Гуманитарлық-педагогикалық институты
жүктеу/скачать 463,12 Kb.
|
umkd-2023
| Құрылысы. Ертедегі папоротник тәрізділердің спорофиттері, діңдері колона тәрізді бұтақтанбайтын, радиальды симметриялы ағаштар болған. Кейіндеу қоңыржай және салқын континентальды климаттың өсерінен олардың геофиттік өмірге (жерастында өсуге) бейімделген жаңа түрлері пайда болады. Олар өркендері қысқарған, жерге, жайылып өсетін қосалқы тамырлары бар шөптесін өсімдіктер. Қазіргі кездегі папоротник тәрізділердің басым көпшілігі көпжылдық шөптесін өсімдіктер.
Папоротник тәрізділердің басқа жоғарғы сатыдағы споралы өсімдіктерден айырмашылығы сол, олар эволюқияның үлкен жапырақты линиясын (мегафилия) береді. Жапырақтары үзақ уақыттар бойы төбесінен өседі. Мүның өзі жапырақтарды талломдардың жалпайуыньщ нөтижесінде пайда болған деп айтуға негіз болады. Сондықтанда оларды вайялар деп жиі айтады. Көп жағдайда жапырақтар екі қызмет атқарады- фотосинтездік жөне спора түзу. Кейбір түрлерінде жоғарғы вайялары спора түзуге, ал төменгілері фотосинтезге маманданған болып келеді. Түрлерінің көпшілігі тең споралы, алайда өртүрлі споралы түрлері де кездеседі. Гаметофиті көп жағдайда қос жынысты. Қоңыржай климатты зоналарда өсетіндерінде ол жүрек тәрізді, тропикалық зонадағы түрлерінде жіп тәрізді, немесе тармақталған пластинка төрізді. Гаметофит ылғалды жерде өсуге бейімделген. Ұрықтануы сумен байланысты. Гаметофиттері балдыр кезеңіндегі деңгейден өзгермей қалып қойған, сондықтанда спорофит құрғақта өсетін өсімдік болғанымен, папоротник тәрізділер құрлықты басып ала алмаған. Маңызы. Папоротник тәрізділер көптеген өсімдіктер қауымдастығының әсіресе тропикалық, субтропикалық ж әне солтүстік жалпақ жапырақты ормандардың негізгі компоненттерінің бірі. Олар ашық және жабық грунттарда, сәндік бақтар өсіру үшін ең қажетті өсімдіктер, сонымен бірге дәрі-дәрмек алуға таптырмайтын шикізат. Классификақиясы. Бөлім 7 кластан түрады: аневрофитопсидтер, арұеоптеридопсидтер, зигоптеридопси дтер ,офиоглосопсидтер немесе ужовниктер, мартиопсидтер, полиподиопсидтер. Осы 7 кластың ішіндегі біздің флорада ең кең таралғаны полиподиопсидтер класы. Полиподиопсидтер класына 270 туыс, 10000-дай түр жатады. Өмірлік формасы алуан түрлі: ағаш тәрізді, лианалар, шөптесін эпифиттер, көпжылдық тамырсабақты шөптесін өсімдіктер. Түрлерінің басым көпшілігі тең споралы, құрлықта өсетін өсімдіктер. Қал ғандары (120-дай түр) әртүрлі споралы және батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер. Кластың жапырақты ормандардың ылғалды, көлеңкелі жерлерінде кең таралған өкіліне еркек папоротник жатады. Ол спорофитінің биіктігі 1-метрдей болатын көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағы жер асты тамырсабағы түрінде берілген. Ол қысқа, жуан, қаралау-қоңыр түсті, құрылысы айқын байқалатын дорсивентральды болып келеді. Мұндай тамырсабақтар жас жапырақтармен қоршалған, өсу конусынан тұратын, төбе бүршіктерімен аяқталады. Тамырсабақтың үстінде жапырақтардың сағақтары қаптап тұрады, ал астыңғы жағынан қысқа қосалқы тамырлары кетіп жатады. Тамырсабағының сырты эпидермиспен қапталған. Оның астын сыртқы қабаты меұаникалық ұлпалардан түратын, қабық қабаты алып жатады. Орталық қилиндрдің ортасын өзек алып жатады. Конқентрлік өткізгіш шоқтары орталық қилиндрдің шет жағында орналасқан. Камбийі болмайды. Жапырақтары үлкен. Жапырақтың сағақтары қоңыр түсті пленкамен калың болып қапталған. Жапырақ тақтасы эллипс тәрізді — сопақша, екі рет қауырсынды тілімделген болып келеді. Жапырақтың астыңғы бетінде, оның екінші қатардағы сегменттерінің орталық жүйкесін бойлай спорангилердің тобы— сорустары (сории) орналасады. Спорангилерінің формасы жасымықшаға (чечевичкаға) ұқсас болады. Спорангилері жапырақтың кіндігіне (плақентаға) ұзын аяқшалары арқылы бекініп тұрады. Сорустың үстін жауып түратын бүйрек формалы жамылғысы (индузии) болады. Спорангидің бір қатар қабырғасын екі түрлі клеткалар құрайды: қабықшасы жүқа және қабықшасы таға тәрізді қалындаған клеткалар. Осы клеткалардың бір қатарға орналасқан тізбегі спорангидің сыртын айналып, шеңбер түзеді. Мүндай шеңберді сақина деп те айтады, бірақ оны түзетін клеткалар еш уақытта қосылмайды. Споралары толық жетілген уақытта, спорангилары қақсып, сақина клеткалары жиырыльш тартыла бастайды, нәтижесінде сақина қабырғалары жұқа клеткалары бар жерінен сөгіледі де споралар сыртқа шашылады. Споралардың мөлшері бірдей, бірақ формасы бүйрек тәрізді- сопақша жөне сырты бүртік-бүртік больш келеді. Спора түзілер кезде мейоз проқесі жүреді. Қолайлы жерге түскен спорадан гаметофит (өскінше) пайда болады. Өскінше жүрек пішінді, көк-жасыл түсті, ені 4-мм.-дей болатын табақша, ол ризоидтары арқылы жерге бекінеді. Жүрек пішінді табақшаның ойық жеріне таман, оның астыңғы бетінде архегонийлары, ал ризоидтарына жақын жерде антерийдилері жетіледі. Еркек папоротник тең споралы өсімдік, сондықтанда оның гаметофиті қосжынысты. Әдетте алдымен нтервдийлері (аталық) пайда болады, содан соң барып арұегонийлері (аналық) пісіп жетіледі. Антеридийдің формасы шар төрізді, ол өскіншенің үстінен көтеріліп көрініп түрады. Оның ішінен саны жағынан онша көп болмайтын спираль төрізді бүралған көп талшықты спермотазоидтары жетіледі. Арұегонийдің құрылысы әдеттегідей құмыра тәрізді, оның төменгі кеңейген бөлігі (брюшко) өскіншенің ұлпасына еніп жатады, ал мойны жоғары көтеріліп көрініп түрады. Арұегонийдің кеңейген қүрсағында жұмыр тқа клеткасы пісіп жетіледі. Антеридий мен арұегонийдің екеуіде ылғалды топырақ пен байланыста болғандықтан, жүмыртқа клеткасының, қозғалғыш спермотазоидпен Ұрықтануы, ауа райы жаңбырлы кездерде қиынға түспейді. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан көп үзамай спорофиттің үрығы пайда болады, ол бастапқы кезде өскіншенің есебінен қоректенеді. Қоректік затгарды бойына сіңіруі (соруы) Ұрықтың аяқшасының көмегімен жүзеге асады. Папоротниктердің алғашқы тамыры, сабағы және жапырағы пайда болған соң, Ұрық өз бетімен өмір сүре бастайды. Келешегінде оның тамыры жерге енеді, сабағы түзуленеді, ал жапырағы үлғай ып өседі. Алғашқы жапырақтан кейін, сабақта жаңа жапырақтар пайда болады, содан соң, біртіндеп нағыз папоротник өсімдігі қалыптасады. Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Ашық тұқымдылар барлық континенттерде таралған. Түрлерінің саны аз болмағанымен, олар климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді. жүктеу/скачать 463,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|