Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Эфемерлерге жататын есімдіктерді атаңыз?

2 Эфемероидтарга жататын өсімдіктерді атаңыз?


15 тақырып Тайга, тундра

Мақсаты:

- орман құрап тұрған жерлерге сипаттама беру

- тундра өсімдіктерінін биологиялық ерекшеліктерін білу

Жоспар:

1 Қылкан жапырақты өсімдіктер ареалы

2 Тундра өсімдіктері
1 Тайга - қылқан жапырақты орманды ағаш өсімдіктер жапырақтары қабыршақ, ұзында, жіңішке, ине тәріздес, ішкі механикалық клеткалары жақсы жетілген ағаш, бұта өсімдіктерден құралған. Жер шарында географиялық таралу жағынан - Европа, Солтүстік Азия, Солтүстік Америка, Қиыр Шығыс, Солтүстік Евразия жерлеріңде орман құрап тұрған жерлерді тайга деп атайды.

Тайга топырағында аэрациясы тежелген, күлгін түсті, батпақты жерлері көп, тек осындай эдефикалық факторға бейім өсімдіктер ғана өседі. Қылқан жапырақты орман ағаштары ылғалды да, суық территория жерінде өсіп тұр. Жаңбыр буланатын ылғалдылық көбірек, қысы қаталда, суық жазы ыстық емес.

Қылқан жапырақты тайгада ауа райы көпшілік жерлерде біркелкі, тек кейбір таулы, сулы, теңіз, мухит жағауларында өзгерістер болады. Мұхиттан алыстаған сайын климат континентальды - қыстан жазға қарай температурада адшақтық байқалады. Мысалы, Якутияда жаздың температурасы +30 С болса, қыста суық -40⁰ С-қа дейін барады.

Тайга үлкен аумақты алып жатқандықтан қылқан жапырақты ағаштардың да өсу, топталып өсу, түрлеріне, жеріне байланысты өсу ерекшеліктері болуы тән қасиеттер: сондықтан, ландшафтына, доминантына, кронасына қарай ерекшеліктері бар: шырша, майқарағай кронасы конус тәріздес, Сібір майкарағайы жоғарғы жағы үшкір, қарағай кронасы эллипс, шар пішіндес.Орманды алкап болғанды0тан Евразия жерінде үлкен бір алқапты тек қана бір қылқан жапырақты шарша, қарағай немесе балқарағай өкілі өсіп тұруы да мүмкін.

Ресей жеріндегі оңтүстік тайгадағы орман ағаштары биіктеу болып келеді. Қылқан жапырақты ағаштармен аралас жалаңашжапырақты ағаштарда еменнен басқа үйеңкі мен шегіршін аралас өседі.

Батыс Сібір елінде орман - Сібір балқарағайынан құралған көптеген жерлерді батпақ алып жатыр. Мұнда әлемдегі ен үлкен массив - Васюган батпағы.

Шығыс Сібір табиғаты қатал. Қысы өте суық, мәңгілік мұз жауып тұрады. Шығыс Сібір тәрізді топырағы қатты жерлерде тек төзімді де қолайлы жағдайларды қажет етпейтін өсімдік Даур балқарағайы ғана төтеп бере алады.

Қиыр шығыстағы теңіз жағалауындагы қылқан жапырақты орманда ауа райы Шығыс Сібір тайгасына қарағанда қаталдау. Өсімдік түрлеріне де байырақ. Солтүстік Америка жерін де қылқан жапырақты ормандарда үлкен аумақты территорияны алып жатыр. Бірақ Евразия жеріндегіден көлемі көп аз.

2 Тундра ареалы - Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы Кола түбегі, Пона өзені, Ак теңіздің солтүстік жағалауы, Канин түбегі, Салехард, Таз, Енесей, Анабар, Пур, Лена, Индигирка, Корфа шығанағы.Солтүстік мұзды мұхит жағалау аралдары, солтүстік Америкада, шығыс Сібір таулы аудандары, Европалық және Америкаға тундрасы, суық шөлдер барлығы тундралық циркумполярлық биогеографиялық облысқа кіреді.

Тундра суық шел өсімдіктер үшін өте қолайсыз жерлер, жазы қысқа 2-3 ай, қысы суықта, ұзақ 8 ай. Жер шарының басқа жерлерімен салыстырғанда жылылық екі есеге кем. Жаз күндерінің өзінде өсімдік өсіп тұрған вегетациялық уақытында да температура кенеттен күрт төмендеп, қатты үскірік аяз болып кететін сәттерде жеткілікті.

Тайганың жоғарғы солтүстік бөлігінің барлық территориясын тундра алып жатыр, яғни Евразия мен Солтүстік Америка полярлы аудандары тундра зонасына кіреді.

Тундра өсімдіктері үшін ең қажетті лимит - ол жылылықтың аздығы. Дегенмен жаз айларында күн сәулесінен топырақ беті жылынады да жерге жақын ауа да жылынады. Жер беті топырағының жылынуы, жерге жақын ауаның жылынуы - өсімдіктердің төселіп өсуіне, жапырақтың бүрленуіне қолайлы жағдай туады.

Тундрада өсімдіктерден психрофиттер, яғни суық топыраққа, олиготрофты - құнарсыз торфты топыраққа бейімделген өсімдіктер өседі.

Солтүстік тундрада сол жерлерге бейімделген, терістіктен орманды зоналан басталған оз морфологиялық ерекшеліктері бар өсімдіктер өседі. ғасырлар бойы суық климат, жыл мезгілдерінде де айтарлықтай өзгеріс болмағандықтан, тек тундраға тән өсімдіктер өседі: ағаш өсімдіктер жоқ, тек бұталар, мүктер қыналар, баданалы. Топырақтың өте салқын болуына байланысты біржылдық өсімдіктер жоқтың қасы. Орманды зоналарда мүктер, қыналар, көлеңке сүйгіш ағаштар ығында көлеңкесінде симбиозды тіршілік етсе, тундрада керісінше бұта, жартылай бұта өсімдіктер тамыры, төменгі сабағы, мүк пен қына массасына еніп, «тығылып» сол жерден «жылу» тауып тіршілік етеді. Өсімдіктердің бүрлері тығыз қына мүк шымында өсіп жетіледі. Сондықтанда тундрада споралы өсімдіктер - доминант. Осы өсімдіктер «қорғауында» басқа өсімдіктерде өсіп шығады.

Визнер - тундрада ағаш өсімдігінің болмауы жарык жетіспеушіліктен десе, Шрен - жылда қайталанатын қатты суықтан; Миддендорф – төменгі температура, ылғалдылық, қатты желден; Чилбман - қысқы суық қатты желден булану процесі өте «күшті» жүреді де, ал қатып қалған топырақтан тамыр булануға кеткен суды толтыра алмайды да ағаштар өледі, тіршілік ете алмайды.

Солтүстік Америка тундрасындағы үлкен аумақты жерді - қыналар алып жатыр. Евразия және солтүстік Америка тундра өсімдіктерінің түрлері мен туыстарында ұқсастық дара және қосжапырақтарында бірдей. Мысалы, қияқ, қоңырбас.