Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

потомство  и  тем  самым  ускорить  повышение  качества  стада,  давать  достоверную 
генетическую  оценку  женской  особи  по  потомству.  До  разработки  и  внедрения 
метода  трансплантации,  когда  от  коровы    получали  2-3  женских  потомка, 
рожденных  в  разные  годы,  такая  оценка  матки  была  практически  исключена.  По 
этому матерей быков отбирали только по фенотипу (удой, % жира в молоке и т.д.) и 
по анологичным показателям других женских предков . 
Сыновья  высокопродуктивной  коровы  могут  быть  оценены  (кроме  оценки  по 
происхождению ) по показателям полных сестер (сибсы) уже к  3-летнему возрасту 
вместо  5-летнего  при  оценке  по  их  потомству.  Высокая  точность  оценки  генотипа 
по  сибсам  и  полусибсам  позволяет  раньше  выявлять  и  использовать  быков-
улучшателей. Кроме того, оценка  по сибсам в дополнение к оценке по потомству в 
значительной степени увеличивает точность оценки генотипа быка . Оцененным 3-
летним  быкам  назначают  число  доз  спермы  ,  которую  необходимо  запасти  от 
данного производителя . 
Метод    трансплантации  значительно    увеличивает  роль  семейств  в 
селекционно-племенной работе. Даже при традиционных методах разведения скота 
селекционеры придавали большое значение маточным семействам. 
В  силу  особенностей  воспроизводства  крупного  рогатого  скота  семейства 
всегда  были  немногочисленными  группами  животных.  Но  даже  и  они  играли 
большую  роль  в  структуре  пород.  С  развитием  методов  трансплантации  значение 
этих  структурных  единиц  в  породе  возрастает,  представляется  возможным, 
используя  методы  популяционной  генетики,  давать  более  полную  и  объективную 
генетическую  оценку  семейств.  Создаются  условия  для  более  полного   
взаимодействия семейств и линий в селекционно- племенной работе. 
Особое  значение  метод  трансплантации  ранних  эмбрионов  приобретает  при 
выведении  новых  линий,  типов  и  пород  животных.  Он  позволяет  более  быстрыми 
темпами  создавать  ядро  новой  популяции,  играет  всевозрастающую  роль  и  в 
использовании мировых генетических ресурсов. 
Разработаны  не  только  надежные  методы  стимуляции  воспроизводительных 
функции  животных  и  получения  ранних  эмбрионов,  но  и  способы  их  длительного 
хрананения.  Все  это  дает  возможности  для  экономически  выгодной 
транспортировки  генетического  материала.  В  перспективе  использование  мировых 
генетических  ресурсов  будет  все  в  большей  степени  базироваться  на  импорте-
экспорте  спермы  и  ранних  эмрионов.  Это  позволит  в  больших  масштабах  и  более 
оперативно 
использовать 
генетические 
ресурсы  для 
совершенствования 
существующих  и  выведения  новых    линий,  типов  и  пород  сельскохозяйственных 
животных, и в первую очередь крупного рогатого скота . 
Наиболее 
эффективно 
применение 
трансплантации 
эмбрионов 
при 
недостаточных генетических ресурсах. Так в стране реализуется крупномасштабная 
селекционная  программа  совершенствования  молочного  скота  с  использованием 
генотипа  голштинов.  Внутренние  генетические  ресурсы  этой  популяции  черно-
пестрого  скота  в  нашей  стране    недостаточны.  Следовательно,  главной  задачей 
должно  стать  воспроизводство  племенных  голштинских  быков,  быстро  решить 
которую можно путем трансплантации эмбрионов. Это относится и к ускоренному 

развитию  мясного  скотоводства,  где  относительно  небольшие  генетические 
ресурсы.  
В  настоящее  время  эффективным  считается  нехирургическое  извлечение 
эмбрионов  и  хирургическая  их  пересадка.  Трансплантация  незаменима  при 
выведении  новых  пород  вместо  импорта  племенных  животных,  при  повышении 
эффективности селекции матерей племенных быков.  
У метода еще имеются некоторые недостатки, которые в ближайщем будущем 
будут  устранены. В оптимальном варианте нехирургическую пересадку эмбрионов 
могут 
могут 
осуществлять 
техники-осеменаторы 
при 
устойчивых 
удовлетворительных  результатах.  Упрощение  метода,  надежность  получаемых 
результатов  –  решающие  факторы  повышения  экономической  эффективности  
трансплантации.  
В  нашей  стране  проблема  трансплантации  эмбрионов  в  теоретическом  и 
экспериментальном  плане  разрабатывалась  еще  в  80-е  годы  прошлого  столетия  
(М.М. Тойшибеков и др.). В последние годы исследования проводятся на крупном 
рогатом  скоте  и  овцах  в  ОАО  Юго-Западном  НПЦ  растениеводства  и 
животноводства и в НИИ Экспериментальной биологии им. Ф. Мухамедгалиева.  
Одновременно с реализацией разработанных методов в практику продолжаются 
исследования  и  разработки  по  совершенствованию  методов  гормональной 
стимуляции  самок,  вымывания  и  трансплантации  эмбрионов.  Разрабатываются 
методы  клеточной  и  генной  инженерии  применительно  к    сельскохозяйственным 
животным. 
В заключение следует подчеркнуть, что трансплантация эмбрионов у крупного 
рогатого скота – мощный фактор интенсификации животноводства, перспективный  
биотехнологический  метод,  позволяющий  быстро  распространить  и  размножить 
ценный  генетический  материал,  повысить  производство  говядины  (за  счет 
получения двоен). 
 
Тҥйін 
Баяндамада ірі қара малын селекциялауда  эмбриондарды тасымалдау (трансплантация)  
әдісінің маңызы кӛрсетілген 
Summary 
The article shows the role of the method of transplantation of early embryos in the breeding of 
cattle. 
 
Использованная литература: 
1.
 
Иванов И.И. Искусственное оплодотворение домашних животных. С.П.Б. -1907.- 250 с. 
2.
 
Милованов  В.К.  Итоги  научно-исследовательской  работы  по  искусственному  осеменению  // 
Искусственное осеменение с.-х. животных. – М. – 1935. – 84 с. 
3.
 
Смирнов И.В. Глубокое охлаждение семени, трансплантация эмбрионов сельскохозяйственных  
животных //Журн. общ. биол., 1999. - 11. - №3. - с. 185-197. 
4.
 
Наук  В.А.  Структурные  и  биохимические  криоповреждения  биомембран  гамет  самцов 
сельскохозяйственных животных //Криобиология, 2014. - 2. - с. 47-50. 
 
 
   
ӘОЖ  378.1 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҦЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУДА ОТБАСЫ 

ТӘРБИЕСІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘНІ  
 
магистрант Сҧлтанбекова Н.И., п.ғ.к. Майлыбаева Л.С. 
АӘИУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Бҥгінгі  салауатты  отбасы  –  ӛркениетті  қоғамның    талабы.  Ҧрпақтан-  ҧрпаққа 
беріліп отыратын  дәстҥрлер мен ізгі  мҧраттар тек отбасында ғана дамып, байытыла 
тҥседі.  Адамды  ӛзара  тҥсіністікке  алып  келетін    шынайы  да  тҧрақты 
сҥйіспеншіліктің  дәстҥрлері де тек  салауатты отбасында қалыптасады. Тәрбиенің 
бастапқы    әліппесін  бала    отбасында    алып,  онда ізгіліктің  тҧлғалық  қасиеттерінің  
негізі қаланады.  
Жеке  тҧлғаның  ӛсіп  жетілуіне    ықпалы  ерекше  болғандықтан  отбасы  
тәрбиесіне психологиялық    және педагогикалық  зерттеулерде  ерекше   кӛңіл бӛліп,  
«отбасы»    ҧғымына    кӛптеген  анықтамалар    берілген.    Ж.Б.  Қоянбаевтың 
педагогикалық    еңбегінде    «Отбасы-  ол  бірге  тҧратын    некеге  негізделген    немесе  
қандас  туыстар    (әке,  ана,  бала)  тобы»    деп  анықтама    берілген.  Ғылым  –  педагог  
ӛзінің  зерттеуінде    отбасы  –  баланың    ӛмір  жолын  бастайтын  және  қоршаған 
шындық,  орта    туралы    тиянақты    да  терең    әсер  алатын  ҧжымы    екенін,  соның 
негізінде  білім,  әдет  мінез-  қҧлық    пен  ӛмірге  кӛзқарастың    қалыптасатынын  
дәлелдеп кӛрсетеді.  
Педагогика және психологиялық  сӛздікте «отбасы- ҥйленгендердің  жанҧялық  
бірлігі» деп анықтама  келтірілген[1]. Бҧл сӛздікте  отбасы  тәрбиесі  балаға ҧлттық  
тәрбие  берудің негізі болып  табылатындығын  айқындай тҥседі.  
Сонымен,  жоғарыда  айтылған    анықтамаларға  сҥйене    отырып,  отбасының  
мынадай  негізгі белгілерін   айқындап  кӛрсетуге болады.  
1) отбасы ӛзара  туысқандық қатынасы бар  әртҥрлі жастағы  әр тҥрлі қҧқылы  
адамдардан біріккен  ҧжым.  
2)  оларды  ерлі  зайыптылық,  ата-аналық,  балалардың  ата-аналарына  
еерсектердің кішілерге  және бір  біріне деген  қарым  - қатынас жасау  міндеттері 
байланыстырып тҧрады.  
3) ата-аналар мен балалар  бірінен-бірі отбасыны басқарумен, ерекшеліктері сол  
отбасында тәрбиеленумен  ерекшеленеді.  
4) Отбасы  ӛмірі әртҥрлі  материалдық  және рухани ҥрдістермен  сипатталады. 
Ал отбасының  әлеуметтік ролі  адамның ӛзін ӛсіруге, адам тегін ҧзартуға  тікелей 
қатынасымен  анықталады.  
Біздің қоғам ҥшін  әр кезеңде, әр отбасында ӛсіп келе жатқан  ҧл қыздарының  
дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік,  еңбекқор, білімге  қҧштар болып ӛсуі туған 
халқы мен Отанына адал, ӛнегелі азамат болып  ӛсуі - ең жоғары  тілек, ең негізгі 
мақсат  болып  келген.  Оның  қуат  алатын    қайнар  бастауы  –  отбасы.  Сондықтан,  
адамзат ҧрпағына  отбасының  аса қҧнды ықпалы  мен әсерін ӛмірдегі  еш нәрсенің 
кҥшімен  салыстыруға болмайды. Сол сияқты балаға  ата  – ана тәрбиесінің  орнын 
еш нәрсе толтыра алмайды.  
«Отбасы  тәрбиесі»    ҧғымының  ӛзі  «отбасы»  мен  тәрбие    категорияларының  
жиынтығы ғана емес,  олардың синтезі де  болып табылады. Оның қызметі мен ролі, 

отбасындағы  тәрбие  толығымен    қоғамдық  ӛмір  заңдылықтарына  байланысты 
дамиды.  
Отбасы баланың  жеке басының  қалыптасуына  екі жақты әсер етеді:  
Біріншіден,  отбасының    материалдық      жағдайын  сипаттайтын    ӛзіндік    ӛмір 
сҥру арқылы, яғни отбасы мҥшелерінің   материалдық және рухани  қажеттілігі мен  
әлеуметтік қҧндылықтары  арқылы;  
Екіншіден, әлеуметтік  және белгілі бір  мақсатқа бағытталған  әсер арқылы. 
Бҧл кӛбінесе отбасындағы  негізгі кӛзқарас пен  тәрбиелік мақсатына, идеалық 
адамгершілік    және  эстетикалық    талаптарына  қаншалықты    сәйкес  келуіне  
байланысты  жҥзеге  асырылады.  
Қазақ  педагогикалық  энциклопедиялық    сӛздігінде    отбасы  тәрбиесі  ҧғымы 
былайша  тҥсіндіріледі.    «Отбасы  тәрбиесі»-туысқандық    қарым  -қатынастар    мен 
тҧрмыс  жағдайлары  болып ҥздіксіз ықпал етуші тәрбиелік  кҥш болып табылады.  
Отбасы    тәрбиесінің    педагогикалық  мәнін  ашу  ҥшін  «тәрбиелеу»  және 
«әлеуметтедіру»  ҧғымдарын  байланыстырып    қарастыру  қажет.  Бҥгінге  дейін 
педагогикалық    әдебиетермен    мемлекет  тарапынан  жарық  кӛрген  қҧжат  – 
тҧжырымдамаларда  «тәрбие»  ҧғымына  әртҥрлі  анықтамалар  беріліп  келеді.  1993 
жылы  қабылданған    тәлім  –  тәрбие    тҧжырымдамасында[2]:  «Тәрбие  –  халықтың 
ғасырлар бойы  жинақтап, іріктеп алған  озық тәжірибесі мен  ізгі қасиеттерін  жас 
ҧрпақтың  бойына  сіңіру,  баланың  қоршаған  ортадағы    қарым-  қатынасын  
дҥниетанымын,  ӛмірге  деген  кӛзқарасын    және  соған  сай    мінез-  қҧлқын  
қалыптастыру»  -деп  анықтама    берілсе,  қазақ  педагогикалық  энциклопедия  
сӛздігінде    «Тәрбие-  қоғамдық    ӛндірістік    және  мәдени  ӛмірдің    белсенді 
қатысушысын    даярлауды  мақсат  етіп  қойған    жеке  адамды  қалыптастырудың  
жҥйелі» процесі делінген. Ҧлы ғҧлама  Әл Фараби «Бақытқа жету жолында » деген 
еңбегінде    «Тәрбие  деп  –  халықтардың  бойына  білімге    негізделген    этикалық  
ізгіліктер мен  ӛнерлерді дарыту  деген сӛз»- деп анықтама берді[3].  
Демек,    тәрбие-  бҧл  қоғам  талабына  сай    адамды  қалыптастыруда  белгілі  бір 
мақсатқа  сәйкес жҥйелі  әрі саналы тҥрде  әсер ету болып табылады. Тәрбие  жан-
жақты    дамыған  адамды    қалыптастыруды  кӛздейді.  Оқушылардың  тҧлғалық 
қасиеттерін  дамытуда  ықпал ететін  негізгі факторларды  ескере отырып, тәрбиені 
отбасы  тәрбиесіне  және қоғамдық тәрбие деп  екі тҥрге бӛлуге болады. Олай болса, 
тәрбие  қоғамдық      ӛмірдің  жалпы  және    қажетті  категориясы    болып  табылады, 
тәрбиенің    мақсат-  мазмҧны,  ҧйымдатыру  тҥрі,  әдісі  қоғамдық  қатынастардың  
таихи дамуына  сәйкес ӛзгеріп  отырады.  
Отбасы  тәрбиесінің  мәселелері  кеңес  педагогтары    А.С.Макаренко, 
А.В.Сухомлинский,  Н.К.Крупскаяның  педагогикалық  еңбектерінен  де  кең  орын 
алған[4].  
А.С.Макаренко    отбасындағы    тәрбиенің  негізі  еңбекте  екенін  айта    келіп  
балаларды  отбасы  ӛміріне    қатыстыру  ерте    кезден  ойын  әрекетінде,  соңынан 
еңбекке ҧласу  ретінде басталуы керек дейді.  
Оның  «Ата-  аналар      кітабы»,  «Тәрбиенің  жаңа  жолдары»,  «Балаларды 
тәрбиелеу туралы лекциялар» және  т.б. еңбектері  ата -аналарға  отбасы тәрбиесіне  
арналған.  

Бала тәрбиесі  – отбасының  жҥйелі  тҥрде жҥргізілген жҧмысының  нәтижесі. 
Ӛйткені    баланың  уақытын  дҧрыс    ҧйымдастыра    білу,  оның    мектепте  алынған 
тәлім-тәрбиенің    қалыптасып,    отбасыда    жалғасын    табуы  бәрі  де  ата-  анасының  
басшылығы арқылы  жҥзеге асады.  
Ата-ананың    әсерлі  болуына    қажетті  жағдайдың  бірі-олардың    баламен  әділ 
сӛйлесіп,  ашық  пікірлес  болуы.  Осылай  ӛзара  қарым-қатынас    баланы  еріксіз  ата-
анаға  жақындатып,    олардың  айтқандарын    шын  ықыласпен  қабылдауға    мәжбҥр 
етеді.  Балаларды  ізеттілікке,  адамгершілікке,  еңбекқорлыққа  және  т.б.  қасиеттерге 
тәрбиелеуде отбасының  мҥмкіндіктері ерекше.  
Ата-ана  немесе  отбасы  –  қоғамның  негізі.  Қоғам  отбасынан  басталады.  Әрбір 
отбасы  болашақ  қоғам  мҥшелерін  дҧрыс  тәрбиелесе,  ол  қоғам  мықты  болады.  Бҧл 
қағида ғасырлар бойы қалыптасып келеді. Себебі бала ӛмірі отбасынан басталады., 
ол  бала  ҥшін  ең  жақын  орта.  Бала  отбасында  ата-тегін  біліп,  әулеттің  жағымды 
ӛнегелерінен, мҧраларынан сусындап ӛседі. 
Отбасындағы басты мәселелрдің бірі-баланың тіршілік әрекетін ҧйымдастыру. 
Бҧған  баланың  кҥн  тәртібі,  міндеттері,  қойылатын  талаптар,  оның  ҥй  еңбегіне 
қатысуы,  оқу  іс-әрекеті,  бос  әрекетін  ҧйымдастыру  жатады.  Бала  ӛмірін  және  іс-
әрекетін ҧйымдастыруда негізгі жағдайдың бірі- ҧтымды тәртіп қҧру. 
Тәртіп - ӛмір шарты, еңбек пен демалыстың  парасаттылықпен кезектесіп ӛтуі, 
талаптарды орындау, жақсы әдеттерді қалыптастыру. Тәртіп баланы жинақтылыққа, 
тілалғыштыққа, дәлдікке, мҧқияттылыққа ҥйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек 
қабілетін  жақсартады.  Кҥн  тәртібін  жасауда  ата-ана  баланың  жасын,  ҥй-жағдайын, 
денсаулығын,  ҧстаздар  мен  сынып  жетекшісінің  кеңесін,  отбасы  мен  мектеп 
тәртібінің бірлігін еске алуы тиіс. Отбасы тәртібінің негізгі қҧрамды элементтері – 
еңбек,  демалыс,  ойын,  сабаққа    дайындалу,  тамақтану,  ҧйқы,  т.б.  дҧрыс  алмасып 
отыруы қажет. Сонымен дҧрыс ҧйымдастырылған кҥн тәртібі белгілі дағдыға, дағды 
әдетке айналады, ал әдет келешекте бала қажетін қанағаттандырады.  
Отбасы  баланың  бос  уақытын  дҧрыс  ҧйымдастыра  білуі  қажет.  Бала  бос 
уақытында  қоғамдық  пайдалы  істерге,  спорт  ойындарына,  кинофильмдерге, 
спектакльдерге, кітап оқуға, теледидар кӛруге қатысады. Кӛптеген отбасыларда ата-
аналардың  балаларымен  бірігіп  серуенднуі  ізгі  дәстҥрге  айналды.  Егер  ата-аналар 
қоршаған табиғат және ӛз ӛлкесінің кӛз татарлық кӛрнекті орындары жӛнінде әңгіме 
ӛткізсе, мҧндай серуендердің танымдық маңызы зор болады. 
Отбасында  тәрбиенің  басты  жағдайларының  бірі-бҧл  ерлі-зайыптының  ӛзара 
махабббатыны, 
кӛзқарастарының, 
мҥдделерінің, 
іс-әрекеттерінің 
бірлігіне 
негізделген  татулық.  Мҧндай  отбасында  қиыншылықты  жеңе  білетін  қабілет, 
байсалды, ақжарқын азаматтар ӛседі. 
Отбасында бала тәрбиесіне ықпал ететін тағы да кӛптеген факторлар бар: 
А) Отбасының  этникалық қҧрамы: толық, толық емес отбасы, бір балалы, кӛп 
балалы, бір ҧлттық, кӛп ҧлттық отбасы. 
ә)  Тіршілік  әрекетіне  байланысты:  білім  дәрежесі,  еңбектену,  кәсібі,  бюжеті, 
тҧрған жері, әл-ауқаты. 
Б)  Мәдени  мҥмкіндігі:  кітапханасы,  кҥн  тәртібі,  теледидар,  музикамен 
шҧғылдану, спорт, т.б. 

В)  Ішкі  отбасылық  қатынастар:  әке,  шеше,  ата,  әже,  аға,  іні,  т.б.  туыстардың 
татулығы. 
Г) Қоғамға кӛзқарасы 
Д)  Отбасының  тәрбиелік  мҥмкіндігі:  отбасында  тәрбиеде  қолданылатын 
әдістер, ата-аналардың және басқа мҥшелерден педагогикалық мәдени дәрежесі. 
Қазақ ағартушылары да отбасы  тәрбиесін назардан тыс қалдырған емес. Оның 
ішінде А.Қҧнанбаев ерекше орынға ие. 
Абай  отбасында  баланы  тәрбиелегенде  оның  жас  және  психологиялық 
ерекшелігін  ескеріп  отыру  керектігін  тҥсіндіріп  талап  етеді.  Оның  кӛзқарасынша, 
баланың ең бірінші, әрі ең негізгі тәрбиешісі – бҧл ата – ана болуға тиіс. «Әне, оны 
әперем, міне, мҧны берем» деп, басында балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңында 
балаң  алдамшы  болса,  кімнен  кӛресің?  –  деп  дәріс  тәрбие  беретін  ата  –  аналарды 
қатты сынға алады. 
М.Жҧмабаев  «Педагогика»  деп  аталатын  еңбегінде  баланың  жан  –  жақты 
жетілуінің  психологиялық  мәселелеріне  кеңінен  тоқтала  отырып,  ата  –  аналар  мен 
тәрбиешілерге  балалардың  ересектерден  ерекшелігін  біліп,  ескере  отырып, 
тәрбиелеуін ҧсынады[5]. 
Отбасындағы  тәрбие  ата  –  ананың  жеке  басының  ықпалымен  жҥзеге  асады. 
Тіпті,  баланың  мінез  –  қҧлқы  да  отбасында  ата  –  ана  ықпалымен,  отбасындағы 
психологиялық  ахуал  жағдайында  байланысты  қалыптасады.  Мҧның  себебін 
психолог  Н.Айғабылов  былай  тҥсіндіреді:  «Бала  мінезі  кӛпшілік  жағдайда  әке  – 
шешесінің мінезіне ӛте ҧқсас келеді. Осы жағдайға қарап, кейбір ата – аналар мінезі 
тума  қасиетке  ие  емес  пе  екен»  деген  ойға  келеді.  Бала  мінезінің  әке  –  шешесінің 
мінез ерекшеліктеріне ҧқсас келуі, біріншіден,  отбасында барлығына ортақ жалпы 
жағдайдың  әсер  ететіндігі  болса,  екіншіден,  баланың  ересек  кісілерге  еліктеуінен 
болады. 
Осы бағыттағы  мектеп  пен отбасының  бірлескен  жҧмысының жағдайы келесі  
таруда сӛз болады.  Ата – ананың әсерлі болуына қажетті жағдайдың бірі – олардың 
баламен  әділ  сӛйлесіп,  ашық  пікірлес  болуы.  Осындай  ӛзара  қарым  –  қатынас 
баланы  еріксіз  ата  –  анаға  жақындатып,  олардың  айтқандарын  шын  ықыласпен 
қабылдауға  мәжбҥр  етеді.  Мектеп  оқушыларын  ізеттілікке,  адамгершілікке, 
еңбекқорлыққа  және  т.б.  жағымды  адамгершілік  қасиеттерге  тәрбиелеуде  Ата  – 
ананың  әсерлі  болуына  қажетті  жағдайдың  бірі  –  олардың  баламен  әділ  сӛйлесіп, 
ашық  пікірлес  болуы.  Осындай  ӛзара  қарым  –  қатынас  баланы  еріксіз  ата  –  анаға 
жақындатып,  олардың  айтқандарын  шын  ықыласпен  қабылдауға  мәжбҥр  етеді. 
Бастауыш сынып оқушыларын ізеттілікке, адамгершілікке, еңбекқорлыққа және т.б. 
жағымды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде жанҧяның мҥмкіндіктері ерекше.    
Ата – ананың әсерлі болуына қажетті жағдайдың бірі  – олардың баламен әділ 
сӛйлесіп, ашық пікірлес болуы. Осындай ӛзара қарым – қатынас баланы еріксіз ата – 
анаға жақындатып, олардың айтқандарын шын ықыласпен қабылдауға мәжбҥр етеді. 
Бастауыш сынып оқушыларын ізеттілікке, адамгершілікке, еңбекқорлыққа және т.б. 
жағымды адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде жанҧяның мҥмкіндіктері ерекше.  
Қазақстан  Республикасының  гуманитарлық  білім  беру  тҧжырымдамасында: 
«Қоғамды  гуманитарландыру  –  XXI  ғасырдың  табалдырығындағы  ӛркениетті 
дамудың  талабы»  -  деп  айтылған,  гуманитарландыру  мақсатына  жету  зиялылықты 

дамыту  ,  ӛмірлік  қҧндылықтар  мен  бағдарлардың  белгілі  бір  жҥйесін  орнықтыру 
арқылы  жҥзеге  асырылатынын  атап  ӛтеді.  Ал  оның  басты  міндеті  –  бҥкіл  тәрбие, 
білім  беру,  оқу  –  ағарту  және  мәдениет  кешенін  гуманистік  бағдардағы  адам 
тәрбиелеуге жҧмылдыру деп кӛрсетеді. 
 
Резюме 
В данной статье рассматривается педагогическое значение семейного воспитания при 
развитии индивидуальных качеств учеников   
Summary 
This article deals with the pedagogical value of family education by the development of the 
individual qualities of pupils 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. -Астана,1998. 
2. Макаренко А.С. Ҥстаздық дастан .- А., 1985. 
3. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. -А., 1985. 
4. Сухомлинский В. «Коллективтің кҧдіретті кҥші» Алматы, 1979 ж. 
5. М.Жҧмабаев. Педагогика Алматы 1992 
 
 
ӘОЖ  37.01 
 
 ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА БОЛАШАҚ МҦҒАЛІМДЕРДІ 
ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУГЕ ДАЙЫНДАУДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ІС-ӘРЕКЕТТЕР  
 
магистрант Сейдахметова А. 
АӘИУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Жаңа тарихи әлеуметтік жағдайда, патриотизм жаңа сипатқа ие болды, ӛйткені 
енді Қазақстанда ӛмір сҥріп отырған барлық халықтар Қазақ елі атын беріп отырған 
«Қазақстан»  деген  мемлекетке  бірікті.  Демек  олардың  мҥддесі,  мақсаты,  кҥн-кӛріс 
жағдайлары  да  бір  бағыт  ҧстануы  керек.  Міне,  осының  ӛзі  бҧдан  былайғы  кезде 
«қазақстандық  патриотизм»  ҧғымын  қалыптастыру  мақсатын  қойып  отыр.  Ендігі 
кезеңде  қазақстандықтардың  кҥш-қуаты  қазақстандық  патриотизмді  орнықтыруға 
жҧмылдыруы  керек.  Бҧл  ретте  Қазақстандық  патриотизмді  жан-жақты  уағыздау, 
оны  еліміздің  әлеуметтік  топтарының  ой-  санасының,  дҥниетанымының  қҧрамдас 
бӛлшегіне  айналдыру,  әр  азаматтың  әлеуметтік-  саяси  позициясы  ету  ҧлттық 
идеологияның  ең  тҥйінді  міндеттерінің  біріне  айналуға  тиісті»-деп  кӛрсетеді.  Ол 
қазақстандық патриотизм қазақстан азаматтарының ӛзін осы елдің тӛл баласы, нағыз 
азаматы  ретінде  сезінгенде,  Қазақстанды  ӛзінің  туған  елі,  Отаны  деп  есептеген 
жағдайда ғана қалыптасады. 
Сондай-ақ дҥниежҥзі халықтарының ӛз елін, жерін, Отанын сҥюге бағытталған 
саяси  идеологиялық  талаптар-міндеттерінен  де  мысал  келтіруге  болады.  Ағылшын 
ағартушысы  Д.Локк  ӛзінің  педагогикалык  ойларында  ӛз  заманындағы  мәрттілік 
тәрбиесін  насихаттай  отырып:  «Ол  ҥшін  бҥкіл  жақсы  қасиеттер  бойынан  табылу 

керек.  Әрине,  ақылды,  білімді,  дене  бітімі  дҥрыс  және  Отанын  қорғай  білетін 
азаматтар  –  мәрт  болуы  тиіс»,-  деп  кӛрсетеді  [1].  Сонымен  қатар  қытай  халқында: 
«Қытай баласы қай жерді аяғымен басса, сол жер қытай елі», - деп тҥсінік беріледі. 
Демек  әрбір  елдің  ӛзіндік  менталитетіне  сәйкес  осындай  ҧғымдар  бар.  Бҥгінгі 
қазақстандық  патриотизм  туралы  айтар  болсақ,  ол  мынадай  принциптерге  сҥйенуі 
тиіс: 
-  ӛз  ҧлтын,  ана  тілін,  мҧсылман  дінін,  туған  жерін  жанындай  сҥйетін, 
қорғай білетін; 
- ӛз ҧлтын әлемге танытатын; 
- ӛз халқына деген отансҥйгіштігі, бауырмалдығы жоғары; 
- отандық ӛнімдерді, ҧлттық тағамдарды әрқашан тҧтынатын; 
- ӛз елінің ырымдары мен тыйымдарын ҧстанатын; 
- ӛз елінің салт-дәстҥрлерін қастерлейтін және ҥнемі насихаттайтын; 
- ӛз елінің отансҥйгіштік тақырыптарындағы әндерін тыңдайтын; 
- мемлекеттік рәміздерді қасиет тҧтатын және қорғай білетін; 
     - отансҥйгіштік ой- санасы жетілген, ары таза. 
Бҧл    принциптерге      бҥгінгі    таңда    кӛтеріліп      отырған,      патриотизмге 
тәрбелеудің ғылыми-педагогикалық жҥйесін жасауға бағыт-бағдар бере алады деген 
пікірдеміз. 
Осыған  орай,  Қ.Меңлібаев  жеке  адамның  санасындағы  «Отан»  тҥсінігінің 
орнығуына  қарай,  алдымен  санада  «Отан»  туралы  жалпы  тҥсінік  қалыптастыру, 
одан  соң  патриотизм  туралы  білімді  ғылыми  деңгейде  меңгерту  қажет  деп 
санайды[2].  
Отан  -  халық  топтары  ӛмір  сҥріп,  еңбек  ететін  белгілі  бір  саяси,  мәдени, 
әлеуметтік және аумақтық орта. Отан    қҧрылымы    ҥш    элементтің      байланысы   
ретінде тҥсінілуге тиіс: 
1.  Халық  тарихымен  ҧштасқан,  сол  халық  субъект  ретінде  тарихи  жасаушы 
ретінде кӛрінетін туған жері, этностық аймағы. 
2. Ӛзінің тілі, ҧлттық мәдениеті, дәстҥрлері бар белгілі бір халық. 
3.  Мемлекет  тҥрін  анықтайтын  қоғамдық-экономикалық  және  әлеуметтік  – 
саяси қҧрылыс.  
Қазақстан  азаматы  ӛзінің  Отанының  рухани  дҥниесінің  қҧрамдас  бӛлшегі 
ретінде сезінгенде, Қазақстан тарихына, мәдениетіне, ӛнеріне, рухани ескерткіштері 
мен рухани қҧндылықтарына қҧрметпен қараса, ӛскен ортасын сыйлап, атамекенін 
қадір тҧтқан жағдайда қазақстандық патриотизм дҧрыс қалыптасып, нығая тҥсер еді. 
Бҧл - ӛте терең рухани қҧбылыс. 
Бҥгінде  оқу  ҥдерісінде  ҧлт  тағдырына  жҥрдім-бардым  қарайтын  ,  болашаққа 
сенімсіз  бҧлдыр  да  бҧлыңғыр  ҥмітпен  қарайтын  жастарымызға  ҧлттық  тәлім- 
патриоттық  тәрбие,  білім  берудің  кейбір  мәселелері  жайында  ҧлтымыздың 
мақтанышы  Ахмет  Байтҧрсынов  жағдайы  кӛтерілмей  оқудан  шеттеліп  қалған 
жастарды кӛріп: «Сол қаңғырып қалып тҧрған балалар ҧлттың ҧлы емес пе? Балам 
деген жҧрт болмаса, жҧртым дейтін бала қайдан шықсын! Балам деп бағып, оқытып, 
адам қылғаннан кейін, жҧртым деп танымаса, сонда ӛкпелеу жӛн ғой», - деген [3].  
Сол сияқты біздің елдегі әлеуметтік теңсіздіктің кейбір тҧсында, ҧлттық сана-
сезімге,  рухани  білімге  ҧмтылу,  ертеңгі  кҥні  ҧлт  болашағын  қорғайтын  және 

оқушыларға патриоттық тәрбие беретін болашақ мҥғалімдерге бҥгінгі кҥннен бастап 
адамгершілік  тҧрғыдан  рухани  тәрбие  беретін  оқу  орындарында  патриотизмге 
тәрбиелесе, қазіргі заманға сай білім жҥйесіне ӛз жемісін берер еді. 
«Адамның  адамдығы  -  ақыл,  ғылым,  жанҧясы,  ата,  жақсы  ана,  жақсы  қҧрбы, 
жақсы  ҧстаздан  болады»-  деп  ҧлы  Абай  айтқандай  жақсылық,  адамшылдықтың 
дәнін, ізгіліктің нәзігін себетін - ҧлағатты ҧстаз [4].  
Болашақ  мҧғалімді  оқушыларға  патриоттық  тәрбие  беруге  дайындығын 
қалыптастыру  ҥдерісін  жетілдірудің  мемлекеттік  жҥйесін  жасау  қажеттілігінің 
әлдеқашан туындағаны белгілі болып отыр. 
Міне, оның тҧғырнамасы - Отан туралы ҧғым және оның тҥпкі мағынасын жете 
ҧғыну;  арқауы  -  «ұлттық  патриотизм»,  «Қазақстандық  патриотизм»  міндеті  - 
атамекенін кӛркейту ҥшін, еліне- жеріне жан аямай еңбек ету; ҥлес қосу; кҥнделікті 
ӛмірде қазақ халқының ҧлттық салт-дәстҥрлерін ҧстану, Қазақстанның мемлекеттік 
рәміздеріне қҧрметпен қарау, ӛзге ҧлттарға ҥлгі - ӛнеге кӛрсете білуге тәрбиелеу деп 
есептейміз. 
Қазақстанның  ғасырлар  бойы  жинақталған,  рухани  қазынасы  кеңес  дәуірінде 
тҧншықтырылып  келген.  Шәкәрім,  Ахмет,  Мағжан,  Міржақып,  Жҥсіпбек  іспеттес 
алыптардың  шығармашылық  мҧрасын  игеру,  қазақ  халқының  ауыз  әдебиеті,  аңыз- 
термелері, жыраулық дәстҥрлері, әсіресе батырлық эпостарды білу, ҧғыну жҥрекпен 
сезіну  қазақстандықтарды  Отанын  сҥюге  жетелейтіні,  ҥйрететіні  анық. 
Қазақстанның патриоты тек қазақтар ғана болады, алда да солай бола бермек десек, 
сыңар жақты тҥсінікте болғанымыз. 
Қазақстанның  патриоттары  елімізде  тҧратын  қазақстандықтардың  ортақ 
мақсаттары  мен  мҧраттары  ҥшін  кҥресетін  қайраткерлер,  жазушыларымыздың 
шығармашылық  еңбегі,  қоғамдық-саяси  қызметі  барлық  қазақстандықтарға 
патриотизмнің ҥлгісі олардың Қазақстан мемлекетінің ортақ мҥдделерін уағыздауы, 
елді  сҥюдің,  туған  жерді  кадірлеудің,  оның  мҥддесін  дәріптеудің  тамаша  кӛрінісі 
болады.  
Қазақстанның  баспасӛзі,  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдары  спортты,  ӛнерді, 
білімді,  мәдениетті,  тәрбиені  уағыздағанда,  жалпы  қазақстандық  бірлік,  татулық, 
ортақ  жетістіктерге  қуаныш,  мақтаныш  сезімдерін  ҥнемі  бірінші  кезекке  қойып 
отыруы  да  пайдалы.  Дәулет  Тҧрлыханов,  Серік  Қонақбаев,  Виктор  Демьяненко 
сияқты  майталман  спортшылар  есімдері  барлық  қазақстандықтар  мақтанышына 
айналды.  Тоқтар  Әубәкіров,  Талғат  Мҧсабаев    сияқты  ғарышкерлер  есімдері  де 
ҧлттық  мемлекеттік  мақтанышымызға  айналуы  тиіс.    Мәселе  соларды  дҧрыс, 
әділетті, шыншыл кӛзкараспен насихаттай білуде, жалпы қазақстандық мақтанышқа 
айналдыра  білуде.  Мінекей  нағыз  патриоттар  -  осы  Нҥркен  Әбдіров,  Әлия 
Молдағҥлова, Мәншҥк Мәметова, Мәлік Ғабдуллин, Махмет Қайырбаев, Рахымжан 
Қошқарбаев  сияқты  атақты,  батырлар  мен  кешегі  ¥лы  Отан  соғысының  мыңдаған 
атақсыз ерлері. Ал Бауыржан Момышҧлын тек патриот қана емес, патриотизмнің ең 
ҥлкен 
университеті 
деп 
тану 
болашақ 
мҧғалімдердің 
патриотизімін 
қалыптастырады. Ол дҥниежҥзілік патриоттар қатарынан орын алатын ӛзгеше тҧлға 
ретінде  танылады.  Осы  батыр  бабаларымызды  біз  қазақстандық  патриотизмге  ҥлгі 
ете  білуіміз  қажет.  Ендігі  кезекте  бҥгінде  Қасым  Қайсенов,  Тоқтар  Әубәкіров, 

Талғат  Мҧсабаев,  Олжас  Сҥлейменов,  Мҧхтар  Шаханов  және  т.б.  сияқты  нағыз 
патриоттардың халқына жасаған игі істерін насихаттау қажеттігі туындайды. 
Қазақстанда  кӛптеген  басқа  ҧлт  ӛкілдерінің  ӛмір  сҥруі  Қазақстанның  ӛзінің 
тарихи  меншігінде  қазақ  ҧлты  қҧраған  біртҧтас  мемлекет  екенін  жоққа 
шығармайды.  Осыған  байланысты  философ,  ғалым  Ә.Нысанбаев:  «Қазақстан 
Республикасында, ең алдымен сан ғасырлық тарихы бар қазақ ҧлтының бірегейлігін 
сақтап,  дамыту  қажет.  Мҧның  ӛзі  басқа  этникалық  топтың  мәдениетіне  қысым 
жасалды  деген  сӛз  емес,  керісінше  олардың  да  ӛз  тӛл  мәдениеті  дамып, 
Қазақстанның  мәдени  байлығына  бір  бҧлақ  болып  қосылып,  әрі  ӛзге  халықтар 
(мемлекеттер)  мен  байланыс  орнатуына  ҥлес  қосуы  ендігі  міндет,  текке,  тҥрге 
бӛлінбей, барша қазақстандықтар болып, ортақ Отанымызды ӛркендету кажет»,- деп 
бҥгінгі  кҥннің  басты  идеясы  екенін  айта  отырып,  ол  осыған  орай  шарттар  мен 
жағдайлардың  жасалғандығын  дәлелдейді.  Бҧл  қҧнды  пікірлер  Қазақстандық 
патриотизмнің  арқауы  ортақ  Отанды  ӛркендету  ҧғымының  маңызын  айқындауға 
негіз бола алады. Ғалым қазақ ҧлтын мемлекет иесі қалаған ӛзге ҧлттар, Қазақстан 
заңдарын  сыйлайтын,  туған  жерін  қҧрметтейтін  парасатты  азаматтар  болады  деп 
сенеді.  Бҧл  біздің  зерттеуіміздегі  қазақстандық  патриотизм  ҧлттық  патриотизмге 
негізделуі керек деген пікірімізді дәлелдей тҥседі. 
Қазіргі қоғамда ҧлтжандылық әр алуан болғанымен,  қазақстандық патриотизм 
қазақстан  халықтарын  патриотизм,  отандық  сезім  біріктіре  алады.  Қазақстандық 
патриотизм  ешкімді  жатырқамайтын,  табиғатынан  ашық-жарқын,  ҧлттық 
менталитетке сәйкестелінген. 
Қоғамды  жаңғырту  және  демократияландыру  ҥдерісінде,  еліміз  тҧрақты 
дамудың  жаңа  жолына  тҥскен  кезінде,  жас  ҧрпақты  туған  елінің,  ҧлтының  ӛзіндік 
ерекшелігін  аялап,  сақтауға  ҥйрету,  мәдениетіміздің  әлеуметтік-тҧрмыстық 
дәстҥрлерін    танып  –  білуге,  оқушыларға  патриоттық  тәрбие  беруде  болашақ 
мҧғалімдерді дайындау мәселесі тҧр. 
Республикамыздың  егемендікке  ие  болу  жағдайында  халқымыздың  аса  бай 
тәрбие  беру  тәжірибесін  пайдалана  отырып,  ҧрпаққа  ҧлттық  сана  –  сезімді,  ӛз 
халқының  тарихына,  мәдениеті  мен  дәстҥрлеріне  біртҧтас  кӛзқарас  қалыптастыру 
тәрбие берудің басты мақсаты екені айқындалады. 
Оқушыларды отансҥйгіштікке баулу, патриотизмге тәрбиелеу мәселесіне әрбір 
тарихи кезеңде әртҥрлі баға берілсе де, бҧл мәселенің кӛкейкестілігі кҥн сайын арта 
тҥсері анық.   
Адамның  ӛз  ҧрпағын  патриот  етіп  тәрбиелеу  ісі,  қоғамдық  ӛмірге  бейімдеу, 
оларды  әлеуметтендіру  қоғамның  дамуымен  бірге  жасасып  келе  жатқан  тарихи 
ҥдеріс.   
Осы мақсатта қазіргі жас ҧрпақтың тәрбиесіне қойылатын жаңа заман талабы – 
ол  ӛз  Отанын  сҥйетін,  ӛз  елінің  патриоты  болып,  жерін,  тілін  қҧрметтейтін,  ӛзара 
қарым-қатынас  жасай  білетін,  ӛзін-  ӛзі  жетілдіру  арқылы  ӛмірлік  мақсаттарына  
жете  алатын,  адамгершілік  қҧндылықтарды  қастерлейтін,  жеке  қызығушылықтары 
мен 
қажеттіліктерін 
қоғам 
талаптарымен 
ҥйлестіре 
білетін 
тҧлғаны 
қалыптастырушы,  ол – мҧғалім.  
Еліміздегі  саяси-экономикалық  тҧрақтылықтың  нығая  бастауы  тәуелсіз 
мемлекет  ретінде  дҥниежҥзілік  қауымдастыққа  танылуына  әсер  етіп,  ӛмірдегі 

демократияландыру,  ізгілендіру  жағдайында  ҧлттық  ерекшеліктерімізге  мән 
берілуде.  Ҧлттық  мемлекетімізді  қалыптастырудың  басты  алғы  шарты  ретінде 
мәдениетімізді  жетілдіру,  отаршылдық  езгісі  әсер  еткен  ҧлттық  менталитетімізді 
қалпына келтіріп, патриоттық сезім, сана қалыптастыру қажеттілігі бҥгінгі таңдағы 
қойылып отырған негізгі міндет. 
Мҧны  шешудің  нақты  шараларының  бірі  болашақ  мҧғалімдердің  ғылыми 
тҧрғыдан  негізделген  педагогикалық  кӛзқарастарының  жҥйесін  және  патриотизмді 
қалыптастыру ҥшін  негізгі педагогикалық ҧғымдармен қатар патриоттық сезім, сана 
қалыптастыратын мәселеге баса назар аудару қажет.  
Сондықтан  да  жоғары  оқу  орындарында  болашақ  мҧғалімдердің  оқушыларға 
патриоттық  тәрбие беруін  қалыптастыру,  патриоттық  тҧрғыда жҥзеге  асыру  –  алға 
қойылған мақсат. 
Болашақ  мҧғалімдердің  жас  ҧрпақты  мәдени  мҧралар  арқылы  патриоттыққа 
тәрбиелеуге даярлығы, ӛз халқының дәстҥрін, тілін, халық тағлымдарын меңгерген, 
мәдениетті адами қасиеті мол шығармашылық тҧлға етіп қалыптастыруға ат салысу 
–  заман  талабы,  қоғам  қажеттілігі  болып  отыр.  Қай  халықтың  болмасын  ерекше, 
ӛзіндік  тағдырын,  болмыс-бітімін  айқындайтын  негізгі  басты  белгісі  мәдениет 
болып  табылса,  ал  мәдениет  –  ҧлттың  бет-бейнесі,  рухани  жан  дҥниесі,  парасаты. 
Қазақ мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан ҧлттық мәдениет. Ол ҧлттық тәлім- 
тәрбие  негізінде  қалыптасты.  Ҧлттық  тәрбие  сол  ҧлттың  мәдениетін  дамытудың 
қозғаушы  кҥші  болып  табылады.  Адамзат  баласының  ғасырлар  бойы  жинақтаған 
мәдениетті, білім, ақыл-парасаты, таным-тҥйсігі, зердесі, арман-қиялы оның мәдени 
мҧраларында кӛрініс табады. 
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: