Морфологиялық категориялардың когнитивті құрылымы

Категориялауды когнитивті бағытта динамикалы тұрғыда сипаттауда екі түрлі түсінік қалыптасқан. Тар мағынасында, категориялау – заттар мен құбылыстарды, үдерістерді белгілі бір категорияға жіктеу, ал кең мағынасында, заттар мен құбылыстардың белгілері мен сипаты бойынша категорияларды қалыптастырып, ерекшеліктерін айқындау.

Концептуалдау да, категориялау да жіктеу әрекетімен байланысты болады, концептуалдау адамзат тәжірибесінің, білімдер жүйесінің ең кіші бірліктерін айқындауға бағытталса, категориялау – өзара ұқсас бірліктерді топтастыру, категорияларға біріктіру мақсат етеді.

Концептуалдау мен категориялау сияқты негізгі танымдық әрекеттерді зерттеуде  когниция мен коммуникацияның төмендегі қағидаттарын басшылыққа алу керек:

Категориялау концептуалдаумен тығыз байланысты. Алайда әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері де бар. Концептуалдауда белгілі бір деңгей үшін маңызды болатын түсініктер жинақталса, категориялау үдерісінде тілдік бірліктердің осы категорияға негіз болған концептілермен ұқсастықтары негізге алынады. Яғни адам санасындағы оперативті бірліктер концепт түзеді. Біркелкі, өзара байланысты концептілерді біріктіру нәтижесінде категория құралады. Категория қалыптасуы үшін – концептілердің орны ерекше. Концепт – ғалам туралы білімдер жүйесінің негізгі элементтері. Адам ойлау, пайымдау әрекеттерінде осы бірліктер мен құрылымдарға иек артады. Ғалам туралы білімді нысанды білім және тіл туралы білім (тілдік білім) деп жіктеуге болады. Концептілер лексикалық, фразеологиялық бірліктер арқылы, грамматикалық жолдармен берілуіне қарай жіктеледі. Морфологиялық концептуалдану және категориялану сияқты танымдық үдерістерді жүзеге асыра отырып, концептуалды мазмұнға ие болып, әр тілде өзінше көрініс табады. Осыған байланысты Қ.Айдарбек: «Ғаламның тілдік бейнесінің әр этноста әртүрлі болуы, сол халықтың тәжірибесімен, білімімен байланысты, өйткені тілдік таңбаның таңбалау қызметі экстралингвистикалық факторлардың тікелей байланысында емес, адамның көрген-білгені, ойға түйгені білімінің негізі болып табылады. Әр ұлттың, халықтың өмірлік тәжірибесі әртүрлі болғандықтан, ғаламның тілдік бейнесі де, сол қоғамда өмір сүрген адамдардың тәжірибесі де әртүрлі болады. Сондықтан тілдік тұлға ретінде олардың когнитивтік санасындағы ғаламның тілдік бейнесінде айырмашылықтар болады», – деп жазады [13, 263 б.].

Әмбебап сипаттағы концептілерде категориалды мағыналар ғана көрініс табады, олар морфологиялық категориялардың мазмұнын танытады. Яғни морфологиялық концептілер концептуалды жүйенің (ғаламның концептуалды бейнесінің) тұрақтылығын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Тұрақтылық толық сипат ала бермейді, себебі адамның білімі болмыс туралы жаңа түсініктермен толығып, өзгеріп, байып отырады.

Әмбебап сипаттағы концептілердің тұрақтылығы не өзгеруге бейімділігі морфологиялық тұлғалардың мазмұнындағы өзгерістерге байланысты болады. Ол дискурс талаптары мен тілдің дамуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

Категориалды мағыналарды былайша сипаттауға болады:

Категориялауды бастапқы және кейінгі категориялауға жіктеуге болады. Бастапқы категориялау (лексикалық) тілдің атауыштық қызметіне байланысты болады, ол лексикалық категорияларда (сөздердің лексика-семантикалық топтарында) көрініс табады. Ол болмысты категориялаудың нақты заттық деңгейімен сәйкес келеді. Кейінгі категориялауда (грамматикалық) тілдік қолданысты ескере отырып, сөздер грамматикалық топтарға жіктеледі.  Ол болмысты категориялаудың абстрактілі-жүйелі деңгейімен сәйкес келеді. Болмысты репрезентациялайтын сөздік қордан өзгешелігі грамматикалық категориялар адамның ғаламды қалай көретінін бейнелейді. Грамматикалық категория танымның динамикалы, процессуалды сипатын көрсетеді. Функционалды-семиологиялық тұрғыдан алғанда, категориялаудың екі жақты қыры айқындалады: статикалық жүйе ретінде адамның ғаламды категориалды жіктеуі туралы білімдерді көрсетсе, динамикалы үдеріс ретінде сөйлеу-ойлау әрекетінде ойға түрткі болған заттар мен нақты концептуалды категорияларды байланыстырады. Морфологиялық репрезентация мәселесін айқындауда грамматикалық категориялаудың орны ерекше.