Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного

127 
 
УДК: 546.027:539.16:504.4 
 
С.Т. Дюсембаев, Д.Е. Иминова, Ж.Т.Сериков 
Испытательная региональная лаборатория инженерного профиля  
«Научный центр радиоэкологических исследований» 
 
ЗАГРЯЗНЕНИЕ НАЗЕМНОЙ ЧАСТИ РАСТИТЕЛЬНОГО ПОКРОВА  
РАДИОАКТИВНЫМИ ЭЛЕМЕНТАМИ 
 
Аннотация:  В  данной  статье  приведены  результаты  исследования  загрязненности 
растений  из  разных  зон  радиационного  риска  радионуклидами.  В  результате  исследований  были 
обнаружены такие радионуклиды как  – цезий-137, америций-241 а так же плутоний-239+240 
 
Ключевые слова: Радионуклиды, цезий, америций, плутоний, зона радиационного риска 
 
В настоящее время и в перспективе особо остро встает проблема экологической безопасности 
окружающей  среды,  экологически  безопасного  природопользования  при  возрастающих 
антропогенных нагрузках. 
Бывший  Семипалатинский  испытательный  ядерный  полигон  (далее  -  СИЯП)  повлиял  на 
экологическую ситуацию Восточной и Северной части Республики Казахстан. 
Радионуклиды  по  цепочке  «почва-растение-животные»  попадают  в  организм  человека, 
накапливаются  и  оказывают  неблагоприятное  воздействие  на  здоровье.  Поэтому  одной  из  задач 
современности является производство экологически «чистой» продукции. 
Важнейшая  проблема  сельского  хозяйства  в  условиях  загрязнения  почвы  радиоактивными 
элементами  –  максимально  возможное  снижение  поступления  этих  веществ  в  растениеводческую 
продукцию и предотвращение накопление их в организм животных. Решение этой  задачи связано с 
комплексом  мероприятий,  которые  необходимо  проводить  в  сельском  хозяйстве.  Основание  для 
проведения  данных  мероприятий  является  увеличение  заболеваемости  и  смертности,  врожденных 
уродств и населения, проживающего на загрязненных территориях[1]. 
В  Восточном  регионе  Республики  Казахстан  данное  положение  усугубляется  наличием  у 
больных  исходной  иммунологической  недостаточности,  связанной  с  длительным  воздействием 
радиоактивных загрязнений.  
Устойчивый рост заболеваемости и смертности новообразований врачи объясняют глубокими 
изменениями  в  образе  жизни  людей,  распространением  вредных  привычек,  экологическими 
проблемами. 
По  данным  Восточно-Казахстанского  онкологического  диспансера,  наша  страна  входит  в 
десятку  государств  с  высоким  уровнем  заболеваемости  раком.  По  Казахстану  лидируют 
Карагандинская, Северо-Казахстанская и Восточно-Казахстанская области. В 2010 году в республике 
заболеваемость  злокачественными  новообразованиями  составила  181,2  на  100  тысяч  населения,  в 
ВКО – 273,3. Смертность от рака – 103,9 на 100 тысяч населения, в ВКО – 158 [2]. 
Известно, что в растениях может накапливаться, не повреждая их и не снижая урожайность, 
такое  количество  радионуклидов,  при  котором  растениеводческая  продукция  становится 
непригодной  для  использования.  Радионуклиды  в  растения  могут  поступать  через  вегетативные 
органы  —  аэральный  путь  поступления  и  через  корневую  систему  —  корневой  путь  поступления. 
Аэральное поступление наиболее значимое при радиоактивном загрязнении воздушной среды сразу 
после радиационного инцидента. При попадании радионуклидов в почву преобладает корневой путь 
поступления.  При  аэральном  загрязнении  на  наземные  органы  растений  оседают  радиоактивные 
аэрозоли,  оплавленные  силикатные  и  карбонатные  частицы  грунта,  частицы  топлива, 
высокорадиоактивные  “горячие”  частицы,  входящие  в  состав  “сухого”  и  “мокрого”  выпадения. 
Осевшие на растения радиоактивные выпадения слабо закрепляются в наземных органах, потому что 
одновременно  с  осаждением  происходят  полевые  потери  радиоактивности.  Степень  удержания 
радиоактивных  выпадений  растительностью  оценивается  по  величине  первичного  удержания, 
которое выражается отношением количества радиоактивных частиц, осевших на растения, к общему 
количеству радиоактивных частиц, выпавших на данную площадь. 
Вторичное  загрязнение  растительности  происходит  при  пыльных  бурях,  при  горении 
торфяников,  лесов  и  сжигании  послеуборочных  остатков.  Кроме  ветрового  переноса  причиной 
вторичного  загрязнения  может  быть  забрызгивание  грязью  нижних  частей  растений  во  время 

128 
 
выпадения  сильных  дождей.  Максимальная  высота  подъема  частиц  от  земли  около  40  см,  поэтому 
такое загрязнение наиболее значимо для низкорослых видов растений. Вклад вторичного загрязнения 
в  общее  загрязнение  может  составлять  30%  и  более.  Механизм  усвоения  радионуклидов  корнями 
растений  подобен  усвоению  необходимых  элементов  питания.  Основными  механизмами  усвоения 
радионуклидов являются ионно-обменные реакции и диффузия. Главное отличие состоит в том, что 
радионуклиды находятся в почве в предельно низких концентрациях, а элементы питания – в более 
высоких  концентрациях.  Основное  количество  радионуклидов  извлекается  корнями  из  почвенного 
раствора, а также из почвенно-поглощающего комплекса, с частицами которого тесно контактируют 
корневые волоски, или зона поглощения корня. 
Целью  данной  работы  является  иисследование  загрязненности  радионуклидами  наземного 
части растительного покрова близлежащих населенных пунктов к бывшему СИЯП.  
Для достижения данной цели нами были выбраны 18 – контрольных пунктов из разных зон 
радиационного риска, так как по дозовым нагрузкам близлежащие территории к полигону разделены 
на 4 зоны радиационного риска: 
- чрезвычайная зона радиационного риска; 
- повышенная зона радиационного риска; 
- максимальная зона радиационного риска; 
- минимальная зона радиационного риска. 
Из  этих  18  -  контрольных  пунктов  нами  были  отобраны  пробы  растительности  на 
определение загрязненности их радиоактивными элементами.  
Исследования  велись  в  испытательной  региональной  лаборатории  инженерного  профиля 
«Научный  центр  радиоэкологических  исследований».  Были  использованы  методы  альфа-  и  гамма-
спектрометрии.  
Гамма-спектральный анализ проводился путем прямого измерения, то есть пробы отобранных 
растений  высушивались,  далее  проходили  измельчение  до  нужной  консистенции  и  измерялись  на 
гамма-спектрометре.  
Альфа-спектральный  анализ  проводился  по  этапно,  то  есть  сначала  пробы  растений 
озолялись, затем проводился  радиохимический анализ и измерялись пробы на альфа-спектрометре. 
Результаты проведенных анализов приведены в таблице – 1. 
 
Таблица 1 - Содержание радионуклидов в пробах растений 
 
Населенный пункт 
Удельная активность радионуклидов, Бк/кг 
Am-241 
Cs-137 
Pu-239/240 
Чрезвычайная зона радиационного риска 
с. Бодене 
1,8±0,2 
58±0,5 
3,2±0,4 
с. Сарапан 
2,4±0,4 
49±0,3 
3,0±0,2 
с. Саржал 
1,5 ± 0,8 
2,2±0,1 
<0,9 
с. Долонь 
2,0±0,1 
62±2 
6,2±0,2 
Повышенная зона радиационного риска 
с. Новопокровка 
<0,5 
0,8±0,2 
<0,1 
г. Семей 
<0,5 
<1 
<1 
с. Киикашкан 
<0,5 
<1 
<0,5 
с. Карасу  
0,6±0,2 
4,2±0,2 
<0,2 
Максимальная зона радиационного риска 
с. Кайнар 
<1 
0,9±0,1 
<0,2 
с. Акжар 
<0,8 
1,3±0,2  
<0,3 
с. Бегень 
<1 
50±0,5 
4,2±0,2 
с. Абралы 
<1 
6±0,2 
2,4±0,4 
с. Каскабулак 
0,8±0,2 
5,2±0,2 
2,5±0,3 
Минимальная зона радиационного риска 
с. Каркаралы 
<0,3 
<0,3 
<0,09 
с. Жантике 
<0,5 
<0,8 
1,7±0,3 
с. Акку  
<0,5 
<0,5 
<0,02 
г. Усть -Каменогорск 
<0,2 
0,5±0,1 
<0,02 
г. Аягуз 
<0,2 
<0,2 
<0,03 

129 
 
В  пробах  растении    с.  Бодене,  с.  Сарапан,  с.  Саржал  и  с.  Долонь  чрезвычайной  зоны 
радиационного    риска  уровень    удельной  активности  составило  Am-241,  соответственно,    1,8±0,2; 
2,4±0,4;  1,5 ±  0,8  и  2,0±0,1  Бк/кг.  Cs-137,  соответственно,  58±0,5;  49±0,3; 2,2±0,1;  62±2,0  Бк/кг.  Pu-
239/240  -  3,2±0,4;  3,0±0,2;  не  более  0,9  Б  6,2±0,2  к/кг.  В  зоне  максимального  риска    с.  Бегень,  с. 
Абралы, с. Кайнар, с. Каскабулак и с. Акжар, соответственно, Am-241 не более 1,0; не более 1,0; не 
более 1,0; 0,8±0,2 и не более 0,8 Бк/кг.  Cs-137  - 50±0,5; 6±0,2; 0,9±0,1; 5,2±0,2 и 1,3±0,2 Бк/кг.   Pu-
239/240  -  4,2±0,2;  2,4±0,4;  не  более  0,2;  2,5±0,3  и  не  более  0,3  Бк/кг.  В  зонах  повышенного 
радиационного риска  г. Семей, с. Новопокровка, с.Кииккашкан и с.Карасу, соответственно, Am-241 
не более 0,5; не более 0,5; не более 0,5 и  0,6±0,2 Бк/кг. Cs-137  не более 1,0; не более 0,5; не более 
1,0; не более 0,2 Бк/кг.   Pu-239/240, соответственно, не более 1,0; не более 0,1; не более 0,5 и не более 
0,2 Бк/кг. В зоне минимального радиационного риска с. Жантике, с. Акку, г. Аягуз, с. Каркаралы и г. 
Усть-Каменогорск не более Am-241, соответственно, не более 0,5; не более 0,5; не более 0,2; не более 
0,3 и не более 0,2 Бк/кг. Cs-137, соответственно, не более 0,8;  не более 0,5; не более 0,2;  не более 0,3 
и 0,5±0,1  Бк/кг; Pu-239/240, соответственно, 1,7±0,3; не более 0,02; не более 0,03; не более 0,09 и не 
более 0,02  Бк/кг. 
 
Значительные показания по цезию-137 обнаружены в селах Бодене, Сарапан, Долонь и 
Бегень, по америцию-241 в чрезвычайной зоне радиационного риска в селах Бодене, Сарапан, Долонь 
и Саржал, по плутонию-239+240 в селах Бодене, Сарапан, Долонь и Бегень. Это обуславливает, что 
растения впитали себе радиоактивных элементов через корневую систему из почвы и с пылью в не 
погодных  условиях.  Кроме  того  эффект  миграции  радионуклидов  зависит  от  количества  осадок. 
Накопление  радионуклидов  сельскохозяйственными  растениями  во  многом  зависит  от  свойства 
почвы и биологической особенности растений.Так как уязвимой частью является стебли и листья для 
корма.  Снижение  кислотности  почв,  как  правило  способствует  уменьшению  размеров  перехода 
радионуклидов  в  растения.  Далее  нами  будет  исследован  механизм  поступления  цезия-137, 
америция-241,  плутония-239+240  в  корневую  систему  растения,  так  как  механизм  перехода  этих 
радионуклидов в корневую систему растений изучен недостаточно полно. 
 
Литература 
 
1 
Влияние  радиоактивного  загрязнения  на  сельское  хозяйство.  -  2012.  -  URL: 
http://www.bestreferat.ru/referat-33861.html. - 2005 [Дата обращ. 13.01.2015г.] 
2    Постановление  Правительства  Республики  Казахстан.  Об  утверждении  Программы  по 
комплексному  решению  проблем  бывшего  Семипалатинского  испытательного  ядерного 
полигона на 2005-2007 годы: утв. 20 сентября 2005 года № 927. 
 
ЖЕР ҮСТІ ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ РАДИОАКТИВТІ 
ЭЛЕМЕНТТЕРМЕН ЗАҚЫМДАЛУЫ 
С.Т. Дюсембаев, Д.Е. Иминова, Ж.Т.Сериков 
 
Бұл  мақалада  әр  түрлі  радиациялық  қауыпты  аймақтарда  зерттелінген  өсімдіктедің 
жер  үсті  құрамының  радионуклидтермен  зақымдалуы  көрсетілген.  Зерттеулер  нәтижесінде 
цезий-137, америций-241, плутоний-239+240 сияқты радионуклидтері анықталынды.   
 
 
POLLUTION OF GROUND PART OF THE PLANT COVER RADIOACTIVE ELEMENTS 
S.T. Duyssembaev, D.E. Iminova, J.T. Serikov 
 
This article describes the results of a study of contamination of plants from different areas of the 
risk  of  radiation  exposure  to  radionuclides.  The  studies  were  detected  radionuclides  like  cesium-137, 
americium-241 and plutonium-239+240 
 
 
 

130 
 
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ   ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
ӘОЖ 631.4:678.01:54 
 
1
 Г.Р .Кекілбаева, 
2
 А.К.Мурзалимова  
1
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ 
2
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті 
 
ЭЛЕМЕНТОРГАНИКАЛЫҚ ЖОҒАРЫ МОЛЕКУЛАЛЫҚ ҚОСЫЛЫСТАР (ЭЖМҚ) 
МЕН «ГУМАТТЫҢ» ТОПЫРАҚ  ҚАСИЕТТЕРІНЕ ЖӘНЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ 
ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ӘСЕРІ 
 
Аннотация: Мақалада  элементорганикалық жоғары молекулалық қосылыстар (ЭЖМҚ) мен  
«Гуматтың»  (қоңыр көмірден алған) топырақ құнарлығына, химиялық қасиетіне, 
түйіртпектілігіне және өсімдіктің өсуі мен дамуына әсері қарастырылған. 
 
Түйін  сөздер:  элементорганикалық  жоғары  молекулалық  қосылыс,  түйіртпектілік, 
қарашірінді   
 
Өңделген және ауа жақсы алмасатын топырақтарда агрегаттардың механикалық бұзылуымен 
қатар,  тың  топырақтармен  салыстырғандағы  жабысқақтық  материалдарын  түзу  үшін  артық  қоры 
азаятын, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Минералдану кезінде түзілген қышқылдар 
(Н
2
СО
3
,  HNO
3 
т.б.)  өздерінің  сутегі  иондарымен  топырақтың  сіңіру  кешеніндегі  сілтілі  жер 
металдарын  (Ca,  Mg)  ығыстырып,  бөлшектер  арасындағы  байланысты  әлсіретеді.  Алайда  бұл 
ауылшаруашылық  дақылдары  топырақтың  түйіртпектілігін  бұзып,  құнарлығының  төмендеуіне 
әкеледі дегенді білдірмейді.  
Ұлы  Отан  соғысынан  кейінгі  жылдары  шет  елдерде,  әсіресе,  АҚШ  пен  ГДР-да  осындай 
зерттеулерде  өндірісте  дайындалған  жоғары  молекулалық  полимерлерді  кең  қолдана  бастады. 
«Крилиум»  деп  аталатын  -  акрил  және  метакрил  қышқылдарының  қосылыстарымен  жасалынған 
тәжірибелер  жақсы  жетістіктерге  жетті.  Крилиумның  кең  тараған  маркалары:  HPAN  – 
гидролизденген  акрилонитрил;  VAMA  –  поливинилацетат  және  малеин  қышқылдарының 
сополимерлері;  NaPA  –полиакрил  қышқылының  натрий  тұзы.  Кеңес  Одағында  метакрил  қышқылы 
мен  метакриламидтен  тұратын  сополимер  VIII  полимерлік  қосылыс  жасалынып,  тәжірибе  арқылы 
тексерілді.  Полиакриламин    К-4  сұр  топырақтардың  түйіртпектілігін  жақсартады.      Полимерлердің 
ерекшелігі  түйіртпек  түзуге  қабілетті  болуында,  олар  0,05  %  және  одан  аз  дозасында  топырақтың 
салмағы бойынша түйіртпек түзеді [1,2].    
Топырақтан бөлініп алынған ЭЖМҚ-ды топырақ құнарлығына, өсімдіктің өсуі мен дамуына 
әсерін  зерттеу  мақсатында  зертхана  жағдайында  вегетациялық  тәжірибе  жүргізілді.  Мұндай 
тәжірибелер (стимуляторлар) зерттеушілердің назарын бұрыннан-ақ аударған болатын. Қазіргі кезде 
органикалық және гуминдік препараттарға ерекше көңіл бөлінуде. 
Табиғи  полимермен  қатар  (ЭЖМҚ)  қоңыр  көмірден  зертханалық  жағдайда  бөлініп  алынған  
«Гумат»  препаратының  тұқымдар  мен  топырақтарды  өңдеуге  арналған  вегетациялық  тәжірибелері 
қойылды.  «Гумат»  препаратын  алу  кезінде  реакциялық  препараттарды  (Na)  қолданбау 
қарастырылған. Азот және калий элементтері негіз ретінде алынды. Бастапқы шикізаттың химиялық 
құрамы  мен  ластануына  талдау  жүргізіліп,  қорытындысы  бойынша  биологиялық  қабатша  мен 
«Қияқты»  кенорынының  қоңыр  көмірі  физиологиялық  белсенді  және  экологиялық  таза 
препараттарды  алуға  арналған  тамаша  шикізат  болып  табылатындығы  айқындалды.  Оларды 
ауылшаруашылығында дақылдардың өсуіне арналған стимулятор ретінде және топырақ құрылымын 
жақсарту  үшін  кең  түрде  қолдануға  болады.  Сондай-ақ  алынған  препаратты  жылыжай 
шаруашылықтағы  субстраттарды  дайындауға  қолдануға  болады.  Топыраққа  енгізудің  оңтайлы 
мөлшері  мен  егу  алдында  тұқымды  өңдейтін  оңтайлы  концентрациясын  анықтау  үшін  көптеген 
зертханалық  тәжірибелер  жүргізілді.  Тәжірибелер  өте  жақсы  нәтижелер  берді.  Препарат  еш 
қалдықсыз ериді, қолдануға ыңғайлы.  
Зертханалық тәжірибе А.В.Соколов (1975) [3] әдісі бойынша күңгірт қара-қоңыр топырақтан 
бөлініп  алынған  ЭЖМҚ-дың,  «Гуматтың»  (қоңыр  көмірден  алынған)  топырақ  құнарлығына, 

131 
 
химиялық  қасиетіне,  түйіртпектілігіне,  егу  алдында  тұқымды  өңдеу  арқылы  өсімдіктің  өсуі  мен 
дамуына әсерлерін анықтау үшін қойылды. 
Тәжірибе келесі нұсқалар бойынша күңгірт қара-қоңыр (жыртылған жер) топыраққа қойылды: 
1.
 
 Бақылау  тұқымды 20', 30', 40' минут суға салып қою (топырақ +су). 
2.
 
 Тұқымды 20', 30', 40' минут гумат ерітіндісіне салып қою. 
3.
 
 Тұқымды 20', 30', 40' минут ЭЖМҚ салып қою. 
4.
 
 Топырақты гумат ерітіндісімен өңдеу. 
5.
 
 Топырақты ЭЖМҚ ерітіндісімен өңдеу. 
Препараттардың  өсіру  әсерін  өсімдіктердің  өскен  биіктігі  арқылы  әрбір  10  күн  сайын 
анықталынды (1-кесте).  
ЭЖМҚ-мен  өңдеген  топырақта  алғашқы  өскіндер  4  күні,  гуматпен  -  5  күні,  ал  бақылауда  8 
күн  дегенде  сирек  алғашқы  өскіндер  көрінді.  Тұқымды  препараттарда  ұстаған  нұсқаларда  алғашқы 
өскіндер 5-күн көрінді. 5-6-күндері басқа барлық нұсқаларда жаппай шықты.    
10  күн  ішінде  алғашқы  өскен  өскіндердің  сабақтарының  ұзындығы  бақылау  нұсқасымен 
салыстырғанда  10-30%-ға  артты.  Барлық  нұсқаларда  препараттардың  өсімдіктің  өсу  жылдамдығын 
арттыратыны  байқалады.  Ең  жақсы  нәтиже  ЭЖМҚ  ерітіндісін  топыраққа  енгізгенде  және  ЭЖМҚ 
ерітіндісіне тұқымды салып қойған нұсқада алынды. 
1-кесте  –  «Гумат»  пен  ЭЖМҚ-дың    күңгірт  қара-қоңыр  топырақтарда  күздік  бидайдың  өсуі 
мен дамуына әсеріне зертханалық тәжірибе (орташа мәні)  
 
Өңдеу түрлері 
Мөлшері, % 
Өсімдік биіктігі 
Күні  
06.04 
16.04 
26.04 
6.05 
1.
 
Бақылау (топырақ+су) 
Тұқымды ұстау уақыты  
а) 20' 
б) 30' 
в) 40' 
 
 
0,00 
 
 
5,5 
5,6 
7,1 
 
 
6,7 
7,6 
8,4 
 
 
10,3 
10,9 
11,03 
 
 
12,1 
12,3 
12,8 
2.  Тұқымды  «Гуматта»  ұстау 
уақыты 
а) 20' 
б) 30' 
в) 40' 
 
 
0,1 
 
 
 
8,6 
8,9 
9,9 
 
 
15,0 
15,9 
16,2 
 
 
16,9 
17,4 
18,0 
 
 
18,5 
19,9 
20,2 
3. Тұқымды ЭЖМҚ ұстау 
а)  20' 
б)  30' 
в)  40' 
 
0,1 
 
8,9 
10,2 
10,6 
 
17,9 
20,3 
21,0 
 
20,9 
24,7 
24,8 
 
28,4 
28,7 
28,1 
4.Топырақты «Гуматпен» өңдеу 
 
0,1 
 
11,5 
 
19,2 
 
21,7 
 
23,5 
5. Топырақты ЭЖМҚ өңдеу 
0,1 
15,3 
27,3 
30,3 
33,5 
6.  Топырақты  құрғақ  «Гуматпен» 
өңдеу 
 
0,1 
 
8,0 
 
16,3 
 
18,3 
 
20,4 
 
Өсімдіктердің  массасының  өсіп  даму  кезеңінде  біршама  артқаны  ЭЖМҚ  мен  гуматтың 
биологиялық жоғары активтілігінің дәлелі.  Күздік бидай өнімі (2-кесте) жасыл массаның артқанын 
көрсетеді.  Жоғары  нәтиже  топырақты  ЭЖМҚ-пен  өңдегенде  (107,1%)  және  тұқымды  ЭЖМҚ 
етіріндісінде  20' ұстағандағы (97,6%) нұсқада алынды.  
Сіңірілген  негіздер  құрамы  өзгермейді,  кальций  катионының  мөлшері  басым  болып  қала 
береді. ЭЖМҚ-тар топырақтың қарашірінді мөлшерін 36,8%-ға, ал қоңыр көмірден алынған «Гумат» 
31,6% арттырады [4]. 
Топырақты құрғақ «Гуматпен» өңдегенде жалпы қарашіріндінің өзгерісі байқалмады. Жалпы 
азот  мөлшері  0,154%-дан  0,182-0,252%  дейін,  жылжымалы  азот  61,6-дан  75,6-  89,6  мг/кг  артты. 
Фосфор  және  калийдің  жалпы  түрі  бақылау  нұсқасына  жақын,  ал  қозғалмалы  түрлері  ЭЖМҚ-ды 
енгізгенде  артады,  бұл  жағдайды  ЭЖМҚ-дың  фосфор  мен  калий  қосылыстарын  өсімдіктердің 
сіңіруіне  қолайлы  түрге  айналдыру  қабілетімен  түсіндіруге  болады  (2-кесте).  Алынған  препараттар 
топырақтың сілтілігін 8,45-8,16-8,36 төмендетеді. 

132 
 
2-кесте – «Гумат» пен ЭЖМҚ-дың  күңгірт қарақоңыр топырақтарда күздік бидайдың жасыл 
массасының өнімділігіне әсеріне зертханалық тәжірибе (орташа мәні) 
 
Өңдеу түрі 
Мөлшері, % 
Жасыл 
массаның 
салмағы, г 
Жасыл массаның 
салмағы, ц/га 
Үстеме, 
% 
Бақылау 
Тұқымды 
ұстау 
уақыты 
(топырақ+су) 
а) 20' 
б) 30' 
в) 40' 
 
 
 
 
0,00 
 
 
 
4,2 
4,2 
4,3 
 
 
 
1750,0 
1750,0 
1791,6 
 
 
 
- 
- 
- 
Тұқымды 
«Гуматта» 
ұстау 
уақыты 
а) 20' 
б) 30' 
в) 40' 
 
 
 
0,1 
 
 
4,7 
6,5 
6,6 
 
 
1958,3 
2708,3 
2750,0 
 
 
11,9 
54,7 
53,5 
Тұқымды ЭЖМҚ ұстау 
а)  20' 
б)  30' 
в)  40' 
 
 
0,1 
 
8,3 
7,5 
6,7 
 
3458,3 
3125,0 
2791,6 
 
97,6 
78,5 
55,8 
Топырақты «Гуматпен» өңдеу 
0,1 
7,1 
2958,3 
69,0 
Топырақты ЭЖМҚ өңдеу 
0,1 
8,7 
3625,0 
107,1 
Топырақты  құрғақ  Гуматпен» 
өңдеу 
0,1 
6,2 
2583,3 
47,6 
 
Суға беріктік В.В. Савинов әдісімен анықталынды (3-кесте). Барлық препараттар топырақтың 
түйіртпектілігін біршама жақсартады. Табиғи ЭЖМҚ-ды күңгірт қара-қоңыр топырақтарға енгізгенде 
олардың  түйіртпектілігі  жақсарып,  суға  төзімді  топырақ  агрегаттары  бақылаумен  салыстырғанда 
(20,2%) арта түсті - 32,03%. Топырақтың суға берік агрегаттарының түзілуі ЭЖМҚ-дың мөлшері мен 
табиғатына  ғана  емес,  сондай-ақ  топырақтың  гранулометриялық  құрамымен,  органикалық  заттар 
және сіңірілген кешендер табиғатына да тәуелді [5]. 
Демек, ЭЖМҚ-тарды топыраққа енгізу топырақтың сулы-физикалық қасиеттерін жақсартып, 
органикалық  заттарының  саны  мен  сапасын  арттырады,  агронимиялық  құндылығы  жоғарылатады. 
Зертханалық  тәжірибелер  негізінде  топырақтан  бөлінген  ЭЖМҚ  топырақтың  негізгі  агрономиялық 
құнды  көрсеткіші  болып  табылатынын  көрсетті.  Табиғи  ЭЖМҚ  топыраққа  қосқанда,  оның 
түйіртпектілігі жақсарып, суға берік  агрегаттары 40% және одан жоғары пайызға артты. Егу алдында 
тұқымды препараттармен өңдеу (топырақтан бөлініп алынған ЭЖМҚ және қоңыр көмірден алынған 
«Гумат»)  тұқымдықтың  дамуын,  жаппай  көктеуін  100%-ға  қамтыды,  ауылшаруашылық 
дақылдарының өнімділігін арттырады.   
 

133 
 
 
 
3-кесте – «Гумат» пен ЭЖМҚ-дың  зертханалық тәжірибедегі күңгірт қара-қоңыр топырақтардың химиялық қасиеттеріне әсері 
 
 
Өңдеу түрлері 
 
Мөлшері, 
% 
Гумус, 
% 
СО
2
,  
% 
 
 
рН 
 
Жалпы мөлшері, 
% 
Жылжымалы мөлшері, 
мг/г 
Сіңірімді негіздер, % 
N 
P 
K 
N 
P 
K 
Ca
2+ 
Mg
2+
 
Na 
K 
 
ΣК/Na 
Тұқымды препараттарда ұстау 
1. Бақылау. 
 Суда ұстау  
0,00 
3,8 
5,005 
8,45 
0,154 
0,115 
2,24 
61,6 
4,0 
436,8 
21,6 
14,7 
0,48 
0,16 
0,64 
2. 
«Гуматта» 
ұстау 
0,1 
4,5 
3,95 
8,30 
0,168 
0,115 
2,27 
72,8 
10,0 
672,3 
21,6 
11,3 
0,40 
0,33 
0,73 
3.  ЭЖМҚ-да  20
1
 
ұстау 
0,1 
9,7 
3,37 
8,71 
0,252 
0,115 
2,53 
56,0 
15,0 
5125,3 
23,0 
3,9 
9,68 
5,77 
15,45 
4. 30
1
 ұстау 
0,1 
6,6 
4,02 
8,31 
0,196 
0,135 
2,34 
78,4 
19,0 
1693,0 
25,0 
2,9 
0,39 
2,28 
2,67 
5. 40
I
 ұстау 
0.1 
5,3 
4,08 
8,11 
0,154 
0,115 
2,24 
131,6 
21,0 
579,9 
25,5 
7,4 
0,16 
0,29 
0,45 
Топырақты «Гумат» және ЭЖМҚ өңдеу 
6.Топырақты 
«Гуматпен» 
өңдеу  
0,1 
5,0 
4,54 
8,21 
0,182 
0,115 
2,22 
89,6 
16,0 
548,6 
23,0 
6,9 
0,17 
0,30 
0,47 
7. 
Топырақты 
ЭЖМҚ өңдеу  
0,1 
5,2 
4,41 
8,16 
0,224 
0,135 
0,22 
75,6 
17,0 
576,4 
24,5 
7,8 
0.21 
0,33 
0,54 
8.Топырақты 
құрғақ 
«Гуматпен» 
өңдеу  
0,1 
3,6 
4,99 
8,36 
0,252 
0,115 
2,25 
126,0 
15,0 
392,1 
22,5 
6,9 
0,25 
0,19 
0,44 
 

134 
 

жүктеу/скачать 6,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: