Государственного педагогического

 
45 
Тіл – тарих негізі. «Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам болмайды» - деген қағида бар. Олай 
болса,  халық  тарихынан,  қоғам  тарихынан  тереңіректе  тіл  тарихы  жатыр.  Тіл  фактілерін  тарихи 
тҧрғыдан  зерттеудің  ғылым  ҥшін  де  ҥлкен  мәні  бар.  Қандай  қҧбылыс,  факті  (дерек)  болмасын 
ӛткенін,  тарихи  даму  жолдарын  білмей  тҧрып,  оның  қазіргі  кҥйін,  сырын  жете  білу  мҥмкін  емес. 
Ӛзгеріп, жетілу ӛздігінен бола салмайды. 
Ғылым  объектісі  –  оның  зерттейтін,  қарастыратын  мәселелері.  Ғылым  –  болмысты  игеретін 
әдіс, тәсіл. 
Қазақ  совет  энциклопедиясында  (3-том,  1973,  -  Алматы,  -  453б.):  «Ғылым  –  объективті 
ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге, алдын-ала болжауға арналған, жҥйелі тҥрде қҧрылған, 
білімнің жоғарғы формасы» - деп анықтама берген. Олай болса, ғылым: 
Біріншіден, ақиқатты анықтайтын; 
Екіншіден, заңдылықтарды бейнелейтін; 
Ҥшіншіден, болжам, пікірі бар; 
Тӛртіншіден, жҥйелі қҧрылған; 
Бесіншіден, болмыстың шынайы шындығын ашатын; 
Алтыншыдан, білімнің жоғарғы формасы. 
Тіл  білімі,  лингвистика  -  әлем  тілдерінің  қҧрылысын,  әлеуметтік  функциясын  және  тарихи 
дамуын,  адамзаттық  табиғи  тілін,  оның  жалпы  заңдылықтарын,  қолданылуын  және  адам  қоғамын 
зерттейтін  гуманитарлық  ғылым  (Қазақ  тілі  –  энциклопедия,  Алматы,  1998-414бет).  Тіл  білімі  – 
ғылым. 
Әрбір ғылымның ӛзінің тарихы бар. Тіл білімі де даму барысында ӛзіндік ӛзекті мәселелермен 
тікелей байланысты болады. Мәселе – аса ыждағатпен шешілетін жҧмыс. Ӛзекті мәселе  – тіл білімі 
ғылымының зерттеу объектілерін нақтылау, жҥйелеу болып табылады. 
Тіл  білімінің  тарихи-танымдық  ӛзекті  мәселелері  дегеніміз  лингвистика  тарихының  зерттеу 
обьектілерін нақтылау. 
Лингвистика  тарихын  әр  тҥрлі  кезеңдерге  бӛлушілік  бар,  онда  бірізділік жоқ,  шартты  тҥрде 
тӛменгідей жіктеуге болады: 
1. Ежелгі заман лингвистикасы. 
2. Орта ғасыр лингвистикасы. 
3. Қайта ӛркендеу дәуірі лингвистикасы. 
4. ХІХ ғасыр лингвистикасы. 
5. ХХ ғасыр лингвистикасы. 
6. ХХІ ғасыр лингвистикасы. 
Бҧлардың әрқайсысы ӛз ішінен тағы да тҥрлі кезеңдерге бӛлінеді. 
Тіл  туралы  ғылымның  пайда  болуы  кӛне  лингвистика  ӛкілдерінің  тіл  туралы  зерттеулерінен 
басталады. Зерттеу нысандары әр тҥрлі, ал ӛзекті мәселелері мыналар болып табылады: 
1) тіл туралы алғашқы ҧғым бастаулары; 
2) тіл мен басқа ғылымдардың ортақ танымдары; 
3) тіл білімінің дербес ғылым ретінде қалыптасуы; 
4) тілдің ішкі және сыртқы субъектілері мен объектілері, т.б. 
Тіл білімін кезең бойынша талдасақ, тіл объектілері саралана тҥсіп, жан-жақты сипаттала тҥседі. 
Кӛне лингвистиканың негізгі зерттеу объектілеріне мыналарды жатқызуға болады: 
- діни философиялық жинақтардың тҥсініксіз жерлерін тҥсіндіру; 
- сӛйлеу тілі; 
- әдеби тіл нормаларын қалыптастыру; 
- грамматика жазу; 
- сӛздіктер жасау; 
- тҥбірлер мағыналары; 
- санскрит тілі; 
- стилистика негізі; 
- синонимика; 
- этимология; 
- грамматиканы логикадан бӛлу; 
- ҧстау; 
- артикльдер; 
- грамматиканың ӛз алдында ғылым болып бӛлінуі; 
- сӛз таптары; 

 
46 
- фонетика; 
- синтаксис; 
- лексикография; 
- тілдердің тарихи дамуы,  бірақ аз кӛңіл бӛлінген. 
Сонымен  кӛне  лингвистикада  тілдің  ішкі  қҧрылымдық  мәселелері  сӛз  болып,  алғашқы 
ҧғымдар ашылды. Дегенмен, тіл жҥйесі толық айқындалмады, тіл элементтері талданғанмен, толық 
мәні  ашылмады.  Әлем  лингвистика  тарихын  танытуда  ежелгі  ҥнді  лингвистикасы,  кӛне  грек  тіл 
білімі, араб лингвистика тарихы алынып, тарихи жақтан осы тіл білімі негіздеріне сҥйенеді. Бҧл бір 
жақты кӛзқарас деп ойлаймыз, ол тарихи деректер, еңбектерге ғана сҥйеніп сипатталғандықтан болуы 
керек. Мҧнда тҥрік халқының тумасы, тюрколог Махмуд әл-Қашқаридың тілдерді салыстыра зерттеу 
мҧрасы  қҧндылығы  аталып  кетеді.  Олай  болса,  тіл  ғылымы  тарихында  біздің  де  алатын  орнымыз 
бары анық. 
Қайта  ӛркендеу  дәуірінің  лингвистикасының  тарихи  сипаттына  байланысты  кӛптеген  тілдік 
еңбектер шықты. Бҧл уақытта тілге байланысты мынадай ҥш проблемаға кӛңіл бӛлінді: 
1. Ҧлт тілдерінің тууы, дамуы; 
2. Халықаралық әр тҥрлі тілдерді зерттеп, меңгеру; 
3. Кӛне дәуір мен орта ғасырдағы лингвистикалық мҧраларға ерекше кӛңіл бӛлу. 
Тіл  білімі  тарихында  кӛне  дәуір  лингвистикасы  талданып  сипатталғанда  орта  ғасыр 
лингвистикасы  кірігіп  кетеді,  себебі,  зерттемелердің  ӛзекті  мәслелері  ортақ,  танымдық  жағы  бір 
сипатта болуымен байланыстыруға болады. 
Қайта  ӛркендеу  дәуірі  лингвистикасының  ӛзекті  мәселелеріне  танымдық  жақтан  мыналарды 
жатқызуға болады: 
- грек, латын тілдері, олардың зерттелуі; 
- алғаш «аффикс» қолдана бастауы; 
- испан, неміс, француз, венгер тілдері т.б. грамматикалар; 
- тілдер туыстағы туралы зерттеулер; 
- халықаралық жасанды тіл; 
- тілдің шығуы туралы әр тҥрлі кӛзқарастар; 
- алғашқы қарама-қарсы тілдік теориялар. 
Бҧл  дәуір  лингвистикасында  тҥркі  тілдері  туралы  еш  мәселе  кӛтеріліп  айтылмайды,  ол  - 
ӛзімшілдік кӛзқарастан туған. 
ХІХ ғасыр лингвистика тарихында сипаттамалы  емес, ғылым  «алтын лингвистикасы» дәуірі 
деп атауға болады. Ӛйткені, алғаш ғылыми тіл білімі қалыптасып, тіл білімі басқа ғылымдар жҥйесі 
мен жеке дара бӛлініп шығып, жалпы тіл білімінің негізі болды. 
ХІХ ғасыр лингвистикасының ӛзекті мәселелерін мыналар қҧрайды: 
- тілдер салыстырылып, зерттеле басталды; 
- тілдер алғаш рет жҥйелі қарастырылды; 
- тілдің шығуы, дамуы; 
- жалпы тіл білімі; 
- тіл дамуының жалпы заңдары; 
- тілдердің типологиялық классификациясы; 
- тіл білімі тарихында тҥрлі ағымдар тууы; 
- тіл білімінде натуралистік ағым, яғни биологиялық кӛзқарас; 
- тіл біліміндегі психологиялық бағыт; 
- тіл мен ойлау; 
- фонетикалық заңдарды қатал сақтау; 
- тілді тарихи тҧрғыдан қарау; 
- Москва лингвистика мектебі мәселелері; 
- салыстырмалы – тархи тіл білімі мектебі мәселелері; 
- жас грамматиктер бағыты мәселелері; 
- фонология мәселелері; 
- тілдің практикалық мәселелері. 
ХІХ ғасыр лингвистикасы нақты тіл білімі мәселелері мен шҧғылданып, тіл білімі ғылымының 
нық орнығуына себеп болды. Тіл білімін тҥрлі ағымда қарап, тҥрлі мектеп негізін қалағанмен, бҧл тіл 
білімінің негізгі зерттеу нысандары анықталына бастады, тҥрлі тілдері туралы да ХІХ ғасырдың 80 
жылынан бастап зерттеу жҥргізіле бастады. 

 
47 
Әлем  тіл  білімінің  қҧрамдас  бӛлігі  тҥрлі  тіл  білімі  туралы  кӛзқарастар  жалпылама  сипатта 
болып,  миссионерлік  саясат  пен  Ресей  бодандығында  болған  тҥрлі  халықтарының  экономикалық-
әлеуметтік  және  геосаяи  жағдайы  тіл  білімі  ғалымдарының  орнығып,  тіл  білімі  мәселелерімен 
айналысуына мҥмкіндік болмады. ХІХ ғасыр лингвистикасында тҥрлі тіл білімі ӛкілдерінің жалпы тіл 
білімі аясындағы орны болып тҧр. Оны тексеру болашақтың ісі. 
ХХ  ғасыр  лингвистикасы  тҥрлі  мектептермен  ерекшеленеді.  Мектеп  деген  мектеп.  Оған 
білген, ҥйренген тіл білімі мәселелерін лингвистикалық оқу орны сияқты оқытып, талдап, белгілі ірі 
лингвистер  еңбегін  талдап,  жан-жақты  тіл  білімі  туралы,  білім  алатын  орындағы  тіл  білім  жҥйесі. 
Осыдан ХХ ғасыр лингвистикасының ӛзекті мәселелері туындады: 
- «сӛздер мен заттар» мектебі мәселелері; 
- социологиялық мектеп мәселелері; 
- тілдегі диахрония мен синхрония туралы ілім; 
- тіл мен сӛйлеу мәселелері; 
- структурализм бағыттары мәселелері; 
- тілдің абстракты теориясы; 
- фонетика және фонология мәселелері; 
- глассематика бағыты мәселелері; 
- функционалды лингвистика бағыты; 
- Монорд Блюмфильд мектебі; 
- дескриптивті лингвистика мәселелері; 
- этнолингвистикалық бағыттың мәселелері. 
Қорыта  келгенде,  тіл  білімінің  тарихи-танымдық  ӛзекті  мәселелері  тіл білімі  тарихынан,  тіл 
білімі  туралы  кӛзқарастың  туу  себептерін  айқындаудан,  тіл  білімі  ҧғымдары  мен  терминдерінің 
қалыптасу  кезеңдерінен  сыр  шертетін,  тіл  білімі  мәнін  ашудан  тҥрлі  бағытпен  мектептер  аясында 
қаралып,  тілдік  кӛзқарас,  болжам,  теория  негіздерін  қалыптастыратын  әр  тҥрлі  нысан  негіздерін 
қҧрайтын тіл білім кӛздері мен нысандарынан тҧратынын байқаймыз. Тіл білімі тек әлемдік тҧрғыдан 
қаралып, зерттеліп келеді, тҥркілік тіл білімі әлі де болса толық қалыптасып, орныққан жоқ. Ол алда 
істелетін шаруа деп ойлаймыз. 
______________________________ 
1. А.Байтҧрсынов. «Тіл тағылымы». Алматы, 1992. «Ана тілі» - 144 бет. 
2. Қордабаев Т. «Жалпы тіл білімі». Алматы, «Мектеп» - 1999. 
3. Кодуасов В.И. «Общее языкознание». М., 1974. 
4. Березин Ф.М. «История лингвистических учение». М., 1975. 
 
Аннотация. Статья рассматривает историческо-позновательные проблемы языкознании. 
Annotation. This article examines historical – cognitive problems of linguistics. 
 
 
А.Кҥлкібаев 
 
АЙТЫСКЕР АҚЫНДАР ЖӘНЕ ЖЫРАУЛЫҚ  ДӘСТҤР 
ӘОЖ 82 (574) 
    К 91 
 
Қазақ  сӛз  арнау  тарихында  жыраулық  дәстҥр,  жыраулық  мектеп  ғасырлар  бойы  қалыптасып, 
ӛзінің  іргетасын  мықтап бекіткен  еді.  Сондықтан жыраулық  дәстҥр  ХІХ  ғасырдың  екінші жартысы 
мен ХХ ғасырдың алғашқы кезеңіне дейін қазақ поэзиясында кездесіп отырады. Ал, орыс патшасына 
толығымен бодандыққа енгеннен кейін жыраулық дәстҥр сиыр қҧйымшақтанып барып, қҧмға сіңген 
судай жойылып кетті. Осы уақыт аралығында «жырау» ҧғымы мен «ақын» сӛзі бір мағынаны білдіріп 
отырған. Уақыт ӛте келе екі ҧғымның арасындағы болмашы айырмашылық ажыратылды.   
  Демек,  қазақтың  айтыс  мектебі  жайлы  сӛз  қозғағанда,  жыраулық  дәстҥрден  сырт  айналып 
кете алмаймыз. Себебі, айтыс ӛнерінің қалың ортасы Жетісу мектебін ауызға алсақ болды, санамызға 
бірден  толғау  жанры  елес  бере  бастайды.  Оның  жӛні  де  бар.  Ӛйткені,  осы  ӛңірден  шығып,  талай 
айтыс  додасынының  кӛркін  қыздырып  келген  Жамбыл,  Сарбас,  Қалмырза  сынды  айтыскер 
ақындардың толғаулары ауыздан ауызға тарап, қалың қазаққа сіңісіп кеткен.   
Жыраулық  поэзиядағы  толғауларда  ойды  тереңнен  қозғап,  философиялық  тҥйінді 
тҧжырымдарды,  қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  мәселелерді  шешуді,  отаршылдық  әрекеттерге  қарсы 

 
48 
кҥреске шығуды талап ететін болса, ақындар поэзиясындағы толғауларда  дҥние жалғанға, қоғамға, 
тағдырға,  ӛз  ӛміріне  деген  кейістігін,  қынжылысын,  ренішін  психологиялық  тербеніс,  толғаныс 
сезімде  қҧрып,  жеке  басының  тағдыр-талайын  жырға  айналдыруды  мақсат  тҧтады.  Мҧндай  қасиет 
Сарбас  шығармашылығына  да  тән  болғандықтан,  оның  толғауларында  да  лирикалық  сезім 
басымдылық танытып отырады. 
Сарбас  Майкӛтҧлы  –  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  ХХ  ғасырдың  басында  қазақ, 
қырғызды тегіс аралап, кӛптеген азулы ақындармен жыр бәсекесіне қосылған, сан тҥрлі қасиеттерді 
бойына жинақтаған, аса дарынды, ӛнерпаз тҧлға. Бірақ бізге жеткен туындыларының дені – айтыстар. 
Әрине,  бҧл  ақын  поэзияның  басқа  тҥрлерін  жырламады  деген  сӛз  емес.  Сарбас  әр  кезеңдерде  
Қаңтарбай, Еркебай, Жамбыл, Қуандық, қырғыз Қалмырза сынды тҧлғалы ақындармен және Саумал, 
Кҥлзия,  Тҧрсынай,  Ӛзипа  қыздармен  айтысқан.  Ӛкінішке  орай,  ҧрпақ  жетесіне  Жамбыл,  Қуандық, 
қырғыз Қалмырзалармен айтыстарының ҥзінділері мен Саумал, Кҥлзия, Ӛзипа, Тҧрсынай қыздармен 
қақтығыстарының жҧрнағы ғана жеткен. Жоғарыда кӛрсетілгендей, ӛзге шығармаларын дер кезінде 
жинауға  ешкім  қҧлық  танытпаған.  Осы  орайда,  академик  Р.  Бердібай    ХІХ  ғасырда  ӛмір  сҥрген  
Шӛже, Қҧлыншақ, Қҧлмамбет, Сарбас секілді ондаған ақындар шығармашылығының жҧрнағы ғана 
жеткенін айтып, қынжылыс білдіреді. 
Сарбас  туыстары  мен  жора-жолдастарына  табыстар  аманатын,  орындалмаған  арман, 
мақсаттарын, ішкі қайғы-кҥйінішін кестелі сӛз ӛрнектерімен жеткізуге тырысады. Демі ҥзілер тҧста,  
жарық  дҥниеге  қарағанда  бақи  дҥниенің  қамы  кӛбірек  сӛз  болып,  Алладан  иман  тілейді.  Ӛмірдің 
ӛткіншілігі,  қҧбылмалылығы  жайында  ой  қозғап,  тура  келген  ажалға  бақ-дәулет  араша  тҥсе 
алмайтынын  ескертеді.  Қызығынан  қиындығы  мол  ӛмір  сҥрлеулерін  ойға  алып:  ―...Опасыз  жаңа 
білдім,  дҥние  жалған‖    деп  қамығады.  Мҧндай  сарын  (мотив)  Кемпірбай  [22],  Шал  [23,  45  б.], 
Майлықожа [24, 36 б.], Қҧлмамбет [25], Әсет [26], Шарғын [27, 80-81 бб.] т.б. халық ақындарының 
шығармаларында жиі кездеседі.      
Бір сӛзбен айтқанда, толғау жанрының тҥпкі мазмҧнына қҧбылмалы және ӛткінші дҥние мотиві  
негіз  болады  [28, 31  б.].     Ӛтпелі  дҥниені  ақындар  бірде  табиғат  қҧбылыстарына  теңесе,  енді  бірде 
тозығы жеткен шҥберекке, қҧс тҧғырына, кӛшкен керуенге, ҧшқан қҧс, жҥгірген аңға балайды. Бҧл 
тҧрғыда  Сарбас  толғауымен  ӛзектес,  сарындас.  Пікірдің  дәлелдігі  ҥшін  мына  мысалдарға  кӛз 
жҥгірткен жӛн сияқты: 
Бҧл дҥниенің мысалы, 
Ҧшып ӛткен қҧспен тең… 
                                      (Шал ақын) 
Сҧрасаң, хал-жайымды Әсет жаным, 
Жатырмын ҧшайын деп тҧғырымнан… 
                                                (Кемпірбай) 
 
Кӛлеңкелі бҧлттай 
Кӛшпелі болған дҥниесің… 
 
Қызықтырған тҥлкідей 
Дҥние ӛтер бір кҥн-ай… 
                                         (Майлықожа) 
 
Барады кҥні біткен кҥнде ӛтіп, 
Біз келген керуенбіз дҥнияға… 
                                              (Қҧлмамбет) 
 
Дҥние бояп қойған шҥберектей, 
Секілді байсыз қатын дҥние тҧл… 
                                                   (Әсет) 
 
Кетесің пәки жайға уақыт бітсе, 
Керуеннің мінгендей боп тҥйесіне… 
                                                    (Шарғын) 
 
Поэзия – әдебиеттің ҥлкен жанры. Ол қашанда халықтың қалың ортасында туып-ӛсіп, ӛркендеп 
отырған.  Сан  ғасыр  бойы  қалың  елдің  кӛңіл-кҥйін,  мҧң-шерін  білдіріп,  ҧрпақтан-ҧрпаққа  мҧра  боп 

 
49 
қалып  отырған.  Сахара  поэзиясы  да  оның  табиғаты  іспеттес.  Бірде  сахараның  боранды  желіндей 
бҧрқанып, борасынды болып келсе, бірде оның қоңыр самал желіндей жҧмсақ,  биязы болып келеді. 
Оның  астарында  бҥкіл  халықтың  болмысы  жатыр.  Тарихы,  тҧрмыс-тіршілігі,  кӛңіл-кҥйі,  арман-
мақсаты, биік мҧраты, әттеген-айы мен алақайы, тҧтаса келе поэзия деген ҧлы дҥниені қҧрайды. Ал, 
оны  кӛкірегінде  пісіріп,  дҥниеге  әкелетін  ақын  не  жырау  да,  жҥрегінен  орын  беріп,  санасында 
сақтайтын - халық.  
«Жырау  демек,  ақын  деу  емес.  Жыраудың  ақын  атаулыдан,  жыршыдан  бӛлек  ӛз  жанры  бар. 
Жыраудың  мақсаты,  міндеті  -  не  болса  сол,  кӛңіл  ашар,  әлде  не  дерлік  сӛзді  айту  емес.  Ол  заман 
сынын,  мезгіл,  дәуір  болжамын,  тарихи  оқиғаның  мазмҧнын,  бағасын  сӛз  қылады.  Кӛбінесе,  әрі 
жырау, әрі би болады», - деген М.Әуезовтің осы пікірі жыраудың бҥкіл табиғатын ашып тҧр емес пе? 
Дҥниеде  ешнәрсе  ғайыптан  пайда  болып,  ӛздігінен  ӛмір  сҥрмейді.  Бҧл  -  айнымас  заңдылық. 
Қазақ поэзиясы, ойшылдар мектебі де осы заңдылыққа сай ӛмірге келді, ӛмір сҥріп келеді де. Қазақ 
рухани  дҥниесінің  алып  бәйтерегінің  кіндік  тамыры  тереңде  жатыр.  Сол  тамырдан  нәр  алған  әр 
бҧтағы, әр жапырағы, кӛктемде жаратын бҥрі кҥні бҥгінге шейін айнымастан жалғасын тауып келеді. 
Ҥндестік  бар,  бірақ  бірін-бірі  қайталаудан  аулақ.  Әр  кездегі  ақын-жыраулар,  дана  ойшылдар  бір 
мәселе тӛңірегінде бір ғана шешімге келгенімен, бірін-бірі қайталап, рухани қҧндылықтардың аясын 
тарылтпайды,  ой  тереңдігін  саяздатпайды.  Дамығанның  ҥстіне  дами  тҥсіп  тыңдаушысы  мен  тәлім 
алушысының назарын еріксіз тақымына басып, руханият мекеніне тарта жӛнеледі. 
  Сондықтан,  қазақ  ақындары  мен  жыраулары  арасындағы  дәстҥр  жалғастығы  ғасырлар  бойы 
шыңдалып, жылдар ӛткен сайын жаңа арнаға тҥсіп, ақындық ӛнердің озық ҥлгісін ӛмірге әкелді. 
________________________ 
1.
 
Бердібай Р. Кәусар бҧлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. 
2.
 
Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976 ж. 
3.
 
Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. ХҤІІІ том. – Алматы, 1985 ж. 
4.
 
Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1986 ж. 
 
Аннотация. Статья посвящена  творчеству акынов-импровизаторов и развитию певческой традиций 
казахского народа. 
Annotation. 
The  article  is  devoted  to  the  creativity  of    akins-improvisers  and  development  of 
singing traditions of Kazakh people.  
 
 
Г.М.Қуанышбек  
 
АСҚАР СҤЛЕЙМЕНОВ – РУХ ПЕН НАМЫСТЫҢ ТӚРЕСІ 
 
ӘОЖ 82.0 (5 Қаз) 
 
ХІХ  ғасырдың  60-шы  жылдарындағы  қазақ  әдеби  ӛмірі  ӛте  белсенді,  қызғылықты  болды. 
«Лениншіл жас» газетінің даңқы шықты. Осы газетте Асқар Сҥлейменов ӛзінің «Қара шал» әңгімесін 
жариялады.  Жазушылық  тҧсауын  кесті.  Осы  кезде  ол  Қазақстан  жазушылар  одағының  «Жҧлдыз» 
журналында  ӛзінің  қаламгер  жақын  досы  М.Мақатаевпен  бірге  қызмет  атқарды.  Осы  журнал 
беттерінде  жазушы  ӛзінің  сыншылық  қабілетін  байқап  кӛрді.  Осы  «Жҧлдыз»  шаңырағында  Асқар 
ӛзін профессионал сыншы ретінде әдеби ортаға танытты. Асқар сол кездегі әдеби орта мен студент 
жастар қауымының кумиріне айналды.  
70 – 80-ші жылдар – орта бел, жазушы шығармашылығының да, ӛмірінің де орта бел омыртқа 
сҥйегі. Бҧл кезеңде жазушы негізгі жанрларда қалам тартты. Кӛсемсӛз, драматургия, проза, жеке бас 
ӛміріндегі аса кҥрделі, ауыртпалығы мол ащысы мен тәттісі қатар келген кезең. Осы кезеңде Асқар 
шынында, біз білетін Асқар болып қалыптасқан еді.  
Жазушының  шығармашылығының  тҥйінді  кезеңі  80-ші  жылдардың  соңы  мен  90  жылдардың 
басы.  Соның  ішінде  ерекшеленетін  тҧс  ол  –  90-шы  жылдар.  Бҧл  тҧсқа  қатысты  шығарма  ол  – 
«Шашылып  тҥскен  тіркестер».  Бҧл  шығарма  жазушының  кӛсем  сӛз  жанрындағы  ірі  жетістігі.  
Шығарманың  ойшылдық,  сараптама  жасаушылық  сарыны  қатты  білініп  тҧрады.  Ол  сарын  ӛз 
кезегінде  мҥлтіксіз  тілдік  жамылғымен  оралған.  А.Сҥлейменов  шығармашылық  феномені  осы 
кезеңде  анық  бояу  боп  кӛрінді.  «Адасқ ақ »  -  А.Сҥлейменовт і ң  прозалық  ең  басты 
шығармасы  болып  табылады.  Оның  талантының  шын  -  жарқырап    кӛрінген  тҧсы. 

 
50 
А.Сҥлейменовтің  негізгі поэтикалық қуаты ол  – проза. Зерттеу еңбегімізде, біз де сондықтан 
бҧл шығарманы ең басты тірек - нысана етіп алдық. 
Прозаның  Маяковскиі  Асқар  Сҥлейменов  -  әлемдік  әдеби  процеске  ішкерілей  енген,  оның 
терең, қара иірімдерінен нәр алған жазушы. Ӛзінің алғашқы әдеби кезеңдегі сыни шығармаларында-
ақ  ол  әдеби  процеске  әлемдік  деңгей  тҧрғысынан  қарайтынын  аңғартқан  болатын.  А.Сҥлейменов 
прозасы  кҥрделі,  экспериментті  проза.  Экспериментті  болатыны  ол  әлі  толқып  тҧрған,  әлі  аптығы, 
ыстығы басылмаған проза. Оның поэтикалық ҧңғыл-шҧңғылы әдеби тҧрғыдан жете зерттеле қойған 
жоқ.  Сонымен  бірге,  А.Сҥлейменов  проза  саласында  тҥрлі  эксперименттерге  кӛп  барған. 
А.Сҥлейменов прозасы – ХХ ғасырдың жаңалықтарын тҧтас бойына әдемі сіңіре білген, жинақталған 
нығыз әлем. 
А.Сҥлейменов  «ой  тасқыны»  әдісіне  ӛзінің  жақындығын  «Адасқақта»  барынша  байқатады. 
«Адасқақ»  -  А.Сҥлейменов  қолтаңбасының  айнасы.  Шығармада  қалыптасқан  дағды,  шынайы  стиль
 
бар.  Осы  шығармасында  ол  «ой  тасқыны»  әдісін    мҥмкін  болған  мӛлшерде  қолданысқа  тҥсіреді. 
«Адасқақ»  —  ауыр  ойға  қҧрылған  интеллектуалды  -  психологиялық  туынды.  Шығармада  жазушы 
тҥрлі баяндау тҥрлерін шебер қолданады. Олар: ішкі монолог, жат-тіке баяндау (несобственно прямая 
речь)  деген  сияқты  қҧралдар.  Бҧл  баяндау  қҧралдары  реалистік  дағдыда  кең  қолданыс  табатын 
элементтер. «Адасқақта» Асқар бҧл баяндау кҧралдарын ӛзгеше басқа ракурста пайдаланып кӛреді.  
    Мысалы:  шығармадағы  I  диалог  жат-тіке  баяндаудың  (несобственно  прямая  речь)  кемелді 
ҥлгісі. Ал, IV диалогта (Сол кҥн-тҥн. Ақан - эпизодында) ішкі монологтың жарқын ҥлгісі бар. 
«Ой тасқыны» әдісі - композициялық қҧрлымға тӛңкеріс жасаушы әдіс. Онда кейіпкердің ӛзінен 
гӛрі  оның  ішкі  ой  қатпарына  кӛбірек  кӛңіл  бӛлінеді.  «Ой  тасқыны»  әдісінің  кейіпкері  сюжеттік 
кейіпкер  емес,  психологиялық  кейіпкер  (іс-әрекет  кейіпкері  емес,  толғаныс  кейіпкері).  Біржан 
осындай  ой-толғаныстық  кейіпкер.  Шығармадағы  Біржан  образы  реалистік  шығармадағыдай  таза, 
айқын бедерленіп кӛрінбейді. Ол шығарманың ӛн бойында сҧлбаланып, ҥзік-ҥзік бейне кҥйінде елес 
береді.  Біржан  –  бҧл  жерде  қарайған  обьект.  Кейіпкер  болудан  гӛрі,  сана,  ой  кейіпкер  ретінде 
білінеді. Сыртқы бейне тҧрғысынан қарағанда, Біржан  - импрессионистік кейіпкер-персонаж. Асқар 
әрбір ірі модернистік ҥлгілерді пайдаланғанда трафареттік кӛшіруге бой ҧрмайды. Керісінше, оның 
бояуын орынды пайдаланып, қазақы тҥрге тҥсіреді және әрбір ҥлгіні ҥлкен талғампаздықпен керекті 
жерінде  шым-шымдап  қана  кіріктіреді.  Мысалы,  «Адасқақта»        ҥлкен        образ        жасаушылық 
қадамдарға  барады.  «Адасқақтың»  жалпы  Асқардың  ауыр  оқылатындығына  бірден-бір  себепкер 
материал  ол,  оның  ӛте  кӛп  пайдаланатын  образдар  тасқыны.  Бір  жағынан  «Адасқақ»  образдар 
қоймасы іспеттес. Осы қҧбылыстың сӛйлемдік қҧрылым конструкцияларда қалай жҥзеге асатынына 
мән берейік. Мысалы, сӛйлем: «Сӛз бен әуеннің бауырына бҥккен қызыл қырғын әсерін, кекіл жарар 
арын екпінін, тегеурінді тепкісін домбырамен жан алысып, жан берердей болған, сонау боп келетін 
бозбас іңірінен бастап індетіп ҧғып жҥрген Біржан, мына бәлемен Ажалмен бастас болмаған екен». 
Осы  сӛйлемнің  қарабайыр  сҥйегі:  «Сӛз  бен  әннің  бар  сырын  домбыра  ҧстаған»  жас  кезінен  бастап 
терең  ҧғып  жҥрген  Біржан  ӛлім  туралы  ойлап  кӛрмеген  екен.  Осы  сӛйлемді  қабылдау  ҥшін  оның 
негізгі  (ӛз)  мағынасынан  гӛрі  образдық  (бӛгде)  мағынасын  тҥсініп  алу  керек  болады.  Әйтпесе, 
сӛйлемді  ҥстірт  оқып  шыққан  адамға  ешқандай  мағына  білінбесі  кәдік.  Сӛйлем  тҥгелдей  кӛркем 
образға қҧрылған. Бҧл Асқардың бір ерекшелігі, кӛркемдік қыры. Образды кӛп пайдаланатындығы. 
Кейде  образдар  жҥйесі  мағынаның  ӛзін  кӛлегейлеп  тҧрады.  Мысалы:  «Жанботаның  толы  тегене 
қымыздай кҥлкісіне қҧмалақ тотияйын тастап жібердім». [11] Кҥлкі кәдімгі физикалық материал зат 
ретінде  суреттеледі.  Кҥлкі  -  толы  тегене  қымыз.  Ойлауға,  санаға  сіңіруге  ауыр.  Асқарда  қиыннан 
қиыстырған образдар кӛп. Асқардың бір әдісі «оңайды қиындатып» айту. 
А.Сҥлейменов  –  әдебиеттің  тар  шеңберінде  нәрсіз,  сҧрықсыз  кҥйде  қалған  жоқ.  Әлем 
әдебиетінің шылжырап аққан сан тарау капилляр талшық бҧлақ кӛздерінен еміне, еркін ішкен шебер. 
Жазушы  прозасының  тым  жаңашыл  боп  кӛрінетіні  содан.  Шындығында,  оның  жаңашылдығы  бар 
ескіден бой тартпай, олардың әдемісін ішке сіңіру. Ол мейлі ҧлттық ҥлгі (шешендік ӛрнек ҥлгі), мейлі 
шығыстық  сарын  (дін),  мейлі  батыс  эстетикасы  (модернизм)  болсын  жазушы  одан  бас  тартпайды. 
Жазушы  қолтаңбасынан  алуан  тҥрлі  ҥлгілердің  бой  кӛрсетуі  соған  дәлел,  осындай  ҥлгі,  ол  - 
символизм  сарыны.  Жалпы  символизм  жазушының  шеберлік  ҥлгісіне  (ҥлкен  орны  болмағанымен) 
етене  жақын  ӛрнек.  Ӛйткені  әлемдік  эстетика  иірімдеріне  ден  қоюшы  шебердің  символизмнен 
бойына  ештеңе  жҧқтырмай  кетуі  де  мҥмкін  емес.  Символизмге  А.Сҥлейменов  етене  жақындығын 
байқататын  бір  тҧжырымы:  «Жазушының  бір  міндеті  ой  -  идеяны  ашу  емес,  оны  мҧнартқа  кӛміп 
мҧнармен бҥркеу». [7]. 

 
51 
Символистердің  де  мҧраты  сол  логикалық  ойдан  қашу,  тҥсініксіз  боп  кӛріну,  айтарын  тҥпсіз 
қара тҥнекке кӛму («Это огромная алгебра, ключ от которой потерян». Э.Верхарн. Символизм жайлы 
айтқаны). [1]. 
Символизмге тән кӛкке, ғарышқа деген сҥйсініс А.Сҥлейменовке де тән. Символизмдегі сҥйікті 
образдың бірі - кҥн. Символизмдегі негізгі тіректің бірі ол – подтекст болса, ол жазушыда бар және 
кӛп. Подтекстік мәнерге ие болушы образдың бірі - жылқы. Жылқы жазушы шығармашылығының ӛн 
бойында  жҥретін  ҥздіксіз  маңызды  образ  -  кейіпкер.  Автор  танымында  жылқы  –  «еркіндіктің 
символы».  
Жазушының жаңа атаулыға ҥлкен ҧмтылысы, оның XX ғасырдың эстетикалық қазанында таза 
қайнауына  әкеп  соқты.  Осыдан  келіп,  біз  жазушының  эстетикалық  қайнар  кӛзі,  шеберлік  мектебі 
деген  категориялардың  шығу  тегін  бір  сыдырғы  модернизм  ӛлкесіне  қарай  сырудан  аулақпыз. 
Керісінше,  оның  негізгі  ҥлес  салмағы  ол  –  дәстҥрлі  эстетика  ҧстанымы,  реалистік  мектеп.  Асқар 
реализмі  ХХ  ғасырда  модернизм  ҥлгісімен  ҥлкен ерегіске  тҥскен  (ғасыр басында), кейінірек (ғасыр 
соңында)  бітімге  келген,  сансыз  эксперименттерді  бастан  кешіп,  сапалық  ӛзгерістерге  тҥскен 
(мағыналық  та,  формалық  та  жағынан)  жаңа  қалыптағы  реализм.    «Адасқақ»  -  осындай  жаңаша 
қалыптағы  реализм  туындысы.  «Адасқақ»  -  тҧла  бойы  сапалы,  нәрлі  жаңалықтарға  тҧнып  тҧрған 
туынды. Осы шығарма бойына, жалпы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінде болған 
сапалық ӛзгерістер жинақталған тәрізді. Ол ӛзгешелік, жаңалықтар шығарманың ең бірінші жанрлық 
сипатынан-ақ кӛрінеді. Біреулер ҥшін «Адасқақ» - даусыз роман [3], ал біреулер ҥшін - повесть, [5] ал 
автордың  айдарлауында  әңгімелер  циклы.  Мҥмкін    «Адасқақ»  -  философиялық  притча  жанрына 
жатар? «Адасқақты» реалистік қалыптағы тҧрғыдан қарағанның ӛзінде жаңалықтар жағынан ӛте бай. 
Шығарманың  жанрын  анықтаудан-ақ  «дау-дамай»  тууы  соның  ә,  дегендегі  кӛрінісі.  Шығарманың 
композициясына назар аударайық. Ол ӛте кҥрделі тетіктен тҧратын дҥние. Оның кҥрделілігі шығарма 
дағдыдағы  бір  қалыпты  композиция  жҥйесімен  емес,  еркін  композиция  жҥйесімен  қҧрылған. 
Кеңістік, уакыт ара-қатынасы ӛте ауыр, кҥрделі болып келеді. Баяндау жҥйесі интеллектуалды алғыр 
ойға, шым-шытырық ассоциативті кӛркем образға қҧрылған. Композициялық жҥйенің батыл еркіндігі 
жағынан:  әсіресе  кеңістік,  уакыт  феноменінің  ғажайып  ерекше  арақатынасы  тҧрғысынан 
А.Сҥлейменовті  XX  ғасырдағы  ҥлкен  формашыл,  реализм  мектебінің  ӛкілі  У.Фолкнермен 
салыстыруға  келеді.  У.Фолкнерден  «Адасқақтың»  бойында  кездесетін  поэтикалық  элементтер: 
шиеленіскен сюжеттік ретроспекциялар, кҥрделі, сан қырлы монологтар т.б. кездестіреміз. 
Біз А.Сҥлейменовтің поэтикалық шеберлік сырларын туған топырақпен байланыстыра іздеуіміз 
керек сияқты. Бҧл тҧрғыда бізге негізгі нысана М.Әуезов шығармашылығы болмақ. А. Сҥлейменов 
пен  М.Әуезов  стилінде  ортақ  ӛрнектер  кӛп.  Ең  бірінші,  екі  автордағы  ортақ  стильдік  ерекшелік  ол 
біздіңше - қазақылық. Яғни, ҧлттық қазақи стиль. Ол қандай қазақы стиль? Оның біз кӛретін негізгі 
бір белгісі ол - шешендік тіл мәйегі болса керек. Ол М.Әуезовтің «Еңлік Кебегіндегі» шешендік тіл 
мен  «Адасқақтағы»  тілдік  шеберлік  ортақтық.  «Еңлік-Кебек»  -  ҧлттық  шешендік  ҥлгінің  жаңа 
драмалық  формаға  тҥсуі.  «Адасқақ»  -  қазақы  ҧлттық  шешендік  ҥлгінің  ХХ  ғасырдың  соңындағы 
прозалық  ҥлгісі.  Оның  ӛзін-ӛзі  ақтаған  соны  формалық  кӛрінісі.  «Адасқақтың»тағы  бір  ерекшелігі 
тілі және бір жағынан қарағанда, М.Әуезов тілінің жаңа философиялық қыры сияқты болып кӛрінеді. 
Ал, М.Әуезов тілі ӛз кезегінде ӛзінің поэтикалық бастауларын Абайдан алмайтын ба еді? М.Әуезов 
тілінің  философиялық  қыры  деп  отырғанымыз,  ӛз  кезегінде  М.Әуезов  тілі  –  қазақ  тіл  байлығын  ӛз 
бойына  жете  сіңіре  білген  жан-жақты  бай  тіл.  М.Әуезов  тілі  –  философиялық,  ойшыл  тіл.  Ӛткір, 
шешен тіл, сурет қҧрғыш образшыл  тіл, интеллектуальды - ғылыми тіл. Осы қасиеттердің барлығы 
да  А.Сҥлейменов  тілінде  әр  тҥрлі  дәрежеде  кездеседі.  Соның  ішінде,  оның  философиялық-
интеллектуалды жағы басымдау. Бір сӛзбен айтқанда, әдебиеттегі ықпал ету кҥшінен А.Сҥлейменов 
шығармашылығы да ада емес. Оның шығармашылығына ықпал  еткен әдеби ағымдар мен авторлар 
жетерлік.  Соның  біразын  анықтап  ажыратуға  тырыстық.  Мысалы,  бҥркемелей  айтсақ,  Фолкнерге 
Джойстың тигізген әсері қандай болса, [16] М.Әуезов әсері А.Сҥлейменовке сондай дәрежеде болуы 
ықтимал.  М.Әуезов  әсері  әсіресе,    А.Сҥлейменов  шығармашылығынан  анық  кӛрінетін  қҧбылыс. 
М.Әуезов  туралы  А.Сҥлейменов  былай  пікір  білдіреді:  «Идеальный  облик  культуры  -  синтез 
научного знания и душевного переживания: изваять этот облик было под силу М.Ауезову» [8]. Автор 
бҧл жерде М.Әуезовтің  шығармашылық  тҧлғасы туралы  терең  мағлҧматты  пікір  білдіреді.  Ғылыми 
сипат пен поэтикалық қалып ол - М.Әуезовтің шығармашылығына тән қҧбылыс.  
  «Шашылып тҥкен тіркестерге» жанры жағынан қайын жазба деп айдар тағуға болады. Қазақ 
әдебиетінде  қайын  жазба  жазбайтын  жазушы  жоқ  десе  де  болады.  Алайда,  А.Сҥлейменовтің  
аталмыш  шығармасының  бҧл  жағдайда    ӛзіндік  ерекшелігі  бар.  «Шашылып  тҥскен  тіркестердің» 
формасы  әдебиетімізде  қалыптасқан  қайын  жазба  ҥлгісіне  келіңкіремейді.  Әдебиетте  қалыптасқан 

 
52 
дағдыда  қайын  жазба  ҥлкен  кӛркемдік  жҥк  арқаламайды.  Қайын  жазба  негізінен  шашыраңқы  ой-
тҧжырымнан тҧрады. А.Сҥлейменовтің «Тіркестері»  - тҧтас бір организм. Бас-аяғы жинақы кҥрделі 
композициялық қҧрылымға  ие  дҥние.  Бҧл  шығарманың  архитектоникалық қалпы.  Тіл қолданысына 
келсек,  жазушы  тілі  ӛте  шебер.  Әрбір  сӛйлемін  ҥлкен  поэтикалық  салмақ  бере  отырып  сомдайды. 
Жазушының бҧл орайда қолданылатын негізгі қҧралдары: афоризимді қҧнарлы ой дәні, риторикалық 
сауал, қайын жазба тҥріндегі шығарманы стильдік деңгейге кӛтерген. Оған стильдік – кӛркемдік мән 
дарытқан. Қайын жазбаның стильдік деңгейге кӛтерілуі тӛл әдебиетімізде әлі болмаған қҧбылыс. 
  Енді  шығарманың  ішкі  жақ,  идеялық  мазмҧнына  кӛңіл  бӛліп  кӛрейік.  Шығарма  кӛлемі  тым 
шағын.  Бірақ,  тақырыптық  кеңістігі  тым  ауқымды.  Шығарманы  жалпы  алғанда,  мынадай 
тақырыптарға  жіктеуге  болар  еді:  ӛнер  мҧраты;  ҧлтық  болмыс;  саясат;  тарих;  дін;  философия; 
адамгершілік және т.б  
  Бҧның  ӛзі  тҥгел  қамтығандық  емес.  Ӛнер  мҧраты  –  тақырыбы  жазушының  бҥкіл 
шығармашылығындағы алтын арқау желілердің бірі. Ӛзінің басты идеялық шығармасы «Тіркестерде» 
бҧл тақырыпты айналып ӛтпеген. «Шашылып тҥскен тіркестер» А.Сҥлейменов шығармашылығының 
идеялық  тҥйіні  іспеттес  дҥние.  Сондықтан,  кӛптеген  ой  –  пікірлер,  тҧжырым  –  байлаулар  осы 
шығармада  финалдық  шешімге жетеді. Сондай кҥрделі  тақырыптардың бірі  - ӛнер мҧраты.  Ӛнер 
мҧраты тақырыбы жазушының сонау 60-шы жылдарда жазылған сыни  мақалалардан кӛрініс табады. 
Мысалы, жазушының 60-шы жылдары прозалық жаңа тҥр іздеуі нені кӛрсетеді?!  
Ол  сол  кездегі  прозаның  ӛзіне  лайықты  формалық  қалып  іздеуі  болатын.  Ӛнер  мҧраты 
тақырыбы  бертін  келе  «Адасқақта»  ҥлкен  ӛзекті  тақырыптардың  біріне  айналады.  «Тіркестерде» 
шырқар  шыңына    жетеді.    Шығармада    осы    тақырып  қалай  кӛрінеді  екен?  Соған  келейік.  
«Тіркестер»  -  Асқардың  жалпы  эстетикалық-идеялық  кӛз  қарасын  ашық  білдіретін,  бҥкіл 
шығармашылық мәнін ашуға кілт  болып  табылатын  шығарма.  Шығарманы зерделей  қарағанда, 
жазушының  поэтикалық  принціпін  ажыратуға  болатын  іздер  бар.  Ондай  іздер  бірде  анық,  ашық 
айтылатын  ой-пікірмен,  бірде  жанама  кӛмескілеу  тҧжырымдардан  кӛрінеді.  А.Сҥлейменовтың 
жалпы,  ӛнерге  деген  кӛзқарасын  ашық  бейнелейтін  тҧжырым  пікірі:  «Ӛнердің  ӛмірден 
айырмашылығы  ӛнер  ӛмірден  ҥйренбейді.  Оның  жаратылыстан  болмаса  ӛмірден  алар  дәрісі  жоқ. 
Ӛнердің  ӛз  ӛткені,  ӛз  бҥгіні,  ӛз  логикасы  мен  динамикасы  бар»  [27]  деген  сӛзінен  кӛрінеді.  Біздің 
әспеттеп  келген  тҧжырымдарымызға    мҥлде    қайшы  пікір.  Біз  білетін  тҧжырымда  ӛнер  ӛмірден 
ҥйренуі  керек  еді.  Жазушының  бҧл  ой  –  пікірі  «таза  ӛнер»    идеясымен    сарындас.    Алғашқысына  
қарағанда,    соңғысының    ӛмірге  анағҧрлым  икемді  боп  шыққаны  ақиқат.  А.Сҥлейменовтың  «таза 
ӛнерге»  жақындығы  оның  модернизм  ҥлгілерін  формалық  тҧрғыдан  жамылғы  арқау  етіп  алуынан 
білінеді және бҧл жолда ол ҧтылған жоқ, ҧтты. А.Сҥлейменов шығармасында кӛркемдік принципін 
стиль, идея секілді поэтикалық компоненттер арқылы пайымдап ӛтеді. 
  Шығармадағы  ҥлкен  бір  жаңалық  –  дін  тақырыбы.  Бҧл  туған  әдебиетімізде  ҥлкен 
бақытсыздыққа  ҧшырап,   әдебиет   ішінен    ӛз  орнын  ала  алмай  жҥрген    тақырып.    Әсіресе,    ол  ХХ 
ғасырда    орны    толмас    ҥлкен    эстетикалық    зардап    шекті.    Дін    тек    мемлекеттік  жҥйеден  ғана 
шеттетілген    жоқ,    біздің    бҥкіл    мәдени    болмысымыздан    ажыратылды.  Бҧл  жерде  қызыл 
коммунистік цензура аз рӛл  атқарған жоқ. Әдебиетіміз дінсіз бір қабат терісі алынған қызыл шақа 
денеге    айналды.  Міне,  осындай  рухани  мешеулік  жайлаған  атмосферада  А.Сҥлейменов  ӛте 
жаңашыл,  ірі  қадам  жасайды.  Әрине,  Асқарда  ӛз  ортасының  жемісі.  Ол  ӛзінің  дінге  бет  бҧруын 
жалған бояулармен әсірелегісі келмейді. Ішкі болмысты таза қалпында кӛрсеткісі келеді. Яғни, оның 
бет бҧруында қарама-қайшылық жоқ емес. Бҧл тарапта, ол ӛзінің кӛзқарасын «Мен дінге сенбейтін 
діндәрмен» [27] деп білдіреді.  Әрине, кӛркемдік  қабаты  да жоқ  емес.  Бҧл  ӛзі  жартылай  іштей 
бҥркемеленген ой-пікір. 
Жазушының  Қҧранның  ең  бір  қадірлі,  ірі  маңызды  сҥресін  аударуында  ҥлкен  мән  бар.  Ол 
Қҧранға  ҥлкен  оқымыстылықпен  қарайды.  Коммунизм  елесін  қуған  қараңғы  қоғамда  ӛмір  сҥріп, 
мҧндай  байламға  келу  оңай  шаруа  емес.  Оны  аудармашылық  ерекшелігінен  кӛруге  болады.  Сол 
сияқты  жазушы  100  сҥренің  алғашқы  бес  аятының  сарыны  мен  ҥлкен  шабытпен  ӛлең  тҥрінде  бес 
қатар жолдан тӛрт шумақ жыр жазған. Асқардың дінге жақындауы бҧл біздің қазақ әдебиетінің дінге 
жақындауымыз.  Діннен  ҥркіп  қашқан  әдебиетіміз  енді  оған  шӛліркеп  бас  қоюда.  Осы  орайда 
Асқардың дін жайындағы ашық, тура пікірлерінің қҧндылығы даусыз. 
Шығармадағы  ҥлкен  ой  толқыны  басты  деуге  де  болады,  ол  ҧлттық  болмысқа  тән.  Жалпы, 
шығырманың  ішкі  кҥшті  қуат  серпіні,  ол  оның  ҧлттық  бояуының  қанықтығында.  Әдебиеттегі 
салмағы жӛнінен А. Сҥлейменовтың «Тіркестері» А. Байтҧрсыновтың «Қырық мысал», «Маса» атты 
шығармаларымен  сарындас,  ыңғайлас  деуге  келеді.  Бҧлай  деуге  себепші:  1)  шығармадағы 
тақырыптық - идеялық  бірлік.  Шығарма  кӛтерер  жҥк  тақырып ол – ҧлттық идея. 2) Тарихи – саяси  

 
53 
сабақтастық.  Екеуінде  де  шығарма  арқауы  саяси астарлы оқиға тәуелсіздік алу кезеңі.3) Пафосы. 
Публицистикалық ҧран салушылық,сыншылдық. Алғашқы екі шығармада  ҧран салу сарыны ашық, 
анық  кӛрінсе  соңғысында  поэтикалық емеурін арқылы білінеді. 
Ҧлт  болмысы  тақырыбының  сығынды  кӛрініс – «Тіркестер».  Бҧл  тақырып  қарапайым оңай 
формада  кӛрінбейді.  Асқарда  Міржақыптағыдай  бір    тҥсті  плакатты  ҧран  салу  жоқ.  Ҧранның  ӛзі 
бойын  жасырып,  әр  тҥрлі  тҥспен  беріледі.  «Дін  қҧрыса  тіл  сақтайды,  тіл  қҧрыса  ҥн  сақтайды,  бәрі 
қҧрыса діл сақтайды. Дін, тіл, діл тізе қосқанда, оны оқ қана жеңеді» [27]. Жалпы, Асқар сӛйлемдері 
момақан, жуас боп келмейді. Керісінше, әрбір ой пішіні, сӛйлемі шиыршық атып, жҧтынып тҧрады. 
Неге екенін білмеймін, кейде маған ақиқат сӛздің ащылығы кәдімгі тҥйір-тҥйір дәрі сияқты кӛрінеді. 
Бәлкім, бҧл сол дәрінің тәніңді сыздатқан дертке дауа болатыны сияқты, ақиқат сӛздің де қалғып бара 
жатқан сананды қағып-сілкіп алуымен ҧқсастығынан шығар десем, Асекеңнің артынан қалған мҧндай 
сәулелі  ой  пікірлері  аз  емес.  Оның  оқырмандар  алдындағы беделін кӛтерген  шҧрайлы  туындылары 
«Кек» жинағында десек те, артық айтқандық емес. 
Бҧл  жинақта  қазақ  халқының  әлеуметтік  ӛмірін,  салт-дәстҥрін,  әдет-ғҧрпын,  мінез-қҧлқын, 
тіршілігін,  қарым-қатынастарын  ӛте  шеберлікпен  асыра  әсірелемей,  сол  шақтың  болмысына  сай, 
кейіпкерлердің ой-ӛрісіне дӛп келетін сӛздердің ӛз орнымен қолдана отырып, қазақ халқының дархан 
кӛңілінің  керемет  кӛрінісін,  халықтың  ӛзіне  ғана  тән  ӛзге  ҧлтта  кездеспейтін  қадір-қасиетін  дара 
таныта алған. 
Сонау  ғасырлар  қойнауынан  бастау  алатын  ҧлттық  тәлім-тәрбиеміздің  қайнар  кӛзі  болып 
табылатын  «Шашылып  тҥскен  тіркестер»  «Кек»  жинағанда  бҥкіл  ӛн  бойында  аз  емес.  Асқар 
Сҥлейменов  ӛз  халқының  асыл  қазынасы,  этнотәрбиенің  ҧлттық  ҥлгісіне  тәрбиелейтін  тіркестерге 
ерекше  сергек  қарап,  олардың  ҧрпақ  санасын  қалыптастыруға  тигізетін  зор  әсерін  ҥнемі  назарда 
ҧстап, орынды пайдаланып отырғанын кӛреміз. Жазушы сӛзімен айтсақ: «...бала жҥрегі, бала кӛңілі, 
бала  ойы  алғашқы  тҧшынғанын  қаз-қалпында  сақтай  біледі»  екен.  Демек,  «...Бала  қиялы  ол 
кӛргендерінен  кӛлемді  ой  тҥйіп  жатпайды,  қайта  ҥзік-ҥзік  ҥмітін  ӛзінен    рахат  сезімге  бӛлене 
беретін...»  кӛрінеді.  Яғни,  жеткіншек  санасына  ҥлкен  ойдың  тҥймедей  тҥйіні  болып  табылатын 
тіркестердің  тигізетін  әсері  басқаларға  қарағанда,  әлдеқайда  маңызды  болғаны  ғой.  Осыны  Асқар 
Сҥлейменов кейінгі ҧрпақ бізге ҧғындыра отырып, оның мәні мен мағынасына терең бойлауды қатаң 
талап ететінін кӛреміз. 
Ҧлттық тәлім-тәрбие адам болып толысудың ҧлы мектебі екенін осы жинақтан оқығанда, әбден 
кӛзім жетті. 
Енді  «Кек»  жинағындағы  ҧлттық  этно-педагогикалық  тәлім-тәрбиенің  бҧлақ  кӛзі  болып 
табылатын тіркестерге нақтылай тоқталайық: 
«Кек»  жинағында  автор  қазақтың  мінезін  танытатын  тҧлпарларға  қатысты  да  халықтың  асыл 
сӛздерін  де  аз  келтірмеген.  Иә,  біздің  мінезіміз  бәйгенің  сәйгҥлігіне,  даланың  дауылпаз  сҧңқарына 
ҧқсайды. Әр қазақтың ат десе, алғыр қҧс десе арқасы қозып тҧратыны да осыдан болса керек-ті. Сол 
себептен  де  болар  біздің  халықта  жылқыға  байланысты  айтылған  тіркестер  ӛте  кӛп.  Оның  біразын 
осы жинақтан да кездестірдік. 
«Ат  пен  азамат  тақымға  жаратылған.  Ел  тақымына»  деген  тіркесті  қаламгер  атбегінің  ӛзінің 
атына деген ынтық кӛзқарасын беру ҥшін қолдана отырып, жылқы малының қазаққа қандай қымбат 
екенін, жігіт одан мақҧрым болса, онда ол ер санатынан шығатынын, тҧлпар азамат ары, әрі намысы 
екенін  шҥйіле  айтады.  «Атсыз  ер  қанатсыз  қҧспен  тең»,  «Жаяу  қалсаң  –  жау  қолына  тҥскенің,  сан 
қорлықты запырынан ішкенің» дейді. 
Бҧл атты ардақтаудың биік шыңы болса керек. Жҥйріктің қасиетін, сәйгҥліктің бағасын біздің 
қазақтан артық ешкім ҧға алмас. Міне, сондықтан да ел ішінде жас ҧрпаққа ғибрат болатын жылқы 
туралы тіркестер, мақал-мәтелдер, толғау жырлар, арнау ӛлеңдер ӛте мол. 
Адам санасы бҥгінгі әлемдік апараттардың қоймасына айналып барады. Бҧл қҧбылыс келешек 
ҧрпақтарымыздың  да  сана  сезіміне  әсер  етуде.  Әрине,  оның  жақсы  жағы  да,  жаман  жағы  да  жетіп 
артылады.  Бала  санасы  балауса  қҧрақтай  иілгіш,  әрі  еліктегіш.  Сондықтан  да  кӛбіне-кӛп  жаман-
жақсыны  талғап,  таңдап  жатпастан  бәрін  де  ӛзі  қабылдай  береді.  Бір  ӛкініштісі,  жақсы  жағы  емес, 
кӛбіне жаман жағы баланың еркін, оның болмысын билеп, кететіні. Осының әсерінен балаларымыз 
бҥгінгі  ҧлттық  этнопедагогиколық  тәрбиенің  алтын  қазығы  –  қазақы  мінез-қҧлықты  орнықтыратын 
дәстҥрлі отбасы тәрбиесінен қол ҥзіп барады. Ҧлтымыздың дарынды жазушысы Асқар Сҥлейменов 
«Кек» жинағында ҧлттық тәлім-тәрбиенің, оның ішінде шашылып тҥскен тіркестердің бала мінезінің 
қалыптасуына,  оның  дҥниетанымдық  болмысының  ӛсіп  жетілуіне  тигізетін  ықпалы  орасан  мол 
екенін ескеріп, оған жазу барысын да қайта-қайта айналып соғып отырған. 

 
54 
«Бала тапқандікі емес, бала қаққан мен баққандікі»  - деп, баланы дҥниеге әкелу аз нәрсе. Ал, 
оны ӛз орнын табатындай етіп, ҧлттық мінезді бойына сіңіріп, ҧлтжанды етіп тәрбиелеу парыз. Егер 
нағыз азамат тәрбиелесең, сонда ғана балам бар деуге болады. 
«Бота бағу, бала бағу – қайсысы қиын?». Ҧл ӛсіріп, қыз асырап отырмыз. Жалпы, біз талдаған 
жоғарыдағы  тіркестердің  мәні  мен  мазмҧны  біз  айтқан  пікірмен,  біз  келтірген  мысалдармен 
шектелмейді.  Олардың  философиялық  мағынасы  ӛзінің  қолданысына  қарай  ӛзгеріп,  жаңа  мазмҧнға 
ие болуы әбден мҥмкін. 
Қазір бала тәрбиесін бҥгінгі теледидарға, компьютерге жҥктедік. Ғалам қаншалықты ӛзгеріске 
ҧшыраған  сайын,  адам  санасы  да  сонымен  бірге  жаңа  ӛзгерістерге  ҧшырайтыны  ақиқат.  Осындай 
кезде  адам  ӛзінің  тектілік,  ҧлттық  тәлім-тәрбиесінің  негіздері  болып  табылатын  халықтық  ҥлгі-
ӛнегеден қол ҥзбеулері ауадай қажет. 
  «Білмеген  мін  емес,  білместікке  кӛнген  мін»  -  деген  тіркесте    Асқар  Сҥлейменов  «білмеген 
мін емес», дегенмен біл. Білуге ҧмтылыс қажет. Адам туа білмейді, бірақ ол ӛмірге ҧмтылуы  керек. 
Ӛмір  –  ҥлкен  мектеп.  Осы  мектепте  әр  мен  деген  кеудесінде  жаны  бар  азамат  ҥнемі  ізденумен 
болады.  Сол адамды ғана «толық тҧлға» ретінде қабылдаса болады дегенді меңзейді. 
«Ӛтірікті кешіруге болады – тек ақтауға емес». Егер байқамай ӛтірік айтқанын мойындаса, оқыс 
болса,  кешіруге  болады.  Асекең  «Кісілігін  жоғалтпаса,  жауыңның  қайсыбір  иттігін  кешіруге  де 
болады»  -  деген.  Тек  ақтауға  емес.  Ал  ӛтірік  –  ақтауға  тиіс  нәрсе  емес.  Ӛтірік  -  ӛсек,  ҧрлықтың 
алғашқы баспалдағы екенін ашық кӛрсете отырып, одан алыс болуды ҥндейді.  
Иә, адам баласы ішіне не болса соны сала беретін бос ыдыс емес. Асекеңді оқыған сайын осы 
бір ақиқатқа кӛзің жете тҥседі. Ӛзің бір бейнелі, пілтелі шам тәрізді, енді болмаса әлгінде оқыған ой 
оттығының  жарқылынан  тҧтанып  кететіндей  сезінесің.  Жазушының  ой  еркіндігі,  интелектуалдық 
ӛресіне тәнті болған сайын сен де бір саты биіктей тҥскендей боласың. 
Асқар шығармашылық тілге кӛп мән берген жазушы. Бҧл турасында жазушы мынадай ой пікір 
білдіреді. « Сӛйлемнің жазатын ӛмірі бар да, сӛйлемнің ӛз ӛмірі бар. Жазарман сӛйлемді тірі шӛпті 
таптағандай  таптайды.  Сӛйлемнің  тән  екені,  сан  тарау  тамырлары,  капилляр-тамыршалары  бары 
ҧмыт  қалады.  Абзацқа,  тарауға,  бҥкіл  кітапқа  қызмет  ететін  сӛйлемнің  автономды  ӛмір  кешерін 
ҧмытады.  Шығарманың  бір  аты-ырғағы,  бояуы  кемпірқосақ  боп  кӛрінер,  кҥміс  ойы  тҥпке  тартар 
сӛйлем  ғана.  Жазарманға  бәрібір,  ал  жазушы  ҥшін  қиынға  тҥсері  -  сӛйлемдегі  ӛмір  мен  сӛйлемнің 
ӛмірі  бірікпегесін  тірі  тіркес  тумайды.  Ӛмірдің  тамыр  солқылы  мен  сӛйлемнің  тамыр  солқылын 
лингвистикалық  проза  ғана  қоса  алады»  [27].  Бҧл  жазушының  шеберлік  ҧстанымы,  бір  жағынан 
поэтикалық  декларация  деп  қабылдауға  да  болады.  Ӛз  шығармашылығында  жазушы  осы  жолды 
айнымай  жҥріп  ӛтті.  Жазушы  прозасының  ауыр  оқылуының  себебі  де  сол  тілдік  қабаттан.  Тілдік 
жамылғы  оқиға  мағынаны  бҥркемелеп  тҧрады.  Нәтижесінде  оқырман,  жазушы  проза  тілін  тҥсіну 
ҥшін екі қабаттық кедергіден ӛтуге мәжбір. Ол тілдік және мағыналық. Асқар прозасында енді осы 
лингвистикалық  ӛрнектер  қалай  орын  тепкен  екен?  Ең  әуелі  Асқарда  бҧл  процесс  троптарды 
пайдаланушылықтан  кӛрінеді.  Ол  оған  шешуші  стилдік,  тілдік  мән,  реңк  береді.  Асқардың  жазу 
машығы жасырып, бҥркеп, сипап айту. Оның бҧл тәсілінің бет-ажарын ашушы қҧрал - перифраз. Ол 
әрбір  ҧғым,  ой-пікір,  іс-әрекет,  қҧбылыс  атаулыдан  кӛркем  бейне  іздейді.  Мысалы:  кӛмейдегі  шоқ 
қыжылды  салқын  кҥлмен  кӛмдім,  кҥйік  кҥшіктің  қарғысын  сыпырды.  («Адасқақтан»  авт.)  Асқар 
теңеулеріде  тың,  тосын  бояуға  ие.  Бҧл  тҧрғыда  ол  бҧрын  соңды  поэтикалық  айналымға  тҥспеген  
тҧрмыстық,  заттық  қҧбылыстарды  пайдаланады.  «Ҥйдің  іші  ертіп  кҥміс  қҧйғандай  самалданып 
кетті.» 
Жазушы  тілдік  мәнерінде  кӛп  қолданылатын  кӛріктеу  қҧралы  -  эпитет.  Оның  эпитеттері 
кҥрделі, ауыр, кӛбіне метафоралық бояумен беріледі. Енесінің ешегіне шиқан шыққыр екінді, талапқа 
бергісіз бҧзау тіс ӛтініш, қос қайнауы ішіндегі қызыл ет әуен, осындай троптық әдістердің арқасында 
жазушыда тосын суретті эпитеттер кӛп жасалынады. Бҧл қҧбылыс абстрактылы ҧғымдардың деректі 
заттармен бетпе-бет тіркесуіне әкеп соғады. Мысалы: беломыртқа сауал, бҥкір кҥдік, сҧхбат су, ырғи 
ой, бҧлт маса, талай таланған қымыз жеңге, қҧмырсқа кҥн. Жазушының бҧл ӛрнектері бір қарағанда, 
дӛрекілеу тілдік комбинация секілді боп кӛрінгенімен ӛзін - ӛзі ақтайтын жері аз емес. Мысалы: бҥкір 
кҥдік,  бҧлт  маса,  қҧмырсқа    кҥн  деген  тіркестерді  солғын,  тартымсыз,  кӛріксіз  деп кім  айта  алады. 
Керісінше, бҧлар тілді әсерлейтін, тілді қозғалтып денесіне қан жҥгіртетін амалдар деуге болады. 
  Асқардың  тілдік  қолданыстарындағы  біз  «дӛрекілеу»  -  деп  отырған  тілдік  қҧбылыс  жазушы 
қол  таңбасында  кӛп  шығармашылық  жолдан,  эксперименттік  сыннан  ӛтіп  орныққан  нәрсе.  Кезінде 
бҧл ӛрнек сынға да ҧшыраған. Ғ.Мҥсірепов бҧны «ішкі теңеулері рабайсыз сӛйлемдер» - деп атаған. 
Кейіннен  сол  «рабайсыз»  («дӛрекілік»  біздің  термин.авт.)  тілдік  ӛрнек  жазушының  қолтаңбалық 
ерекшелігіне айналды. Біз мҧны   «затшылдық кӛрініс» («материалъностъ») деп те атағымыз келеді. 

 
55 
Яғни,  дерексіз  ҧғымның  заттық,  деректі  ҧғыммен  контрасты  тҥрде  бетпе-бет  троптық-фигуралық 
байланысқа тҥсуі. (Немесе, жанды мен жансыздың бетпе-бет келуі). Жанағы айтылған  бҥкір-кҥдік, 
қҧмырсқа  кҥн,  бҧлт-маса  деген  сияқты.  Бҧл  схеманың  тағы  бір  әдемі  кӛрінісі  ол;  «Қоржыннан 
сиымды екі зерен, буаз шібіштің желініндей ӛзбек пиала, шҥберекке тҥйілген, ірі пытырадай қос уыс 
тоқаш» шықты. Бҧнда да әдемі затшылдық бар.         
Жазушы  ӛзінің  поэтикалық,  стильдік  шеберханасында  троптың  неше  тҥрін  кеңінен,  мол 
пайдаланады.  Бірақ,  «Адасқақта»  экспериментке  аз  орын  қалған.  Мҧнда  кӛп  жылғы  қорытынды, 
сығынды  шеберлік  бар.  Мысалы:  «Бесінде»  эксперименттік  деңгейде  қалған  қолданыстар  кӛп. 
Мысалы: «Бар білері; осыдан келеді». Бҧл тілдік қҧбылыстың тҥп негізі қайда? Ол ӛзіміздің ҧлттық 
тілдерімізде жатыр. Яғни, шешендік мектеп, Асқар тілі тӛгілген қас шешеннің тілі. Жай қарапайым 
баяндаудың  ӛзін  ол  қарабайырлықпен  емес,  шешендікпен  сӛйлейді.  Шешендік  туралы 
Ә.Қоныратбаев «Мҧндай  сӛздер ( шешендік  сӛздер – авт) образдап ойлау мен логикалық ойға бірдей 
ортақ тілдің кҥрделенген фразалық материалы болып саналады» [18] дейді. Асқардың сӛз қолданыс 
иірімдері  осы  тҧжырымға  сай  келеді.  Образдап  ойлау  –  тілдің  кӛркемдік  қабаты,  логикалық  ой,  ол 
мағыналық  қабаты.  А.Сҥлейменов  жазуында,  прозасында  қалай  бой  кӛрсетеді  екен?  Асқар  тілінде 
шешендік  ӛрнекке  тән  аллитирация  мен  ассонанс ӛте  жиі қолданыс  табады.  Мысалы:  «Тіліп  айтпа, 
табан  асты  тҧтанатын  тәлпіш  тотайлығың  бар  -  бҧл  жағынан  бізге,  нағашы  жҧртына  тартқансың, 
сайқымазағыңа салмай кҥліп айт. Тіліп айту мен  бҥріп айту болмасын». Бҧл Жанботаның Біржанға 
тіл  қатуы.  Ескідегі  от  тілді,  орақ  ауызды  шешендердің  мақамына  ҧқсайды.  Тӛгілген  аллитерация. 
«Шҧрқырап кеп Зерендіге қҧлағанда кӛк кӛлдің кӛксеркесін шоршытар кӛк алаң да санаулы сенің» - 
деген аллитерациялық ҥйлесім осы ҥдеден шығатын ӛрнек. Аллитерация Асқарда кӛп қолданылатын 
тәсіл. Аракідік шебер тоқайласқан ассонанс та жетерлік. Мысалы: «Мҧны азын кӛпке қосып жіберіп, 
кӛпті  бӛліске  салмай  тынбайтын  тараң,  арғын  тҥгіл  кенен  Керейде  біледі.»  «Андыздап  шауып 
албастыдай басатын арғын емес пе?» Шешендік мәйегі ол - афоризм. Жазушыда ой, сезім жиынтығы 
есебіндегі  афоризмдер  кӛптеп  кездеседі.  Олар:  «Әркім  ӛз  жанының  тҥндігін  ӛзі  ашады», 
«сҧлулықтың  да  тартқызар  азабы  кӛп»,  «ақыл  інге  апармайды,  ән  ақылға  апарады»,  «  ат  арқасына 
алдымен жақын терлік» сияқты болып келеді. Асқар сӛйлемдері ырғақты болып келеді. Оның сӛйлем 
қҧру жҥйесі кӛбіне инверсияға негізделеді. « Шайнамай тізесін кемірмей тҧяғын тына қояр, тыншы 
қояр  тҥрі  жоқ».  Ол  оның  сӛйлемінің  қозғалыс  динамикасын  арттырады,  ҧшқыр  етеді.  Мына  бір 
тіркесті  образды  алайық,  жіп  жолға  ҧршықтығын;  жылқының  жолға  жҥргіштігін  айтып  отыр.  Бір 
шолғанда кӛзге ілінбейтін кҥрделі қиын образ. Мҧнда динамика, зырлаған қозғалыс бар. Сол сияқты 
«жыл диірмен» тіркесті сӛз образын да айтуға болады. Осындай ҧшқыр тҥседі. Етек-жеңін жия алмай 
жататын, сылбыр, еріншек сӛйлемдер Асқарға тән емес. 
Жазушы  тілі  «таптанды  -  таптаурынға»  қарсы  тіл.  «Мен  де  сосын  бастан  сӛз  асырғанша,  бас 
қияр баяғыма бастым.[11]. Осы сӛйлемдегі кәдімгі тіркес «бастан сӛз асырғанша ӛлгенім жақсы, жер 
басып жҥрмейін» деген қалыптанған тіркестерді ӛзінше басқа қырынан кӛріп, қҧбылтып «бас қияр» 
дап  тосын  суреттеп  отыр.  Сол  сияқты:  «қол  қатқаным  жоқ»  -  дейді.  Кәдуәлгіде  бҧл  тіркес:  қол 
созғаным жоқ, қол салғаным жоқ. Сонымен бірге, тҧрақты тіркестердің ӛзін бҧзып, арасын ажыратып 
жазатыны  да  бар.  Мысалы:  «Жақаннан  жар  тапқандай,  алқам  да,  тағы  салқамсың»  дҧрысы:  алқам-
салқам.  
Асқар осындай әдемі тілдік эксперименттерге бара отырып, ӛзі де тіліміздің шырайын кіргізіп, 
әдемі  кӛркем  тіркестер  тудырады.  Мысалы:  Отан-орманы,  от-  ошағы,  шаңырақ-шырағы,  шолақ-
шыжым тіркес.          
Асқар  -  тіл  ойшылы.  Ол  әрбір  сӛзді  қасаң  тҥрде  пайдалана  бермей,  ойлы  кӛзбен  қарап,  одан 
терең мағына іздейді. Оның ҧшан-теңіз кӛп, қым-қиғаш сӛз образдары осындай қадамдардан туады. 
Мысалы, әйел деген ҧғымды бірнеше вариантта алады: қырмызы, кӛгілдір, сҧқсыр. Сол сияқты жаңа 
сӛздер. Бейталант, кемталант, тоқ қарын (билік басындағыларды айтқаны) кӛк қарын (кӛпті айтқаны, 
ҧрма кезі (жастық шақ), ақыр-тҥпкіш ( соңы дегені), сырғамалар (мінез-қимыл ӛзгерісін айтады. Бҧл 
автордың  ӛзі  жасаған  сӛздер.  Сол  сияқты  архаизмдер  де  жазушы  лексикасында  шебер  қолданыс 
тауып  отырады.  Мысалы:  қатынпараздық,  набыт  болу,  шобыр,  қотан  тал,  аршындылар,  пайыңды 
шапқыр,  лекер  мінген,  атпыраш  тағыда  басқалар.  Жазушының  образшылдығын  кҥшейтетін,  оның 
тіліндегі шешендік элемент.   
Тілдік жалпы қасиеті: Асқар тілі номинативті емес, риторикалық тіл. Риторикалық тіл ажарлы, 
әшекейлі  тіл.  Троп  пен  синтаксистік  фигураларды  қолданады.  Яғни,  жазушы  тілі  риторикалық, 
ауыспалы мағынада қолданылатын троптық тіл.  
Біз А.Сҥлейменов поэтикалық тілі туралы айтқанда, біраз, жазушы тіліне қатысты, ӛрнектерді 
белгілеуге,  кӛрсетуге  тырысып  жатырмыз.  Олар:  жазушы  тіліндегі  троптық  қолданыс,  шешендік 

 
56 
ӛрнек  немесе  риторикалық,  ауыспалы  мағынада  қолданылатын  троптық  тіл  немесе  «Асқар  -  тіл 
ойшылы» деген сияқты ҧғымдар болып келеді. Асқар тілі – образдар  тасқынынан қҧралады. 
«Адасқақ»  -  тілдік  инфармациялық  қойма.  Ол,  ҧлттық  жадтық-коммуникативтік  қызмет 
атқаратын  қҧрылым,  қойма.  Ол  бҥгінді  жасайды,  жасампаздық  рӛл  атқарады.  Жазушы  тіліндегі 
оккосионализм  қҧбылысы  бҧған  дәлел.  Сонымен  бірге,  оның  ҥлкен  қызметі  ол  ҧлттық-
этнографиялық  тҥсінікті,  ҧғымды,  идеяны  тасушы  тіл.  Мысалы,  сӛз  тіркестерін  алайық:  «дҥрегей 
тазыдай,  сам  жамырады,  қанша  қымыз  сҥзбе  болды?  Қаншатайдың  жал-қҧйрығы  кҥзелді... 
Қаракіреуке  жамылып,  ай  тҧтылмағанмен,  қанша  жҧлдыз  набыт  болды?  Сол  сияқты:  ...  кеуде  мен 
кӛмей  қатар  қатар  желіндеп  ән  уызданс,  қҧндақтағы  домбыра  жылаған,  аспанның  ҥрпісі  дертісе 
жҧлдыз ҥзілген...» [12]. «Ҥпершекке тҥскен кездік»-бҧл А.Сҥлейменов қолданысындағы ең бір белгі 
айқын тілдік сурет, образдық элемент. «Сам жамырады» да қатардан кӛрінетін тілдік ӛрнек. Бҧның 
бәрі  әдемі  қазақы  ҧлттық  ӛмірден,  шығарманың  идеялық-тақырыптық  ауқымынан  тыс  жанама 
мәлімет,  хабар  таратушы  рӛлін  атқаратын  тілдік  компоненттер.  Осы  тілдік  компоненттердің  ӛзі  әр 
тҥрлі  сипатта  білінеді.  Бҧл  тілдік  кӛріністер  тіке  мағына  емес,  ауыспалы  образдық  мағынада 
қолданыс табады. Мысалы, «дҥрегей тазыдай» деген теңеуді алайық. Бҧл жерде әңгіме дҥрегей тазы 
туралы  боп  тҧрған  жоқ.  Дҥрегей  тазы  тек  –  кӛркем  мағына  сурет  ҥшін  алынған  элемент. 
Метафоралық  қолданыстар  да  кӛп.  Сол  сияқты  жазушы  тіліндегі  тҧрмыстық-этнографиялық  іздер 
кӛрінетін кӛркем образдың қолданыстар - фразеологиялық формада да білінеді». «Әркім ӛз жанының 
тҥндігін ӛзі ашады» «Отарды алтынсҧр болсада, қой бастамайды,  бастайтын серке». «Ӛмір –  
ене,  ӛнер  – қҧлын».  Байқалғандай,  А.Сҥлейменов ҥшін бҥкіл  тілдік  кӛркемдік  комбинациялар 
ҧлттық:  салт-дәстҥр,  тіл,  саясат,  философия,  дін,  тарих,  әдебиет,  психология  ҥрдісін  паш  етуші 
қҧрылым. 
«Адасқақ»  тілінің  оның  қҧрылымдық  әлемінде  бҧл  тҧрғыдан  алар  орны  ерекше.  «Адасқақ» 
тілінің  айқын,  анық  бір-ақ  мақсаты,  идеясы  бар.  Ол  -  ҧлттық  идея.  Тіл  стилі  бадырайып  кӛрініп 
тҧрған ҧлттық-психологиялық ӛрнек тілі. Мҧндағы ҧлттық тілдік философия еркін қҧлаш сермеген. 
Керісінше, кейіпкерлер бойына жаға алмаған ҧлттық бояу ойды, идеяны жазушы тілдік тінге, тілдік 
конструкцияға  кӛшірген,  орналастырған.  «Адасқақтың»  тілдік  бояуы  сондықтан  қалың  жағылған 
шығарма.  Ӛз  алдына  кӛркем  дҥние.  Сондықтан  да,  әр  уақытта  ол  ӛзіне  зерттеушілердің  жіті  кӛңіл 
бӛлуін қалайды. Тілдік қағида бҧл жерде жетекшілік рӛлге кӛшеді. 
Жазушы тілі - ҧлтттық тілдің ӛткені мен бҥгінін жалғастырушы алтын кӛпір. А. Сҥлейменов – 
эпистолярлық  жанрдың  хас  шебері.  Бҧл  салада  ол  ҥлкен,  бедерлі  із  қалдырды.  Жазушы  хаттары 
негізінен  қызы  Қаркӛзге,  Әсмаға,  ҧлы  Әлішерге,  жары  Әлияға,  немерелері  Бегзатқа  арналған. 
Жазушы  орыс  тілін  шебер  ҥлгі  кҥйінде  пайдаланады.  Жазушы  хаттарын  алғаш  жариялаған  «Жас 
қазақ» газеті редакциясы бҧл жайында былай деп ӛтеді:  «Жазушының хаттарын қазақшаға аударып 
та  жариялауымызға  болар  еді,  оны  жӛн  кӛрмедік.  Ӛйткені,  суреткердің  ой  тереңі,  сӛз  бояу  реңкі, 
ырғақ  -  әуезі  тҥп  нҧсқадағыдай  сақталмасы  анық  »  [24].  Газеттің  «сӛз  бояу  -  реңкі»  деп  отырғаны 
жазушы стилі. Оның ешқандай бӛтен, жат қолдың қол сҧққанын жақтырмайтын нәзік тҧстары. Шын 
мәнісінде,  жазушы  қолтаңбалық      ӛрнектері  ӛте  кҥрделілігімен  қатар,  тым  ӛте  нәзік.  Сондықтан, 
ешқандай  жасандылық  пен  жамап-жасқауды  кӛтере  алмайды.  Газет  оны  дҧрыс  аңғарған.  Жазушы 
хаттары  оның  ӛзіне  ең  жақын  автобиографиялық  шығармалар  деуге  келеді.  Хаттарда  жазушы 
негізінен  ӛзінің  туған-туыстарына  ең  бір  жҥрек  тҥкпіріндегі  сырларын  ақтарады.  Бірақ,  ол  жеке 
хаттарды  да  «Тіркестердегідей»  стильдік  деңгейге  жетіп  жазылған  және  тек  хат  кҥйінде  қалмаған. 
Жазушы  шығармашылығының  поэтикасының  бір  арналы  бӛлігін  қҧрайды.  «Тіркестер» 
философиялық  туынды  болса,  жазушы  хаттары  -  лирикалық  туынды.  Бҧл  тҧрғыда  газет  жазушы 
хаттарының  топтамасына  «Кінә  болмыс  сырлары»  деп  ӛте  дәл,  дӛп  тақырып  қойған.  Жазушы  ҥшін 
стиль ол - тҧтас, автордың ӛзі мен шығармашылығын бӛліп қарамайтын қҧбылыс. Сондықтан, оның 
жеке хаттары да осы стильдік ауқымнан шықпайды. Жазушының ҧлы Әлішерге жазған хат тақырыбы 
ол  -  ӛнер,  шығармашылық  әлем  жайында  боп  келеді.  Жазушы  ҧлы  ол  ҥшін  ҥлкен  -  пікірлес  жан. 
Жазушы  -  ҧлы  Әлішер  ҥшін  қадірлі  ҧстаз  бейнесінде  кӛрінеді.  Шығармашылық  жайын  жазушы 
ҧлына былай баяндайды. («В писменном творчестве надо выпотеть почти до полного бессоливания 
организма,  что  означает;  надо  писать  до  одурения,  надо  заболеть  грофоманством,  ибо  как  говорят 
соотчественники  Шекспира  из  сртадфорда  на  Эйфоне-Черепаха  выгрывает  гонку,  пока  заяц 
спить»)[25]. «Жазушылық ӛмірде бар ағза тҧзсыз қалғанша терлеу керек, яғни естен танғанша жазу 
керек,  грофомандықпен  сырқаттану  керек.  Ӛйткені,  Эйвондағы  Страдфордтағы  Шекспирдің  
отандастары айтқандай, «Қоян ҧйықтап жатқанда, тасбақа бәйгені алар». Асқардың бҧл әрине ӛзінің 
жазушылық  ӛнеріне  қойған  талабы.  Ол  ӛзі  сол  талапты  орындаған.  Ӛзгеден  талап  етер 
шығармашылық    талабы  да  осы.  Жазушы  хаттары  ірі  философиялық,  интеллектуалдық  сарында 

 
57 
жазылған.  Бейне  бір  жай  тҧрмыстық  хат  емес,  философиялық  шығарма  тәрізді.  Шын  мәнінде, 
жазушы  хаты  оның  кім  екенін  әйгілейді.  Ішкі,  сыртқы  бейнесін,  келбет  болмысын  кӛрсетеді.  Хат  - 
адамның  шын  ішкі  сырын,  оның  жан  тҥкпіріндегі  майда  қалтарыстарын  жариялайтын  орын.  Хат  
авторы  қарапайым,  қатардағы  адам  емес.  Зор  білім  иесі,  интеллигент.  Хаттары  да  соған  сай. 
Автордың «Хаттарындағы» кӛзге тҥсетін ӛрнектің бір кӛрінісі ол – жазушының хат жолдаушыларына 
ат  қойғыштығы.  Оның  ӛзіне  жазушы  ӛте  шебер  жазушылықпен  қарайды.  Ҧлы  Әлішерді  –  Меле-
Сахар, Крон-Принц деп әспеттесе, қызы Қаракӛзді - Кара негро, немересі Бегзатты - император (ӛзін 
– «табунщик императора» дейді). Зайыбы Әлияны - Әлия бала, қызы Әсмәні-Миледи деп әспеттеген. 
Осы  бҥркеншік  аттардың  ӛзі  бір  кӛркем  әлем.  Бҧл  да  бір  жазушының  суретшілік  жаратылысын 
байқатады.  Ол  әр  нәрсеге  тек  суретшілік  кӛзқараспен  қараған  секілді.  Шағын  ғана  хатты  да 
сондықтан, қатты мән беріп, кӛркемдік қалыппен жазады. Оны жәй бір хат ретінде сҥйкей салатын 
дҥние деп тҥсінбейді. Хат - ол ҥшін кӛркем шығарма, ӛнер.  
  Жазушы  Асқардың  ӛз  жеке  ӛмірін  шығармашылығынан  –  бӛлектеп  қарауға  болмайды  деген 
пікірлерімізге дәлелді осы хаттарынан да табуға болады. 
  Бҧл  ҥшін  біз  жазушының  ҧлы  Әлішерге  жазған  хатынан  ҥзінді  келтірейік:  «Представляется: 
время втекает в человека, в общество, в государство, гнездится в них, и вот, время уходит, исчезает, а 
человек – общество - государство остаются... государство осталось, а его время ушло, ... человек есть, 
но его время исчезло, где оно – время?., вот человек, а единственное, особое, только сним связанное 
время,  ушло,  уплыло,  утекло...».  Дәл  осы  текті  тек  қазақ  тілінде  автор  ӛзінің  «Шашылып  тҥскен 
тіркесер»  атты  туындысында  пайдаланады.  Ондағы  тҥрі:  «Уақыт  –  енеді.  Адамға  да,  қоғамға  да, 
мемлекетке  де  енеді.  Енеді  де  ҧя  салады,  тҥп-тҥйініңді  жайлайды,  бірақ  кетеді  бір  кҥні-бір  сәтке 
кетеді, ҧшады, қҧриды. Ал, адам мен қоғам қалады. Адам қалды  – бірақ уақыт ӛтті. Қайда кетті ол 
уақыты? Адамның міне, ал оның ӛзі иемденген, ӛзі ен салған, оның ӛзімен тіл табысқан ӛз уақыт  – 
мерзімі  оқпан  қҧрдымға  қҧрыды».  Бҧл  ӛрнектер  жалпы,  жазушы  лабораториясынан  да  хабар  беріп 
ӛтеді.  Бҧл  тҧрғыда  қарағанда,  жазушының  барлық  туындылары  арасында  тығыз  байланыс  бар. 
Мҧндай  байланыс  «Адасқақ»  пен  «Шашылып  тҥскен  тіркестер»  арасында  да  бар.  Жазушы 
хаттарының қолтаңбалық ӛрнегін жете байқау ҥшін кейбір хаттарынан мысал келтірейік. 
  P.P.S. Самое страшное: «гармония» страха и стыда. 
  P.P.P.S. Еще страшное: делать больно не только себе, но и близким, Последнее – страшней. 
  Бҧл  хат  тек  жазушы  немересі  Бегзатқа  ғана  емес,  бҥкіл  интеллигенция  қауымына, 
оқырмандарға ашқан сыр исповеді сияқты.  
60-шы жылдар кезеңінде жазушы сын жанырымен қатар, ӛзінің негізгі шығармашылық арнасы 
проза  саласында  тынымсыз  еңбек  етті.  «Қара  шал»  -  солардың  ішіндегі  кӛрнекті  орын  алатын 
шығарма  -  әңгіме.  Біріншіден,  ол  автордың  алғашқы  қолтаңбалық  кӛрсеткіші  ретінде  қҧнды  дҥние. 
Екіншіден, ӛзінің кӛркемдігі жағынан шын мәнінде деңгейі  жоғары дҥние. Әңгіме әдеби ортада кӛзге 
ілінді.  Жазушы  Ә.  Нҥрпейісов  әңгімедегі  кейіпкер  туралы:  «Черный  старик  Аскара  Сулейменова  – 
образ колоритный сугубо национальный [19]» деп пікір білдірген. Жазушы шындығында әңгімедегі 
Қара шал (кейіпкер есімі: Ҥкібай Омаров) туралы ӛте дәл, орнықты пікір білдіре білген . Шығарма 
қалың  ішкі  монолог  баяндауға  қҧрылған.  Әңгімедегі  алғашқы  кӛзге  ҧрар  нәрсе  жазушының 
болашақта толық ашылып кӛрінер поэтикалық дарын элементтерінің осы әңгіме ішіндегі ҧшқын боп 
кӛрінуі. Ол термелесек қандай элементтер екен: 
1) кҥрделі, қалың ішкі монолог – баяндау. 
2) тақырып: Ҧлттық идеология. Жоғарыдағы Ә. Нҥрпейісовтың «Қара шал ҧлтшыл кӛріністегі 
кейіпкер» дегені осы жерден шығады. 
3)  жылқы  культы  (жылқы  бейнесінің  әсерленіп  суреттелуі).  Біз  қазақы  бейне    образдарды 
атрибуттық-символдық  тҧрғыдан  қарастырып  отырмыз.  Мысалы:  «Бала  кезінде,  осы  Жӛкейдің 
қҧмдауытында талай қызықтаған: осы кәдуілгі жалпақ шҧбар кӛлбақа кӛк қоңызды болсын, кӛбелек 
шіркейді  болсын,  тіпті  дәуіттің  ӛзін  жақындап  кеп,  тастай  сазарып  тҧрып,  тілімен  сарт  қабар  еді. 
Мына сҧрауы да сол кӛлбақаның тілі боп, кӛз ілестірмей жылдам оянды. Сауал кескінді ой оянды...» 
[14].  Осы  конструкцияға  қадалып  қарайық.  Текст  екі  бӛлшек,  екі  қабаттан  тҧрады.  Біріншісі  –  
Кӛлбақаның ӛз жемін аулаудағы іс-қимыл, әрекет – суреті қабаты. Кейіпкер санасында аяқ астынан 
ой  –  сауалдың  пайда  болуы  текстің  екінші  қабаты  –    негізгі  қабаты.  Бірінші  қабат  соған  қызмет. 
Екінші  қабатсыз  бірінші  қабаттың  композициялық  орны  жоғалар  еді.  Ол  эпитеттік  мағына  – 
қосымша, кӛркемдік  деталь  рӛлін  атқарушы.  Яғни,  мҧндағы  «кәдуілгі  жалпақ, шҧбар  кӛлбақа»  -  ол 
шығармадағы  толыққанды,  ӛз  алдына  дербес  бейне  емес.  Қосымша  қызмет  етуші  тәуелді  бейне. 
Дербес  бейне  ол  –  «аяқ  астынан  кейіпкер  санасында    пайда  болған  сауал  –  ой».  Яғни,  «кәдуілгі 
жалпақ  шҧбар  кӛлбақа»  -  ол  белгілі  бір  дәрежеде    символдық  –  таңбалық  бейне.  Негізгі    кӛркем 

 
58 
бейнені ҥстемелеп, кӛркем мағына қосып, әсерлігін  арттыру ҥшін ғана пайдаланып отыр. Шығарма 
текстіне  тікелей  –  мағыналық    композициялық  әсер  қатысы  жоқ.  Жалпы,  «Адасқақтың» 
образдарының  жасалу  механизмі  осы  таңбалық  -  символдық  әдіске  жақын  келеді.  «Адасқақтағы»  - 
таңбалық  символдық  образдар  ӛз  кезегінде  атрибуттық  негізге  ие.  «Кӛлбақа»  ол  –  ономастикалық 
зоонимдік  атрибут.  Біз  «Кӛлбақа»  образы  арқылы  шығармадағы  образдардың  ішкі  қҧрылысын 
тереңдей қарастыруды мақсат тҧттық». «Адасқақтағы» образдар галереясындағы біз даралалап бӛліп 
отырған ҥш образ бейне – атрибуттар: ән, домбыра, жылқы  – ҥлкен әсермен бедерлене суреттелген 
образ  бейнелер.  Ҥш  бейне  де  символдық  әсерлеуге  қатты  беріле  суреттелген.  Образ  әсерін  немесе 
образдық  әсерлеудің  тҥп  –  тӛркіні  неде  жатыр?  Ол  образдардың  атрибуттық  негізінде  жатыр.  Енді 
әсерлеудің  жаңағы  біз  даралап  алып  отырған  ҥш  бейнеге  қатысты  тҧсын  қарайық,  «Домбыраға 
сҧқтанба;  дҥниеде,  әсте  домбыраға,  жылқыға,  әйел  жынысына  сҧқтанба;  тҥсті  ме  кӛзің?  Әйелдің, 
жылқының,  домбыраның  болмыста  болмастай  бірегейлігіне  кӛзің  анық  –  қанық  жетті  ме?  Ал  бас 
кетсе  кетсін,  ал  бірақ  берме,  айнытсаң  егер,  айныса  егер  таста;    домбыраны  басқа  біреу  ҧстасын, 
тҧяқты  басқа  біреу  мінсін,  әйелдің  қасына  басқа  біреу,  біреулер,  демі  сасықтар,  қарындар,  кебеже 
қарнымен  ойлайтындар  жантайсын  –  таста;  екі  қолды  кӛрген  домбыра  айнымай  тынбайды,  екі 
тақымды  кӛрген  жылқы    бҧзылмай  тынбайды;  екі  еркектің  демін  жҧтқан  әйел  –  сыртымен    қанша 
тҧнжырамасын  ішінен  азбай  тынбайды;  домбыраның  ҥкісіне,  тиегіне,  шайтан  тиегіне,  ішегі  мен 
пернесіне  тиме, жылқының  ер  -  әбзеліне  тиме,  әйелдің    қҧлыны,  қҧлындарына  әсіресе  тиме; қҧлын 
тегіне  тартса,  таппай  қоймайды,  не  қалада  сенімен,  не  алып  ҧрып  жетеді  бір  кҥні;  таста;  тастадың 
екен, бір жола, тҥгелінен таста, тек дабыра қылма». [11]. Бҧл ӛте кӛркем әсерлі текст – бӛлшек ҥлгісі. 
Домбыраны, жылқыны қатты әсерлеу бар. Ҥшінші - әйел, сәл бізге қатысы жоқ. Бірақ, әйел, домбыра, 
жылқы – араларында қандай байланыс бар. Оларды біріктіріп тҧрған не? Бҧл жерде  сюжеттік желі 
жоқ. Концептуалды (лат. Ой – тҥсінік, жҥйе) желі бар. 
Жазушы: «Ӛнердің тҥбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған тҥсінікті идея жетеді. Жазушының 
бір  міндеті  ой  –  идеяны  ашу  емес,  оны  мҧнартқа  кӛміп,  мҧнармен  бҥркеу.  «Шайнап  берген  ас 
болмас».  Оқушы  шыңғырғандай  боп  қиналса  несі  ерсі?  «Алсын  қамау  терін»  [23]  «Кӛлегелеген», 
«бҥркеген»  А.  Сҥлейменовтей-ақ  болар.  А.  Сҥлейменов  «идеяны»    бадырайтып,  қолапайсыз 
айтпайды.  Сәндеп,  жасырып,  бҥркеп  қҧбылтып-ақ  береді.  Оның  әрбір  жолынан,  сӛз  тіркестерінен 
анық, кҥшті «идея» лебі есіп тҧрады. Бҧл оның қалауы. Оның қаламайтын тым қарабайыр «тҥсінікті» 
идея. Яғни, «идея» мәселесінің, «идея» проблемасының оп – оңай тез шешілуі. Немесе, жалпы кейбір 
шығармаларында  идея  проблемасының  болмауы  да  немесе  жалпы  кейбір  шығармаларда  идея 
проблемасының  болмауы  да,  немесе  ой  –  идеяның  кӛркемдік  ӛрнекпен  пар  келмеуі.  Жақсы  идеяға, 
жақсы кӛркемдік қабық керек.  
Біз  «Қара  шал»  әңгімесінде  қарастырып  отырған  символдар,  белгілер  ержесінде  Қара  шал, 
Қызыл  айғыр  бір  жақ  топ  кейіпкерлер.  Екінші  жақ  –  Нығмет  Сафин.  Ол  басқарма.  Бірінші  жаққа 
қарама  –  қарсы  жақ.  Нығмет  Сафин  ӛкімет  ӛкілі.  Қара  шалдың  драмалық  қалпына  «қызыл  айғыр» 
идеяның трагедиялық халіне себепкер – персонаж. Н. Сафиннің жағында кім? Райком. Саясат ошағы. 
Нығмет Сафин ол да қазақ. Ҧлт, ел қаны бар бойында. Бірақ саясат қҧрбаны. Қҧрылым қызметкері. 
«Тау ішіндегіні» айтады. Ҥкібай Омаров – Қара шал – «Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ» - тың адамы. 
Ол  техника.  Социалистік  қоғам  техналогиясы.  Қара  шал  оны  неге  қиратады?  Техникаға  қарсы  ма? 
Жоқ,  техникаға  қарсы  емес.  «Қызыл»  сойылды.  Совхоз  «қҧрбандығына»  шалынды.  «Мотоцикл 
фары»  кҥлталқан  қирады.  «Совхоз»  қызылды  жойды.  «Мотоцикл  фарын»  Қара  шал  қиратты.  Идея 
мен  қҧрылым  ҥндестік  таппаған  жерде  осындай  трагедиялық  шиеленіс  болады.  Шығарма  соңы. 
Соңғы сюжеттік шешім. Кульминациялық эпизод... 
Кемпірі:  «Сорлы  –  ау,  айғырдың  жазығы  не,  оданда  мені  жар,  еркек  басыңмен  Абылайдың  
алдында  қара  бет  болғанша,  мені  жар,»  -  деп  [17]  кеп  қара  шалдың  қолындағы  қабан  қанжарға 
жармасты. Абылай - немересі. Неге Абылай? Қазақ тарихындағы Абылай ханға сілтеме, емеурін емес 
пе?  Мҥмкін.  Мҥмкін  қатысы  жоқ.  Бірақ  қатысы  бар  десек,  қайта  сол  шыншыл  әдемі  кӛрінбек. 
Шығармадағы идеялық ахуал ыңғайы солай кӛрінеді. Соңғы эпизотта шал қалай кӛрінеді: «Қайтейін, 
Рәбә-ау  (кемпір)  қайт  десең  енді?  –  деді  кемсеңдеп  [17].  Шал  жеңілді.  Қҧрылымнан,  отаршылдық 
зорлық  машинасынан  жеңілді.  Осы  эпизодта  барлық  кейіпкер  кӛркем  бӛлшек  образдар  топтасады. 
Образдық  топтасу.  Табиғатта  мінез  танытады.  «Ал,  жаңбыр  болса  тоқтаған  жоқ,  қайта  сарылы  – 
сарыны молайып кеткен екен» [17]. Табиғатта зорлыққа, кҥштікке қарсы.  
Рас,  А.  Сҥлейменов  шығармашылығы  «идея»  билік  жҥргізетін  шығармашылық.  Ол  –  «идея» 
енді  бірде  филасофиялық  әсершіл  –  бейімділік    байқатады.  «Идеяның»  жазушы  шығармашылық 
структурасында,  кӛркемдік  баланста  басты  рӛлді  орындауы.  Ол  жазушы  шығармашылығының 
тікелей  авторлық  «мен»  ой  –  идеяға    кӛп  жақындығынан  келіп  туындайтын  қҧбылыс. 

 
59 
Интеллектуалдық    «мен»  -  лингвистикалық  –  поэтикалық  «менге»  қарағанда  басымдау. 
Интеллектуализм  -  әдеби  шығармашылық  мағына  жағына  жақын.  Мағына  форма  әдебиет  ӛнерінің 
жан  –  денесі.  Екі  ҥлкен  ҧғым  әдеби    процестің  ішкі  қозғалысын  реттеуші.  Мағына  –  форма  ара-
қатынасы кҥшті шығармаларда бой кӛрсетіп, қатты білініп тҧратын қҧбылыс. «Ой» - мазмҧн, «тіл» - 
форма. Жазушы қазақ тілінің бар сӛлін сығып, жҧмсауға тырысты. Интеллектуалды ойды да сарқып 
жҧмсады. «Ойды шегіне тартып керу» - Асқардың жазушылық  мәнері . Прозасындағы бір ерекшелік 
поэзияға тән нығыздық, тым жинақылық. Сӛздердің қысылып – қымтырылуы мағынаның қысылып – 
қымтырылуына әкеп соғады. А.Сҥлейменов шығармашылығындағы ауыр батпан ой ҥздіксіз қҧйылып 
отырады.  Жалпы,  А.Сҥлейменов  прозасындағы  инверсиялық  қасиет  оның  прозасын  поэзиялық 
қалыпқа  бейімдеп  отырады.  Шындығында,  А.Сҥлейменов  жазу  ӛрнек  мәнері  ӛлең  мен  қара  сӛздің 
қоспасы секілді бір бӛлек ӛрнек. Ол әрдайым байқалып отырады. Мысалы: 
Қаракӛк мынау 
Алқаракӛк фәниге 
Келгендер кӛп- 
Келмегендер кӛбірек... 
Кӛрдім. 
...Сҥттей аппақ бҧл жарық 
Отасыпты тҥнекпен. 
Кҥйесіндей қазанның 
Айтпауға да  болған – ды... 
Әлем маған айтады: 
«Мен әлем», араммын. 
Кӛнесің. Кӛндіремін кӛнбесең 
Себебі мен араммын 
Ол аз десең- 
Араммын һәм ажалмын 
Мен айрықтамын, әлеумет.[13] 
«Кӛркемдік  декларация»  -  кӛркем  ой  мен  автордық  таза  ҧстаным,  автор  ойы  бір  –  біріне 
мағыналық жақындығы кӛп деген осы. «Ірі болуы»  - ой ірілігіне жеткен автордың ішкі сыры. «Жай 
пенденің бірі болу» ҥшін ол кҥрескен жоқ. «Сҥттей аппақ бҧл жарық отасыпты тҥнекпен кҥйесіндей 
қазанның». Бҧл ойдың жӛңкілуі, ойды ой ізіне тҥсіп қуады. Идея даусы қатты білінеді. Айқайлайды; 
идея: «Мен – адаммын». Идеяға шығар баспалдақ проблема кҥйі. «Әлем маған айтады. «Мен, әлем, 
араммын». Асқар прозасы, Асқар шығармашылығы идея тастаушы, идея- мәтін философиясы бар ма? 
Бар болса, ол не? Бар. Ол «Қаракӛк мынау, Алқаракӛк фәниге». Фәни діни термині шығармада  жақсы 
қолданыс  табады.  Фәниге,  ӛмірге  қалай  келіп,  қалай  кету  автордың  ең  бір  мықты    филасофиясы. 
Жазушы  ойшыл  сол  филасофиямен  ой  кешіп,  уайымдап  ӛмір  сҥрген.  Оның  ҥлкен  зорлықшыл, 
жаншыған  идеяға  бағынбай,  ӛмір  сҥруі  соған  дәлел.  Ол  басқа  ӛмір  сҥрген  жоқ.  Ол  кӛнген  жоқ. 
Идеялық «сеператизмге» барған жоқ. Зорлықшыл идеямен ауыз жаласқан жоқ. Осы «Кек» драмалық 
повестінде алғы сӛз (Сарынның даусы) Асқар шығармашылығының шағын макеті, сығынды моделі, 
секілді.  Олай  болатын  себебі,  тҧтас  алғанда,  жазушы  шығармашылығының  авторлық  тҧлға  «мен» 
идеяның  тӛңірегіне  тығыз  кҥйде  топтасуынан.  Автор  -  әдеби  идея  ошағы.  Бҧл  заңдылық  аумағына 
«Қара шал» да кіреді. 
Асқар!  Ол  –  ҧлы  есіммен  жҥректің  дәл  тҥбін  шаншыған,  қияға  шарқ  ҧрып  самғаған,  ел 
болашағына жаңа бағыт іздеген, әзір таппаған, бірақ қайдан табатынын дәл сезіп болған ел баласы, 
заман  жасы,  дҥйім  жҧрттың  алысты  болжай  алған,  ілгері  сҥйреген  ойы,  қиюы  қашып  ыдырай 
бастаған, ескі қоғамдағы әділетсіздікке қарсы кҥресіп, демократияшыл озат ойларда берік тҧтынған 
кесек тҧлғалы аса кӛрнекті жазушы. 
Ел мен Жерге ем болған ердің қадір қасиетіне бас имейтін, поэзиядан мақҧрым ездер мен ерсі, 
ессіз  мемлекеттік  мекеме  басшыларының  салғырт,  салақтығының  салдарынан  салмақты 
асылдарымызбен сабақтасып жатқан ақын, батырларымыздың салы  суға кетіп, ӛздеріне тиесілі жер 
бетіндегі сыбағаларына сына қағылуда.     
Менің ойымша, қазақ халқының зиялылары қандай бір қиындық кездеспесін, басына қандай бір 
қауып-қатер  тӛнбесін,  зиялы  болып  қалулары  керек.  Барлық  кезде  ӛзін-ӛзі  ҧстап,  ӛзімен  еріп  келе 
жатқан іні-қарындастарына, ҧл-қыздарына, ҥлгі ӛнеге танытып, зиялылыққа  тәрбиелеулері тиіс.  
  Ӛсетін  елдің,  ӛркен  жаятын  елдің  ҧрпағы    осы  шығармадан  ғибрат    алар,  ҧлттық  рухы  биік 
жақсылар мен жайсаңдар  кӛбейер деп ойлаймын. Сондықтан да, оған бағышталар бҥгінгі заманның, 
болашақтың ескерткіші де қоладан  қҧйыла ма, шомбал жартас, Созақ бҧлағынан ӛріле ме, бәрібір ең 

 
60 
бастысы  тектілік-тегіне лайық шын пейіл кӛңілімен кӛмкеріліп, ӛзі медет тҧтқан тек таза  әуен мен 
әуезден ғана қҧрастырылуы шарт.  
Асқар  Сҥлейменов  шығармаларында  айтылған  ҧшқыр  ойлар  егеменді  еліміздің,  қазақ 
тағылымындағы  жас  ҧрпақтың  ойына  –  ой  қосып,  жігеріне  –  жігер  қосып,  азаматтық  рухта 
тәрбиелейді деп сенемін. 
Біріміздің  кӛзімізге  кӛрініп,  қуанышқа  кенелтер,  біріміздің  кҥпті  кӛңілімізді  ойландырып, 
есейтер  Қазақстанның  келер  ғасыры  осындай    аяулы  перзенттері  ғибраты  мен  рухани  кеңестігін 
кӛріктендіре берері хақ. 
А.Сҥлейменов шығармашылығы - ҧлттық әдеби, мәдени мақтанышымыз. Жҥз жылдық отарлық 
қҧрсаудан, рухани езгі қыспақтан босаған, азат болған тҧста, шын тәуелсіз, рухани ерікті кӛзқараспен 
қарап, шын гауһар дҥниелерді  танитын кез жеткен секілді.  
А.Сҥлейменов – қазақ елінің қара шаңырағы – қазақ  әдебиетінің қара қазанына қара ӛлеңімен 
қолтаңба қалдырған арқалы  ақын. Оның тіркестерін талдау, мән-мағынасын тҥсіну. Шығармаларын 
оқи  отырып,  ақынның  ішкі  жан  дҥниесін  тҥсіну,  ӛмірге  деген  кӛзқарасын  тану.  Қазақ  жастарына 
А.Сҥлейменовтың шығармаларын оқытып, мәнділігін ҧғындыру. Шығармаларының тәрбиелік  жағын 
сезіндіру.  А.Сҥлейменовтың    әдеби  формасы  -  әлемдік  стандартқа  жауап  беретін  форма. 
Интеллектуалды-теориялық  деңгейі  де  шын    мәнінде    ғаламдық  (глобальды)  деңгей.  Осы  ӛреге  ол 
туған әдебиет  топырағынан  кӛтеріледі. Туған топырақтан тамырын ҥзген жоқ. Кез келген авторды, 
ден қойған, еліктіріп әкететін әлемдік әдеби флора-фауна  А.Сҥлейменов тҧлғасын тҧншықтыра алған 
жоқ. Ол ӛз жаратылысын сақтай отырып, туған әдебиетін  тҥрлендірді, тҥлетті, соған жанкештілікпен 
қызмет  етеді.  Ӛнер  деген  сиқырлы  заттың  дегеніне  кӛніп,  оған  да  ӛз  айтқанын  істете  білді.  Оған 
дәлел, артта қалған шын сӛз шеберінің қолынан шыққан хас туындылары. 
Ол  -  шексіз  бай  адам!  Ӛзінің  алып  жҥрегімен  қара  қылды  қақ  жарған  шыншылдығымен, 
ҧрпақтан  –  ҧрпаққа  мҧра  болып  сақталатын  інжу-меруерт  сӛздерімен,  қайталанбас  қайшылықты 
ӛмірімен  бай.  Тумысынан  асқан  дарынды,  ӛзі  ҥшін  ғана  соқпаққа  тҥспеген  Асқар  ағаның  тҧлғасы 
бҥгінгі  ҧрпақтың  жҥрегінен  орын  алары  сӛзсіз.  Кӛзі  оттай  жанған,  алмас  қылыштай  жарқылдаған 
ақиық қыран тҧлғасы мәңгілік биік тҧғырда. 
_____________________ 
1.
 
Қ.Ысқақов. Еліктеу ме, мҧқтаждық па? // Жҧлдыз, 1963,№5. 
2.
 
Ғ. Мҥсірепов. Кітап аты – «Бесін», авторы – Асқар // Қазақ әдебиеті, 1970, 27 қыркҥйек. 
3.
 
Т. Тоқбергенов. Шым-шымдап ойды толғатып... // Таң Шолпан, 2001,   март. 
4.
 
Ӛ. Қырғызбаев. Асқар ҧшқан ҧя. Алматы, 1997. 
5.
 
Парасат падишасы, Естеліктер, Алматы, 1998. 
6.
 
А. Сҥлейменов. Қара шал // Адасқақ, Алматы, 1998. 
7.
 
А. Сҥлейменов. Бесатар// Бесатар, Алматы, 1997. 
8.
 
Ж. Шаштайҧлы. Текті тәкаппарлық // Парасат падишасы, Алматы, 1998. 
9.
 
А. Сҥлейменов. Шындық кӛп, ақиқат – жалқы // Қазақ әдебиеті, 1990, 29 маусым. 
10.
 
А. Бӛкен Сҥлейменннің Асқары деген керім // Парасат падишасы, Алматы, 1998. 
11.
 
А. Сҥлейменов. Ситуация // Адасқақ, Алматы, 1988. 
12.
 
А. Сҥлейменов. Шашылып тҥскен тіркестер // Егемен Қазақстан, 1992,  9 мамыр. 
13.
 
М. Ҥкібеев. Жанымдай жақсы кӛрген досым еді // Парасат падишасы, Алматы, 1998. 
14.
 
А. Байтҧрсынов. Әдебиет танытқыш // Ақжол, Алматы, 1991. 
15.
 
А. Жҧмадилдин. Аманат. // Жҧлдыз, 2002 №3. Айгҥл Ісімақова. Ҧлт прозасы. // Қазақ әдебиеті, 
1999, 24 желтоқсан. Әмірхан Меңдеке. Қазақ әдебиетінің қасіреті неде? // Қазақ әдебиеті, 1997, 27 
қаңтар. 
16.
 
О. Томпащ.Аслам Иман Ғибадат, Алматы облысы, Қарғалы селосы,2001. 
17.
 
Р. Сыздықова .Асқардың ӛмірі // Парасат падишасы, Алматы, 1998.  
18.
 
М. Мақатаев. Жылап қайттым ӛмірдің базарынан, Алматы, 1994. 
19.
 
М. Жҧмабаев. Ақан сері // Шығармалары, Алматы, 1989. 
 

жүктеу/скачать 2,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: