Государственного педагогического

 
37 
К.Ә.Әбдір  
 
А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ ҦСТАЗ ҒАЛЫМДАР ТУРАЛЫ  
ҒЫЛЫМИ  ЭССЕ-МАҚАЛАЛАРЫ 
 
ӘОЖ 371.3:8943.4 
 
А. Қыраубаева ежелгі дәуір әдебиеті мәселелері жӛнінде кҥрделі зерттеулер жҥргізумен қатар 
жекелеген  әріптес,  аға-ҧстаз  ғалымдар  туралы  да  ғылыми-эссе  мақалаларын  жазды.  Автордың  бҧл 
мақалалары  терең  талдауға,  әріптес  ғалым  ҧстаздардың  еңбектерін,  адамдық  қасиеттері  мен 
қайраткерлігін шынайы бағалауға қҧрылады.  
Сондай еңбектерінің бірі – академик Рахманқҧл Бердібайға арналған «Кӛкейкесті арман ғҧмыр» 
мақаласы.  Мақалада  автор  ҥлкен  ғалымның  бойындағы  әр  алуан  талант  қырларын  оқырманына 
қызықты баяндайды және тың мәліметтер береді.  
1945  жылы  Алматыға  консерваторияға  тҥсемін  деп  келгенінде  Рахаң,  дейді  автор,  қырықтан 
астам кҥйді жатқа тартады екен. Жоғалып кетуге таянған шертпе кҥйді тірілтуде кӛп еңбек сіңіреді. 
1965  жылдан  Халық  университетін  басқарып  жҥргенде,  жҥзден  асқан  шертпе  кҥй,  оннан  артық 
кҥйшіні тапқан. Тәттімбеттің ізбасарларын іздеп жҥріп тауып, ғажайып композитордың 150 жылдық 
тойын  ӛткізуге  ат  салысады,  екі  кҥйтабағын  шығартады.  «Шертпе  кҥй  дегенді  қайдан  шығардың?» 
деушілерге  қазақтың  аспанына  талай  Қҧрманғазы,  талай  Тәттімбет,  талай  Дәулеткерей  сиятынын 
айтып тҥсіндірген екен.  
Мақалада  Р.  Бердібайдың  М.  Байділдаев,  М.  Дҥйсеновтермен  бірлесе  жҥріп,  1943  жылы 
Жамбылдан  кейін  іркіліп  қалған,  айтыс  ӛнерін  қайта  жаңғыртуға  қатысуы,  1956  жылы  «Қазақ 
әдебиеті» газетінің бетінде қайсарлықпен «Ең ҥлкен мәдени байлық!» атты мақала жазып, қазақ тілі 
мәселесін кӛтеріп, республика жҧртшылығы мен басшылығына ҥлкен сілкініс әкелуі, мҧның ақыры 
авторға  да,  газет  редакторына  оңай  соқпағаны  нақты  мәліметтермен  беріледі.  Бҧл  қуғындаудан  тек 
ҧлы Мҧхаңның қатысуымен ғана «ақталып» шығады.  
Ҧлттық сананың оянуына осылайша ҥлкен еңбек сіңірген, ол 1986 жылғы Желтоқсан кӛтерілісі 
кезінде  Кисловодскіде  болып,  елге  келген  соң,  Колбиннің  қабылдауына  сҧранып,  кейбір  айтылып 
жатқан  мәселенің  дҧрыс  еместігін  дәлелді  айтады.  Институтта  оңтҥстіктің  балалары  кӛп  оқиды 
депсіздер.  Олар  мектепте  жеті-ақ  жыл  оқиды,  ҥш  жылы  мақта  терумен  кетеді,  Алматыға  келмей, 
қайда барады? Сол біліммен Ресейге, басқа қалаға оқуға тҥсе ала ма? Қайта дайындық курсын ашып, 
бір  жыл  оқытып  отыру  керек  депті.  Мақалада  кейіпкерінің  азаматтық,  қайраткерлік  келбетін 
осылайша, тарата баяндаған А. Қыраубаева отызға жуық ғылыми монография, кітап, мыңнан астам 
мақала жазған Рахаңның ғалымдық тҧлғасын да дәлелді, тҥйіп жеткізеді.  
Ҧлттық әдебиеттің сан тҥрлі қырлары мен байланысын, фольклордың ішкі заңдылықтары мен 
мағынасын  талдаған  оның  ӛзге  де  ғылыми  еңбектерінің  қай-қайсысының  да  ӛзіндік  салмағы  бар, 
ғылыми  айналымда  зор  сҧранысқа  ие  екенін  айта  келіп,  әсіресе  ғалым  Р.  Бердібайдың  мҧратына 
айналған,  қазақ  тағдыры  тақырыбына  жауап  беретін  «Ғасырлар  толғауы»,  «Байқалдан  Балканға 
дейін», «Эпос – ел қазынасы» еңбектерінің маңызына айрықша тоқталып ӛтеді.  
«Әсіресе  60-жылдардың  ӛзінде  қазақ  әдебиетінің  кӛне  бастаулары  ҤІІІ  ғасырларда  жатқанын 
алғаш сӛз еткен, әлі қазақ тіліндегі оқулық бағдарламаға кіріп ҥлгірмеген кӛне жәдігерліктер туралы 
мәліметтерді  тауып-жинақтаған  «Ежелгі  жазба  мҧралары»  атты  кӛлемді  мақаласының  ӛзі  уақыты 
ҥшін маңызы ерекше. Әл-Фараби мҧрасы, орта ғасыр ескерткіштері «Қҧтты білік», «Диуани лҧғат-ат 
тҥрік», Яссауи ӛмірі, Алтын Орда әдебиеті туралы танымдық деректерді келтіруімен қҧнды.  
Ежелден  Кіндік  Азияны,  Сібірді,  Алтайды,  монғол,  қытай  жерін  мекендеп,  әр  тҥрлі 
ығысуларды Қап таулары ӛлкесіне, одан Кіші Азия, Балкан тҥбектері, Еуропаға дейін жайылған тҥркі 
жҧрты Рахаңның талай шарлап ӛткен жерлері екен. Барған жерінің бәрінде тҥркі дҥниесінің ілгергі 
мҧраларын сҧрап, қазіргі жағдайын кӛңіл елегіне сала жҥргеннен «Байкалдан Балканға дейін» кітабы 
туған.  Туыстас  тҥркі  жҧртының  отызға  жуық  бҧтағын  саралап,  бҥгінгі  мен  бҧрынғы  мәдениетін 
талдай жазған мҧндай кітаптар жоқтың қасы деуге болады. Саха, алтайлық, хакас, туба, ноғай, ҧйғыр, 
т.б.  тҥркі  халықтарының  туыстығын,  бірлігін  мҧрат  еткен,  ҥлкен  ізгі  жҥректен  туған  еңбек»  [1]  - 
дейді ғалымның ғылыми ізденісінің қҧлашының кеңдігіне сҥйсініп.  
Қоғамдық  жағдайды  жіті  қадағалап,  қайбір  келеңсіздіктер  туралы  халық,  ҧлт  мҥддесі 
тҧрғысынан  ӛткір  ой  қозғайтын  публицистикалық  еңбектерінің  маңызын,  кӛкейкестілігін  автор 
ғалымның  ӛзін  сӛйлете  отырып  байыптайды.  Бҧл  мақалаларынан  әсіресе  Р.  Бердібайдың  ҧлт,  ел 

 
38 
бірлігі  жайына  кесел  келтіреді  деген  мәселелерді  қозғауда  барынша  батыл  екендігіне  және  ойын 
дәлелді де, қонымды жеткізетін алымдылығына, ойшылдығына назар аударады.  
Қазақстанда  37  конфессияны  тіркеуді  ҥлкен  жетістік  кӛретіндерге  ғалымның  сӛзінен  артық 
айтып жеткізу қиын екендігіне назар аударады: «Қазақстанға жер-жаһандағы діндердің бәріне есікті 
осылайша айқара ашып қойсаңыздар, біздің республика нағыз космополиттік елге айналады, ҧлттық 
дәстҥр,  парыз-қарыз,  обал-сауап  деген  ҧғымдар  жойылады,  ешқандай  зеңбірексіз,  ракетасыз-ақ 
жҧртымыздың  іргесі  сӛгіледі,  бір  ата-анадан  туғандардың  ӛзі  тҥрлі  дінге  бӛлініп,  бір-бірімен  басы 
қосылмайды,  ақыр  аяғында  діндер  арасындағы  қайшылықтар  кӛз  кӛріп,  қҧлақ  естімеген 
жатбауырлыққа  жеткізеді.  Рухани  жағынан  қазақ  елінің  тоз-тозын  шығарады»  [1]  -  дейді  бҥгінгі 
жағдайдың  ертең  не  нәрсеге  ҧрындыруы  мҥмкін  екенін  болжап.  Бҧл  кӛп  адамның  кӛкейіндегі 
алаңдаушылық болғанмен, Р. Бердібайдай батыл да жеткізіп айту ғалымның қайраткерлік келбетін, ел 
мҥддесі жолында ештеңеден қаймықпай ой толғайтынының кӛрінісі болатын.  
Ғалымның  «Кӛзқамандар  туралы  аңыз»  мақаласында  қоғамдағы  ауыр  бір  дерттің  диагнозын 
дәл қойып берген шыншылдығына, кӛпшілікке ой салған тегеурінді әсеріне жоғары баға береді.  
«Қоғамның  осыншама  кӛкейкесті  мәселелерін  ҥлкен  жҥрекпен  жазған  кісі  арғы-бергі  тарихта 
ойшыл  дер  еді.  Ойшылдықтың  сананы  оятып,  ҧлттық  ҧғым  қалыптастырып,  отаншылдық,  ҧлттар 
достығы,  бірлікке  бастайтын  еңбегін  елдік  қҧндылық,  баға  жетпес  байлық  деп  қарайтыны  белгілі. 
Ойшылдар – қоғамның миы мен жҥрегі. Ми мен жҥректің материалдық қадірін ӛскен елдерде мықты 
біледі.  «Байкалдан  Балканға  дейін»  кітабын  пайдалана  білсе,  мектеп  мҧғалімінен  бастап,  жоғары 
оқудың  барлық  тҥрінде  де  қолдануға  боатын,  ел  болашағына  қызмет  ететін  еңбек»  [1],-  деп  ойын 
қорытады А. Қыраубаева әріптес-ҧстаз ғалым ағасы туралы.  
А. Қыраубаева «Әулиелі ел азбайды» мақаласында тілші ғалым Берікбай Сағындықов туралы, 
оның «Ғаламның ғажайып сырлары» кітабы туралы пайымды ой толғайды.  
«Ӛмірде  сирек  жандар  болады.  Қҧмырсқадай  қыбырлаған  тіршіліктің  шырғалаңына 
қызықпайды.  Аударылып-тӛңкеріліп жатқан  дҥниеге  елікпейді.  Ӛз  ҧғымындағы  ӛмір  әлемі  бар,  сол 
жетеді.  «Ӛмірдің  мағынасын  ойлап,  басыңды  қатырма,  ӛмір  сҥре  біл»,    -  деп  сыбырлаған 
макиавелизмің алдай алмайды. Бәрсисаны адастырған Ібілістің ӛзі келсе де, жолдан таймайды. Ал соң 
Ібіліс  қол  қусырып,  алдына  келуі  мҥмкін.  Ішкі  дҥние  ҧстыны  Шумердің  сын  жазуындай  мықты. 
Пенде  кірі  жҧғып  кетсе,  жан  сарайынан  қылует  жасап  алып  тазарады,  қылуетке  кіргісі  келген  кісі 
қолын жуып, дәрет алмаса, маңайлай алмас еді. Айналасына лас сезімді жҧқтырмайды, лас жерді ӛзі 
де баспайды. Кӛңілі қалса, томырылып тҥседі, қуанса, тҥгел ақтарылады. Кӛптің пікірінде, Берікбай 
Сағындықов осындай адам» [2, 3 б.], - деп басталатын мақала кейіпкерінің болмысын аша тҥсетіндей 
ыстық ілтипатқа толы. Автордың бҧл сӛз қолданасының ӛзі мақсатты екені мақаланы толық оқығанда 
кӛзің жетеді.  
Ғалымның  ӛмір  жолы  мен  адамдық  тҧлғасына,  әсіресе,  кеңестік  идеологияның  кҥйіп  тҧрған 
заманының ӛзінде де имандылыққа бет бҧрып, хақ жолын ҧстанғанын тебірене жазған А. Қыраубаева 
оның «Ғаламның ғажайып сырлары» кітабының ҥлкен білімдарлықтан, терең ізденістен туған мәнді 
еңбек екендігіне жоғары баға береді.  
«Ғаламның  ғажайып  сырлары»  кітабы  дінді  жадағай  насихаттау  емес,  діннің  ғылыми  жағын 
ашу деп тҥсінеміз. Бҧрын бҧл сипатты кітаптар сирек қолға тҥсуші еді, қазір де кӛп емес. Дін – соқыр 
сенім бе, жоқ әлде ғылыми негізі бар ма, болса, оны қалай тҥсінуіміз керек деген мәселенің бетін ашу 
ҥшін  салалы  білімдердің  тоғысуы  қажет.  Абайдың  «мутакалим  мантығын»  тҥсінудің  ӛзі  бізге  мҧң 
болған жоқ па?  
Аталған  кітап  әдебиетіміздің  кӛне  тарихындағы  кӛптеген  мәтіндерді  пайымдауға  да  зор 
пайдасын тигізері сӛзсіз» [2, 4 б.],- дейді автор кітаптың ғылыми маңызына ерекше кӛңіл бӛліп.
 
 
А.  Қыраубаеваның  «Ҧстаз»  мақаласы  академик  Р.  Нҧрғалидың  ҧстаздық-ғылыми  жолына 
арналған.  
«Ҧстаз!  Ҧстазбен  мақтанасың.  Ҧстаз  жаныңды,  жҥрегіңді  баурайды.  Жол  нҧсқайды,  кеңесін 
аямайды.  Қамқор  болады,  қасыңнан  табылады.  Міндет  етпейді,  қайтарым  сҧрамайды.  Әр  шәкірт 
ӛзінің жеткен жетістігі ҥшін ҧстаздарға қарыздар. Қарызын қарызбен қайтара алғанға не жетсін!» [3] - 
деп ҥлкен толғаныспен басталатын мақала ғалым-ҧстаздың ешкімге ҧқсамайтын ӛзіндік ерекшелігін 
ӛзіндік  таным-қабылдауымен  баяндауымен  қызықты.  Әрине,  білімдар,  ізденгіш,  әдебиеттегі  алуан 
мәселеге  ӛзіндік  кӛзқарасы  мен  бағасы  бар,  ғылыми-әдеби  ортаға  соны  ашық  айтуға  мҥмкіндік 
берілмей  жатқанда,  алдындағы  әдебиеттің  келешегі  деп  тҥсінген  шәкірттеріне  жҥрегінің  тҥбіндегі 
сырды жігерлі де қызу ҥнмен жеткізіп жататын жас ҧстаз туралы оның алдын кӛрген шәкірттерінің 
ой-пікірлері  бір жерден шығып  жатуы  мҥмкін.  А.  Қыраубаеваның  мақаласы  да  соның  қатарын  жай 
толықтырмайды,  ӛзіндік  пайыммен,  кӛзқараспен  дамыта  тҥседі.  Сол  жылдары  елдің  тҥкпір-

 
39 
тҥкпірінен  келген  ӛңкей  медалист,  озат  оқушылар  ҚазМУ-ға  қабылданыпты.  Мҧның  сырын  
А.Қыраубаева  кейін  ҧғынады.  Сӛйтсе  абыз-ҧстаз  Б.  Кенжебаевтың  тапсырмасымен  қабылдау 
емтиханында болған Р. Нҧрғали мен М. Мағауин қазаққа тән ағайын-туыстыққа бҧрмай, тек білімін, 
талабын  кӛрсете білген  талаптыларға  жол  ашыпты.  Кейін бҧл  топ білімге,  ғылымға аңсары  мықты, 
ізденгіш, шетінен дарынды студенттер болып қалыптасыпты. Бҧл да ҧлт ісіне деген қызметтің ҥлгісі 
болар.  
«...Бір  кҥні  лекцияға  шамасы  ӛзімізден  кӛп  ҥлкен  емес,  жас  жігіт  келіп  кірді.  Әдебиеттің 
теориялық мәселелері мен тарихы туралы тоқталмай, мҥдірмей сӛйлейді.  
- Франц Кафка деген жазушыны білесіңдер ме? дейді. Әдебиетті тәп-тәуір тҥсініп қалдым деген 
кӛңілдер  су  сепкендей  басылды.  Мағжанды  бірі  біліп,  бірі  білмейтін  кез,  Кафканы  қайдан  оқи 
қойсын.  Қағаздар  сытырлап  кетеді.  Әркім  жазудан  қолы  тимей  жатқан  сыңай  танытады.  Сәл 
ҥнсіздіктен  кейін  жас  мҧғалім  аудиторияны  ҥйіріп  әкетеді:  «Қоңызға  айналған  адамның  ӛмірін 
талдайды.  Отбасының  міндетін  мойнына  артып  алып,  кҥні-тҥні  тынымсыз  еңбек  ететін,  туыстарым 
менсіз  қалай  кҥн  кӛреді  деп  жанҧшыратын  Грегор  Замза  –  заузаға  айналған  соң,  ӛмірді  тағы  бір 
қырынан тҥсінеді. Грегор Замзасыз да тіршілік ӛте береді екен. Қамқор боп жҥрген қарындасының да 
ӛз ӛмірі бар екен. Ақыр аяғында ҥй іші қорқынышты қоңыздан қҧтылғанына қуанады...»  
Ҧстаз  60-жылдары  айтыла  бермейтін  тың  ойларды  қозғайды.  Әңгіме  қызған  сайын  сҧқ 
саусағымен  галстук  тҥйінін  басып-басып  қояды.  Мойынды  қысқан  алажіптен  босанып,  қҧс 
қанатымен  серпіліп,  кең  әлемге  кӛтеріліп  кеткісі  келгендей  әсер  қалдырады.  Онысына  ӛзі  де 
ыңғайсызданып, жай адамды былай қойғанда, тіпті ҧлылардың ӛзінде де мҧндай әдет бола беретінін, 
Мҧхтар  Әуезовтің  мҧрнын  саумалап  сӛйлейтін  кездерін  ескертіп  қояды.  Бҧл  –  жас  ҧстаздың 
университеттегі  алғашқы  жылы,  алдында  отырғандар  –  алғашқы  студенттері  еді»  [3],-  дейді  
А.Қыраубаева. Осылай басталған ҧстаздық кейін ҥлкен ғалымдықпен жалғасты. Толағай жемістерін 
берді. Автор шағын мақалада мҧның барлығын саралап жазады. 
Ғалым мҧндай терең мазмҧнды, ғылыми талдауға бай, жҥрек сырына толы мақаласын кӛрнекті 
әдебиет зерттеушісі, қоғам қайраткері М. Жолдасбековке де арнады. 
Жалпы,  ғылым,  білім  жолында  ӛзіне  ҧстаз,  аға  тҧтқан  тҧлғалар  туралы  тебірене  ой  толғап, 
шынайы бағасын бере жазуы А. Қыраубаеваның ғалымдық-азаматтығының бір қыры десе болғандай. 
Бҧл танымдық ғылыми мәні зор мақалалардан да ғалымның адамдық-азаматтық қасиеті кӛрінеді. Кӛп 
жылдық  ізденістің  жемісі  «Ғасырлар  мҧрасы»  кітабын  ҧстазы  Б.  Кенжебаевқа  арнауының  ӛзі  кӛп 
сырды  аңғартқандай.  Онда  ол:  «Бҧл  еңбегімді  кеңесші  аға,  кемел  ҧстазым  болған  профессор 
Бейсембай  Кенжебаевтың  жадымда  мәңгі  сақталатын  жарқын  бейнесіне  арнаймын.  Автор»,-  деп 
жазады. Бҧл асыл ағаның, ақылшы ҧстаздың рухын қастер тҧтуының кӛрінісі болатын. 
 
 
Ҥлкенге  ізет  кӛрсеткен  оның  ӛзінен  кейінгіге  қамқорлық  жасауы  ғылым  жолында  шәкірттер 
тәрбиелеуімен  байқалады.  А.  Қыраубаеваның  кеңесін,  талабын  тыңдағанмен,  олардың  қорғауында 
жетекшілерінің  болуына  тағдыр  жазбады.  Бірақ  тақырып  таңдауынан,  ғылымға  келу  жолынан, 
ізденісінен  жетекшілерінің  қолтаңбасы  айқын  кӛрінетін  еді.  Ғалым-ҧстаз  оларды  алысқа  жібермей, 
ӛзіне  етене  жақын  зерттеген  тақырыбын  ғылыми-практикалық  жағынан  негіздей,  тереңдете  тҥсуге 
баулыды.  Оның  ғылыми  жетекшілігімен,  тақырып  бекітуімен  З.  Б.  Салқынбаев  «Кашафуддин 
Шахмарданҧлының шығармашылығы», С. Дәрібаев «Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет 
дәстҥрі»,  Қ.  Қ.  Сейтжанов  «Алтын  Орда  дәуірі  тҥркі  классикалық  поэзиясының  кӛркемдік 
ерекшеліктері  және  қазақ  әдебиетімен  дәстҥр  сабақтастығы»  («Мҧхаббат-нама»,  «Хҧсрау-Шырын» 
поэмалары  негізінде),  Г.  С.  Асқарова  «Рабғузидің  «Қисас-ул  анбийа»  ескерткішіндегі  «Жҥсіп 
Сыддық»  қиссасы»,  Н.  Қ.  Мәтбек  «Сҥлеймен  Бақырғанидың  (Хакім  ата)  әдеби  мҧрасы»    деген 
тақырыптарда ғылыми зерттеу жҧмыстарын жҥргізді. 
_______________________ 
1. Қыраубаева А. Кӛкейкесті арман ғҧмыр //  Әзіреті Тҥркістан. – 2007. - 23 қазан. 
2. Қыраубаева А. Әулиелі ел азбайды. Тілші ғалым Б. Сағындықов жайында сыр. // Қаз МУ 
хабаршысы. Филология сериясы. – 1999. - №31.  
3. Қыраубаева А. Ҧстаз. Әдебиет сыншысы Р. Нҧрғали туралы // Ана тілі. – 2000. - 1 маусым. 
 
Аннотация. Данная статья посвящена научно-гражданскому видению ученого А.Кыраубаева. 
Annotation.This article is devoted to scientific-civil character of scientist A.Riraubaeva. 
 

 
40 
К.Ә.Әбдір 
 
ЗЕРТЕУШІ ҒАЛЫМ А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ  
ҒҦМЫРНАМАСЫ 
 
ӘОЖ 371.3:8943.4 
 
Ҧлттық әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің тарихын тҥркі халықтарына ортақ кезеңнен 
бастау  керектігі  туралы  кҥрделі  мәселені  сонау  20-жылдары  ғалым  Б.  Кенжебаев  кӛтерді.  Ол  
С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» атты оқулығына жазған рецензиясында осы мәселені тҧңғыш рет 
баспасӛз бетінде айтқанын жазады [1, 50 б.].  
Қырқыншы жылдары «Қазақ тілі мен әдебиеті» жинағында, «Социалистік Қазақстан» газетінде 
бҧл  мәселені  тағы  айтып,  «кҥнәға»  батады.  Бірақ  ішкі  толқын  бәрібір  тыныштық  бермейді.  Соғыс 
жылдары Алматыға келген ірі тҥрколог ғалым С. Е. Маловпен ақылдаса жҥріп, ойын бекіте тҥседі. 
1959  жылы  «Әдеби  мҧра  және  оны  зерттеу»  деп  аталатын  ҥлкен  ғылыми  конференцияда  ғалым  ӛз 
бастамасымен баяндама жасап, тағы да сӛзге, дауға қалады. Ойларын мақалаға айналдырып, «Қазақ 
әдебиеті»  газетіне  ҧсынады.  М.  Әуезовтің  қолдауымен  мақала  жарияланып,  ғылыми  ортада  ҥлкен 
серпіліс  туғызады.  Қолдағандар  да,  дау  айтқандар  да  болды.  Қажырлы  ғалымға  бҧл  жай  ҥміт  отын 
тҧтатады.  
«Енді  проблемадан  практикалық  зерттеуге  ойысу  қажеттігі  туды.  Университеттің  «Қазақ 
әдебиеті»  кафедрасының  аспиранттары  мен  ізденушілерін  әдебиетіміздің  ерте  дәуірін  зерттеуге 
жҧмылдырдық.  Кӛп  жылдық  қиындықты  жеңе  жҥріп,  ғалымдар  диссертация  қорғады.  Жаңа 
зерттеулер дҥниеге келді. Қазіргі белгілі ғалымдар Х. Сҥйіншәлиев, Ә. Қоңыратбаев, М.Жолдасбеков, 
М. Мағауин, Қ. Сыдиықов, А. Қыраубаевалар қазақ әдебиеті тарихының ерте дәуірін бірде жинақтай, 
ендігі бір кезекте белгілі бір әдеби мҧраның табиғатын ашқан, қазақ тіліне аударып кӛпшілікке осы 
тҧста ҧсынған болатын. Олардың кӛп жыл кӛз майын тауысып жазған еңбектері халықтың қолынан 
тҥспес  қымбатына  айналды.  Атап  айту  қажет  болса,  М.  Жолдасбеков  «Орхон-Енесей 
ескерткіштерін»,  А.  Қыраубаева  «Махаббат  наманы»  қазақ  тіліне  аударды,  М.  Мағауин  ХҤ-ХҤІІІ 
ғасырлардағы жыраулар поэзиясын жинақтап, зерттеді. Х. Сҥйіншәлиев қазақ әдебиетінің қалыптасу 
кезеңдерін, Ә. Қоңыратбаев ерте дәуір әдебиеті мен қазақ фольклорының арақатынасын зерттеді» [1, 
52 б.],- деп жазды ғалым Б. Кенжебаев.  
Бҧл  уақытта  Б.  Кенжебаевтың  ӛзі  жоғарыда  аталған  ғалымдарға  жетекшілік  ете  жҥріп,  кейін 
«Қазақ  әдебиетінің  тарихының  мәселелері»  [2]  кітабына  енген  кӛптеген  зерттеулерін  жҥргізеді. 
Мақалаларын жазады. Ғалымның және шәкірттерінің қажырлы еңбегінің арқасында қазақ әдебиетінің 
ерте  дәуірі  алпысыншы  жылдардың  ортасында  ғылыми  тҧрғыдан  негізделді.  Даулы  мәселенің  беті 
ашылып,  жоғарғы  оқу  орындарында  «Ежелгі  дәуір  әдебиеті»  жеке  пән  ретінде  оқытыла  бастады. 
Жоғарғы  оқу  орындары  ҥшін  оқу  бағдарламалары  мен  оқу  қҧралдары  жарық  кӛрді.  «Студенттер 
әдебиет  тарихының  тамыры  тереңде  жатқанына  кӛз  жеткізіп  ҧядан  ҧшты.  Азғантай  ғалымдар 
бейтарап қалғанымен, халық ӛз тарихына енжар қарай алмайды екен» [1, 52 б.],- дейді ғалым кейін 
бҧл игілікті іс туралы ойлана толғанып.   
Ғалым-ҧстаздың бҧл ой-толғаныстарынан А. Қыраубаеваның сол кез ҥшін дауы да, қиындығы 
да  мол  ғылым  жолын  таңдауы  мен  Б.  Кенжебаевтың  сенім  артқан  дарынды  шәкірттерінің  біріне 
айналуы кӛрінеді.  
Сол  уақыттың  ауыртпалығы  мен  коммунистік  идеологияның  белсенді  ықпалына  қарамастан 
А.Қыраубаеваның осы ғылыми бағытты саналы қабылдауы туралы профессор Т.Кәкішев: «Бейсенбай 
Кенжебаев 1941 жылы қазақ әдебиетінің тарихын қазақ хандығы қҧрылған кезден бастау керек деген-
ді. Алайда ҚазПИ профессоры Қажым Жҧмалиев ӛзінің 1948 жылы шыққан мектеп оқулығында қазақ 
әдебиетінің  тарихы  ХҤІІІ  ғасырдан  Бҧқар  жыраудан  басталады  деген  тҧжырым  жасап,  оны  1959 
жылғы республикалық ғылыми конференцияда, 1960 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде қазақ әдебиеті 
дәуірлеріне байланысты пікірталаста М. Әуезовтің конференциядағы қорытынды сӛзінде «Бейсенбай 
Қажым зерттеген дәуір турасында онымен дауласуда дҧрыс пікір айта алған жоқ. Ол жӛнінде Қажым 
пікірлері  әлдеқайда  орындырақ»  дегенді  соңғы  шешім  деп  қабылдап,  «Қате  кӛзқарас  қағидаға 
айналмасын»  деген  мақаласынан  әдебиет  тарихын  зерттеудің  ӛзін  насырға  шаптырып,  дау-дамайға 
айналдырып  жіберген  болатын.  Оны  большевизмнің  қызыл  сӛзімен  шовинистік  кӛзқарасты 
насихаттағандар евроцентристік тҥсіністікпен нығарлай тҥсті де, азаматтық тарихымызды да, рухани 
байлығымыздың арнасы болып есептелетін мәдениет пен әдебиеттің тарихын әріден бастауға саналы 

 
41 
тҥрде  тосқауыл  қойылып  жатқанда  уыздай  жас  Алма  Қыраубаеваның  Бейсекеңнің  «жауынгер 
солдаттарының бірі болып» қатарға тҧруы қазір айтуға ғана оңай» [3],- деп еске алады. 
Академик  Қ.  Жҧмалиевтің:  «Ауыз  әдебиетін  –  фольклорды  кім  шығарғаны  мәлім  емес.  Бҧл 
әдеби  мҧралар  ХҤІІІ  ғасырдың  екінші  жарымына  шейін  келді  де,  сол  кездерден  бастап,  кейбір 
шығармалардың авторлары мәлім бола бастады. 
Қазақстанның  қай  облыс,  қай  ӛлкесінде  болсын  шығармалары  ӛз  атынан  айтылып,  ӛзінің 
авторлығын толық сақтаған, аңыз-легенда емес, дәл сол кезде ӛзі болған тарихи адам – бірінші ақын 
Бҧхар жырау болды. Бҧхарға шейінгі әдебиет нҧсқаларында Асанқайғы, Сыпыра жыраудың да аттары 
аталғанмен,  олар  тарихи  адамнан  гӛрі  легендаға  айналып  кеткен,  тарихта  дәл  қай  кезде  болғаны 
мәлім емес және олар айтыпты-мыс деген толғау сӛздер әр жерде әр тҥрлі айтылуын еске алсақ, олар 
әдебиет  тарихының  басы  бола  алмайды»  [4,  244  б.],-  деген  тҧжырымы  сол  кезде  ӛзінің  дәлелді 
қуатымен  жоғарыда  профессор  Т.  Кәкішовтің  мақаласында  айтылғандай,  М.  Әуезовтің  ӛзін 
мойындатқан болатын.  
Ғалымның  пікірі  жалаң  айтылмаған.  Орыс әдебиетінің  сыншысы  В.  Г. Белинскийдің  Пушкин 
туралы,  Пушкин  мен  Ломоносовтың  араларында  ҥзілмей  келе  жатқан  желілі  байланыс  барлығын, 
орыс  әдебиетінің  даму  жолындағы  осы  ҥзілмей  келе  жатқан  ӛзек,  байланыстың  болуы  оның 
«әдебиет»  деп  аталуына  право  беретіндігі  жӛніндегі  сол  кезде  орыс  әдебиеттану  ғылымында 
қабылданған  қадау-қадау  пікірлерін  келтіруі  де  Қ.  Жҧмалиев  ойының  салмақтылығын  арттыра 
тҥскен.  Бҧхардан  бастап  Абайға  шейін  әдебиетімізде  ҥзілмей  келе  жатқан  ҥлкен  ӛзек,  ҧзақ  желі 
барлығын Дулат, Жанкісі, Махамбет, Шернияз, Шортанбай мҧраларымен байланыстыра ой толғайды. 
Ғылымның  жолы  даңғыл  емес.  Ғылым  дамуының  қозғаушы  кҥші  де  осы  пікір  қайшылығы,  пікір 
тартысы  екені  мәлім.  Ендеше  академик  Қ.  Жҧмалиевтің  осындай  «кедергісі»  кезінде  Б.  Кенжебаев 
бастаған  ғалымдардың  қажымай-талмай  жҧмыс  істеуіне  кҥш  бергендігін  бҥгінде  атап  айту  қажет 
тәрізді.  Ғалым  Қ.  Жҧмалиевтің  қазақ  әдебиетінің  тарихын  зерттеудегі  ҧланғайыр  қажырлы  еңбегін 
бҥгінде ешкім жоққа шығара алмайды. Академик С. Қирабаевтың: «Қажымның пікірлері мен ғылыми 
тҧжырымы  сол  дәуірдегі  әдеби,  тарихи  фактілердің  негізінде  туған  еді.  Бҥгінгі  ӛскелең  ғылым 
дәрежесі мен ізденістер қазақ әдебиеті тарихының Бҧхардан да әріден басталатынын кӛрсетіп отыр. 
Соған  қарамастан  Қажымның  әдебиет  тарихының  басталуы  туралы  ой-пікірлері  мен  тарихи 
тҧлғаларды жҥйелеп, оларды орын-орнына қоя қарастыруы ХҤІІІ-ХІХ ғасыр әдебиеті ҥшін кҥшінде 
қалады»  [5,  158  б.],-  деген  пікірі  шындық,  әділдік  деп  тҥсінеміз.  Қазақ  әдебиетін  зерттеудегі  ҥлкен 
тҧлғаның  жазушылығы  мен  ғалымдығы,  ҧстаздығы  туралы  арнайы  зерттеу  еңбегінің  [6]  жазылып, 
ӛзіндік бағасының берілуі де оның ҧлттық әдебиеттану ғылымындағы орны, қызметі салмақты екенін 
танытады.  
Жалпы, А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетіне бірыңғай бетбҧрыс жасап, белсенді ғылыми 
зерттеу  жҧмыстарын  жҥргізуі  ӛз жемісін  берді. Бҧл  туралы әріптес аға  ғалымдардың ӛзі кезінде оң 
бағаларын айтты.  
Ғалым Х. Сҥйіншәлиев А. Қыраубаеваның әдебиеттану ғылымындағы еңбегін жоғары бағалап, 
«Махаббат  наманы»  қазақ  әдебиетшілері  арнайы  зерттеп  танытты,  қазақ  тіліне  де  аударды.  Бҧл 
салада  ӛнімді  де  сенімді  еңбегімен  танылған  Алма  Қыраубаева  дей  келіп,  «Хиссас  Рабғузи»  соңғы 
жылдары арнайы зерттеушісін тапты. Алма Қыраубаева кандидаттық диссертация жазды. Хиссаның 
маңызы  анықталып,  ғылыми  бағасын  алды»  [7,  169  б.],-  деп  жазды.  Бҧл  баға  кездейсоқ  баға  емес. 
Белгілі  әдебиеттанушы  ғалым  Х.  Сҥйіншәлиевтің  бҧл  салада  тҧрақты  да  тыңғылықты  ҧзақ  жылдар 
бойы  жҧмыс  атқарғанын  ескерсек,  бҧл  сол  саланың  қайнауында  піскен  аға  ғалымның  шындыққа 
негізделген қорытындысы болып табылады.  
Академик  Р.  Нҧрғали  да  ғалым  Б.  Кенжебаевтың  ғылым  жолындағы  қажырлы  еңбегінің 
арқасында  зерттеу  мектебінің  қалыптасқаны  және  оның  дарынды  тҧлғаларының  қатарында  
А.Қыраубаеваның тҧрғаны туралы айта келіп: «Ғалымның негізгі концепциясы, басты тҧжырымдары 
оның  шәкірттері  жазған  еңбектерде  дамытыла  тҥсті,  жаңа  фактілер  арқылы  айқындалды,  соны 
пікірлермен толықты. Бҧл ретте қазақ әдебиетінің қалыптасу жолдарын зерттеген (Х. Сҥйіншәлиев), 
кӛне тҥрік әдеби ескерткіштері мен қазақ әдебиет байланысын қарастырған (М. Жолдасбеков), Алтын 
орда дәуірі әдебиетін тексерген (А. Қыраубаева), ХҤ-ХҤІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясын 
ашқан  (М.  Мағауин)  еңбектер,  диссертациялар,  «Ежелгі  әдебиет  нҧсқалары»  оқулық-хрестоматия 
(1967)  тҧтаса  келіп,  қазақ  әдебиеттану  ғылымында  Бейсенбай  Кенжебаев  қалыптастырған  нақты-
тарихи  зерттеу  мектебінің  орныққанын,  жаңа  ғылыми  бағыттың  ӛріс  алғандығын  кӛрсетіп  берді»,- 
дейді.  
А.  Қыраубаева  ХХ  ғасырдың  60-жылдары  ҧлттық  әдебиеттану  ғылымында  қарқынды  дами 
бастаған  тың  ғылыми  концепцияға  бар  ғҧмыры    мен  қажыр-қайратын,  тынымсыз  ізденісін  арнады. 

 
42 
Ғылыми  ҧстанымын  кӛп  жылдық  зерттеуінің  нәтижесінде  дҥниеге  келген  «Ғасырлар  мҧрасы» 
кітабына жазған алғы сӛзінде қысқа да нақты білдірді:  
-  ХІІІ-ХІҤ  ғасырларда  қазіргі  Қазақстан,  Орта  Азия  жерлерінде,  Еділ  бойында  тҥркі  тілінде 
сӛйлейтін кӛптеген ежелгі тайпалар аралас ӛмір сҥрді. Бҧл кездерде тҥркі тайпалары әлі де жеке-жеке 
халық болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер қазіргі тҥркі 
тілдес халықтардың ортақ мҧрасы болып есептеледі. ХІІІ-ХІҤ ғасыр ескерткіштері тҥпкі бастаулары 
тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бҧлағы;  
-  ХІІІ-ХІҤ  ғасырлардағы  тҥркілердің  тарихи-әлеуметтік  жағдайы,  әдебиетінің  ӛзіндік  сипаты, 
«Рабғузи  қиссалары»,  «Махаббатнама»  ескерткіштерінің  идеялық-кӛркемдік  ерекшеліктері,  ежелгі 
әдебиет  дәстҥрінің  ХІХ-ХХ  ғасырлар  басындағы  қазақ  әдебиетіндегі  кӛрінісі  –  ҧлттық  әдебиеттану 
ғылымының ӛзекті мәселелерінің бірі;  
-  ХІІІ-ХІҤ  ғасырлар  ескерткіштерінің  әдеби  сипатын  айқындау  шығыс  әдебиеттерін  дәуірге 
бӛлу  саласында  әдебиетшілерді  кӛптен  толғандырып  жҥрген  ғылыми  ізденістермен  ҥндес.  Кӛне 
мҧралардың  кең  ауқымда  зерттеле  бастауы  жер  жҥзі  мәдениетіндегі  бағдарластық  қарым-
қатынастардың  жаңа  проблемаларының  бетін  ашып  отыр.  Соңғы  уақыттарда  Шығыс  Ренессансы 
мәселесі  жан-жақты  сӛз  болып  талқылануда.  ХІІІ-ХІҤ  ғасырлардағы  тҥркі  әдебиеті  осы  кӛне 
шығыстан,  жер  жҥзі  мәдениетінің  сол  дәуірдегі  дамуынан  бӛлек,  тҧйық  жатқан  қҧбылыс  емес, 
солармен тығыз байланыстағы дәстҥрлі әдебиет;  
- ХІІІ-ХІҤ ғасырлардағы тҥркі әдебиеті Алтын орда мемлекеті туғызған, сол территорияда ғана 
жасалған  әдебиет  емес,  ХІІІ-ХІҤ  ғасырларда,  Алтын  орда  дәуірінде  ӛмір  сҥріп,  Сыр  бойында, 
Хорезмде,  Каспий  маңында,  Египетте,  тағы  басқа  жерлерде  тіршілік  қҧрған  тҥркі  тілдес  халықтар 
жазып  қалдырған  әдеби  ескерткіштері,  қыпшақ,  оғыз  сияқты  ру-ҧлыс  тайпаларының  жасаған  ортақ 
әдебиеті  
А.  Қыраубаеваның  бҧл  ғылыми  концепциялары  «Қисас-и  Рабғузи»  мен  «Махаббатнаманың» 
идеялық-кӛркемдік  ерекшеліктері»  атты  кандидаттық  диссертациясына  ӛзек  болып,  ғылыми 
тҧрғыдан  негізделіп,  ӛз  шешімін  тапты.  «Рабғузи  қиссалары»  туралы,  әсіресе  сол  тҧста,  бҧл  діни 
кітап, қажеті шамалы деген пікір барынша ҥстем болып тҧрғанда, белгілі ғалым Н. М. Маллаевтың 
бҧл кітапта діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер  бетіндегі тірлікке бағытталған әңгімелер де бар, 
ондай туындылардың дидактикалық-танымдық мәні зор деген ғылыми тҧжырымын  басшылыққа ала 
отырып,  тыңғылықты  зерттеу  жҧмысын  жҥргізіп,  «Рабғузи  қиссалары»  ХІІІ-ХІҤ  ғасырдағы  Алтын 
Орда дәуірі әдебиетінің жинағы, хрестоматиясы, әр тҥрлі жанрдағы шығармалар қамтылған, ӛз дәуірі 
әдебиетінің негізгі ерекшеліктерін аңғартатын қҧнды мҧра  деген қорытынды жасауы – жеңіл айтыла 
салған  пікір  емес,  кӛп  жылдық  зерттеудің,  салыстыра  тексерудің  дәлелденген  тҥйіні  болатын. 
Шындығына  келгенде,  «Рабғузи  қиссаларын»  қҧнды  әдеби  мҧра  деп  дәлелдеу  жоғарыда  академик  
Р.Нҧрғали айтқандай, ғылыми концепцияны практикалық-ғылыми тҧрғыдан негіздеу болатын.
 
 
А. Қыраубаева зерттеуіндегі ӛзіндік сипат – сабақтастық, жҥйелілік. Тоқтаусыз ізденіс сапары 
мен ғылым бастауында кезіккен, кӛзі жеткен шындық іздері кейін арналы зерттеуге айналып жатуы 
заңдылық  болып  табылады.  А.  Қыраубаеваның  толысып,  кемеліне  келген  шақтағы  ғылымға  қҧлаш 
ҧруынан  осы  жай  аңғарылады.  Бҧл  тағы  да  тың  тақырыпқа  беталыс  еді.  Ҥлкен  арналы  желіге 
бағытталған  кҥрделі  зертттеуіндегі  ғылыми  тҧжырымдардың  алғашқы  белгілері  кандидаттық 
диссертациясында-ақ кӛрініс берген. Ол ежелгі дәуір әдебиетінен біздің бҥгінгі әдебиетімізге ҧласқан 
дәстҥр  жалғастығы,  соның  негізінде  қазақ  дастан-қиссаларының  қалыптасуы  мен  даму  арналары, 
оның ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы кӛрінісі болатын.  
«Қазақ  әдебиетіндегі  шығыстық  қисса-дастандардың  тҥп  тӛркіні  мен  қалыптасуы»  деген 
тақырыпта  дайындаған  докторлық  диссертацияда  А.  Қыраубаева  шығыстық  сюжеттегі  қисса-
дастандардың  генезисі  мен  дамып-қалыптасуын  айқындау  ҥшін  сол  уақытта  ҧлттық  әдебиеттану 
ғылымында әлі терең айтыла қоймаған, бірақ айтылуы қажетті мәселелерді жаңа кӛзқараспен шешуді 
алдына  мақсат  етіп  қояды.  Бҧл  тақырып  А.  Қыраубаева  зерттеуіне  дейін  айтылмады, 
қарастырылмады десек дҧрыс болмас еді. Шығыстық желідегі қисса-дастандардың жалпы мәселелері 
М.  Әуезовтің,  С.Мҧқановтың,  Е.Ысмайловтың,  Қ.Жҧмалиевтің,  Б.Кенжебаевтың,  М.Ғабдуллиннің,  
Б.Шалабаевтың,  Х.Сҥйіншәлиевтің  еңбектерінде  сӛз  болса,  қисса-дастандарды  арнайы  зерттеп, 
танып-білудің  маңыздылығы  мен  қажеттілігін  талдап  кӛрсеткен  М.Бӛжеевтің,  З.Ахметовтың,  
М.Ғҧмарованың, Ә.Қоңыратбаевтың, Ы. Дҥйсенбаевтың, Р.Бердібаевтың еңбектері шыққан болатын. 
Бҧл  кездері  қисса-дастандарды  әр  қырынан  қарастырған  Ш.К.Сәтбаеваның,  Н.Келімбетовтің, 
Ӛ.Кҥмісбаевтың,  С.Қасқабасовтың,  Б.Әзібаеваның  да  маңызды  зерттеулері  шықты.  Қисса-
дастандарды кӛпшілік оқырманға таныстыру мақсатында 70-жылдардың екінші жартысынан бастап, 
алғы сӛзі мен ғылыми тҥсініктері жазылып жинақтар (1976, 1986, 1990, 1994, 1995 жж.) жариялана 

 
43 
бастады.  Кітаптардың  шығуында  ғалымдар  Ҥ.Сҧбханбердина,  Б.Әзібаева,  С.Қасқабасов, 
К.Матыжановтар  елеулі  еңбек  сіңірді.  Профессор  Т.Кәкішовтың  жеке  кітапханасынан  алынып 
пайдаланылған  Пекиндегі  «Ҧлттар  баспасынан»  шыққан  (1986)  қазақ  қиссаларының  12  томы  да  
А.Қыраубаеваның  зерттеуіне  тың  мҥмкіндіктер  ашты.  Осындай  кҥрделі  де  қомақты  жҧмыстардың 
бҧған дейін атқарылуы А. Қыраубаева жҧмысына ғылыми-әдістемелік негіз болды. Ғалым зерттеуінің 
қамту  аясы  мен  бағытын    нақты  сезіну  ҥшін  жҧмыстың  алдына  қойған  міндеттеріне  шолу  жасап 
ӛтелік: 
- Қисса-дастандардың мифтік негіздерін анықтау;  
- Х-ХІҤ ғасырлардағы тҥрік әдебиетіндегі Оянушылық мәселесі және нәзира дәстҥрінің тууына 
тоқталу;  
- ХІІІ-ХІҤ ғасыр әдебиетіндегі нәзира дәстҥрінде жазылған қисса-дастандарды талдау («Қисса 
Жҥсіп», «Жҧмжҧма», «Хҧсрау-Шырын»);  
-  ХІІІ-ХІҤ  ғасырдағы  қисса-дастандарды  кейінгі  нәзиралық  нҧсқалармен  салыстырып,  ӛзіндік 
ерекшеліктерін ашу;  
- Қиссашыл ақындар шығармашылығын бағдарлау;  
-  ХІХ-ХХ  ғасыр  басындағы  әдебиеттегі  қисса-дастандарды  сюжеттік  негіздеріне  қарай 
жҥйелеу;  
- «Мың бір тҥн» - «Тотынама» желісіне жазылған қисса-дастандарды айқындап, талдау;  
-«Шаһнама» сюжеттерінің қазақ қисса-дастандарындағы жекелеген желілік іздерін табу;  
- Орта Азиялық сюжеттерді қарастыру;  
- «Бақтиярдың қырық бҧтағына» жататын дастандарды салыстыра талдау;  
- Қисса-дастандардың ӛзіндік ерекшеліктерін тҥйіндей кӛрсету;  
- Қисса-дастан жалғастығының кейбір мәселелеріне назар аудару.  
Санамаланған мәселелерден зерттеу жҧмысының тың екендігі мен тақырып кҥрделілігі, екінің 
бірінің  батылы  жете  бермейтін  ауқымдылығы  танылады.  Бҧған  жан-жақты  тоқталу,  талдау 
нысандары  мен  жолдарын  кӛрсету,  ғылыми  тҧжырымдарының  мән-маңызы  мен  қҧндылығын 
айқындау - алдағы тараулардың жҥгі болып есептеледі.  
Осы  кҥрделі  зерттеулердің  қҧяр  арнасы  –  ежелгі  әдебиетке  жаңа  кӛзқараспен  келу  екенін 
байқаймыз.  Қисса-дастан  жанрын  зерттеу  арқылы  ғалым  қазақтың айнала шығыс  елдерімен  рухани 
байланысының бҧрыннан болғанын, ондағы мифтік желілер мен әр алуан мифтік кейіпкерлердің кӛне 
замандағы «Гильгамеш», «Авеста» туындыларымен, одан ӛзге де ежелгі мифтермен, ежелгі Вавилон-
Ассирия  мәдениетімен  байланысып  жатқанын  салыстыра-салғастыра  тексерулер  арқылы  дәлелді 
баяндайды.
 
 
«Қазақ мәдениетінің тарихы біздің жыл санаумыздың арғы жағынан басталады»  деген ғылыми 
концепцияны дәлелдеу А. Қыраубаеваның ғылым жолындағы басты мақсатының бірі болған тәрізді. 
Мҧндай  ҥлкен  мақсатты  толық  жҥзеге  асыруға  сҧм  ажал  мҥмкіндік  бермеді.  Бірақ  мықты  ішкі 
ҧмтылыстың  белгілерін  ғалымның  «Ежелгі  әдебиет»  оқу  қҧралынан  байқаймыз.  Мҧнда  ол  ежелгі 
әдебиетті дәуірлеу мәселесінде қазақ әдебиетінің бастау бҧлағы біздің заманымызға дейінгі ҤІІ ғасыр 
мен  біздің  заманымыздың  ІҤ  ғасыры  аралығындағы  сақ,  ғҧн,  ҥйсін  дәуірі  деп  алып,  бҧл  дәуірдегі 
әдебиетті  «Заманымыздан  бҧрынғы  жазу-сызулар,  аңыз-жырлар»  деп  қарастырады.  Оның  негізіне 
біздің  заманымызға  дейінгі  Ҥ  ғасырда  ӛмір  сҥрген  грек  тарихшысы  Герадоттың,  қытай 
жылнамашысы Сыма-Цяньның жазбаларындағы, ХІ ғасырда ӛмір сҥрген М. Қашқаридың сӛздігіндегі 
ертедегі сақтардың кӛсемі, ханзадасы, батыры туралы аңыздарды, Алып-Ер Тҧңғаны жоқтау жырын 
негізге алады. 
Бҥгінгі  ежелгі  дәуір  әдебиетін  зерттеу  жайы  бір  кездегі  ғалым  Б.  Кенжебаевтың  кезеңінен 
әлдеқайда тереңдеп кеткенін кӛреміз. Мҧндай ізденісте ғалымның шәкірті А. Қыраубаеваның ӛзіндік 
орны, ҥлесі бар. Бҥгінде тҥркі тілдес халықтардың ежелгі дәуір әдебиетін біздің заманымызға дейінгі 
дәуірге бҧру қадамы осы кезең әдебиетін жан-жақты, жҥйелі зерттеп жҥрген белгілі әдебиеттанушы 
ғалым Н. Келімбетовтың оқулығында  ғылыми тҧрғыдан негізделе тҥсті.  
Ғалымның кең тыныс ашып, тереңге қҧлаш ҧрған ғылыми бағыты, арналы зерттеулері туралы 
әріптесі, филология ғылымдарының докторы Ӛ.Әбдиманҧлы: «...Оның тынбай ізденуінің арқасында 
«Тҥркі  әдебиеті»,  «Қисса  жанрының  ӛзіндік  ерекшеліктері»,  «Ежелгі  әдебиет»,  «Ежелгі  дәуір 
әдебиеті»  сынды  қҧнды  еңбектері  келді.  Әсіресе  «Рабғузи  хикаяларының»  ӛзі  неге  тҧрады?!  Бҧл  – 
қазақ халқы ҥшін ӛте қҧнды кітап болып табылады»,- деп тебірене ой толғады.  
А.Қыраубаева  ғылыми  еңбектерін,  оқулықтарын  шығарумен  қатар,  осы  зерттеулерден 
туындағын  жеке  танымдық-ғылыми  мақалаларын  кӛпшілік  назарына  баспасӛз,  тҥрлі  жинақтар 
арқылы  ҧсынып, насихат, оқу-ағарту жҧмыстарын да белсенді жҥргізгенін атап ӛту қажет Мәселен, 

 
44 
«Қисса  жанры»,  «Жҧмжҧма  сҧлтан»,  «Жазушы  Сәйф  Сараи»,  «Қазақ  мифологиясы  және  Авеста»  , 
«Жҧмжҧма  сҧлтан  хикаясы»,  «Қорқыт  Ата  мифтері  және  Авеста»,  «Тамыр  жайған  бәйтерек» 
(Қ.А.Яссауи  поэзиясындағы  сопылық  ағым  туралы),  «Мен  сорлы  жоққа  ғашық  болып  ӛттім...» 
(Шәкәрімнің  «Ләйлі-Мәжнҥн»  дастаны)  кӛпшілікке  арналған  мерзімді  басылым  беттерінде, 
энциклопедиялық жинақта жарияланған.
 
 
__________________ 
1.  Кенжебаев  Б.  Тҥрік  қағанатынан  бҥгінге  дейін...  Қҧрастырып,  алғы  сӛзін  жазған  филология 
ғылымының докторы, профессор Қ.Ергӛбек. – Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2004. – 344 б. 
2 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 167 б. 
3 Кәкішев Т. Алма // Сыр бойы. - 2007. - 30 қараша. 
4 Жҧмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 404 5 б. 
Қирабаев  С.  Шындық  және  шығарма.  Сын  мақалалар,  зерттеулер,  портреттер.  –  Алматы:  Жалын, 
1981. – 252 б. 
6 Атымов М. Қажым Жҧмалиев. Ӛмірі мен творчестволық қызметі. – Алматы: Ғылым, 1987. – 160 б. 
7 Сҥйіншәлиев Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы. Оқулық. – Алматы: Санат, 2006. – 904 б. 
 

жүктеу/скачать 2,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: