Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

3.
 
Красносельский  М.А.,  Вайникко  Г.М.  и  др.  Приближенное  решение  операторных 
уравнений.-М.:Наука, 1969. 455 с. 
 
 
Резюме 
 
В  статье
 
рассматриваются  периодические  решения  нелинейных интегро-дифференциальных 
системы уравнений типа
 
В.Вольтерра.
 
 
Summary 
 
The  article  deals  with  the  periodic  solutions  of  nonlinear  integral-differential  system  V.Volterra 
equations. 
 
7.СЕКЦИЯ. БИОЛОГИЯ, ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
 
 
ӘОЖ 59(075.8) 
АШЫТҚЫЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖҤЙЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ 
Утебекова Ғ.Қ., Усенов Т.Б., Ӛмірбекова М.М. 
АӘИУ, Шымкент, ҚР. 
Ӛндірістерде адамзат ҥшін қажетті болған қоректік заттардың басым кӛпшілігі 
ашытқылардың  кӛмегімен  ӛндіріледі.  Ашытқыларды  іс  жҥзінде  пайдалану  ерте 
заманнан  бастап  қолданыста  болған.  Ашытқылардың  кӛмегімен  сыра  сусынын 
дайындау арқылы біздің заманымызға дейінгі бес ғасыр және одан да кӛп мыңдаған 
жылдар  бойы  адамдар  бҧл  сҧйықтықты  ӛз  қажетіне  пайдаланып  келген.  Адам 
баласы, әсіресе ӛзіміздің ата-бабамыз ашытқылардың ғылыми тҧжырымын білмесе 
де  қолданыста  ӛте  тиімді  пайдалана  алған.  Бҧл  сҥт  ӛнімдерінен  әр  тҥрлі  сусындар 
алуда, ашыған сҥт ӛнімдерінен айран, қҧрт пен ірімшік алып ӛз қажетіне пайдалана 
білген. 
Ашытқылардың  басым  кӛпшілігі  –  тӛменгі  сатыдағы  қарапаймдыларға 
жататын  саңырауқҧлақтар  бӛлімінің  ӛкілдері.  Бҧл  бӛлім  жеті  класқа  бӛлінеді. 
Ашытқылар 
солардың 
ішіндегі 
қалталы 
саңырауқҧлақтар 
класының 
гемиаскомицеттер класс тармағының ӛкілі. Олардың жемісті денесі мен гимениалды 
қабаты  болмайды,  тек  жасушасының  сыртқы  қабығы,  цитоплазмасы,  жекелеген 
айқын кӛрінетін ядросы ғана болады. Жасушалылары біреуден, қозғалмайтын және 
бактериялардан шамамен алғанда он еседей ірі микроағзалар. Қоршаған ортада олар 
ӛте  кең  таралған.  Жасушаларының  пішіні  алуан  тҥрлі:  дӛңгелек,  сопақша,  таяқша 

және т.б. тәрізді болып келеді. Ашытқы саңырауқҧлақтары жасушасының мӛлшері 
8-10 микронға тең. Оларда қозғалу мҥшелері болмайды. Жасуша сыртында қабығы 
бар.  Цитоплазмасында  ядро,  вакуоля  және  басқа  да  (май,  гликоген  және  валютин 
пигменттері) заттар кездеседі. Ал кейбір ашытқының қабығы шырыштанғыш келеді, 
ҥлпек  мақта  сияқтанып  қоректік  орта  тҥбіне  шӛгіп  қалады.  Ащытқының  бҧл 
ӛкілдерін  сыра  қайнатуда  кеңінен  қолданады.  Олардың  цитоплазмасында  1-2 
вакуоля  болады.  Цитоплазмадан  жҧқа  мембраналық  қабық  арқылы  ажыратылып 
тҧрады. Цитоплазмасында ҧзынша келген немесе жіпше дене тәріздес болып келетін 
–  митохондриясы  орналасады.    Ақуыздары    –  альбумин,  глобулин,  фосфопротеин, 
нуклеопротеин  тҥрінде  болса,  ал    майлары  –  тамшы  тҥріне  кездеседі.  Кейбір 
ашытқы  жасушаларындағы  май  мӛлшері  оның  жалпы  массасының  30-50  пайызын 
қҧрайды.  Мҧндай  ашытқылар  ӛндірістерде  кеңінен  қолданысқа  ие.  Сонымен  қатар 
ашытқыларда  кӛп  мӛлшерде  фосфор  және  калий  қосылыстары  болады.  Мҧндағы 
фосфоттар, яғни фосфор қышқылының тҧздары ашу процесінде ҥлкен маңызға ие.  
Ашытқы саңырауқҧлақтарын адам баласы қолдан ӛсіріп, ӛз шаруашылығында 
пайдаланады, сонымен қатар табиғатта жабайы ашытқы саңырауқҧлақтар да болады. 
Олар  ауыл  шаруашылық  ӛнімдерін  зақымдап  едәуір  зиянын  тигізеді.  Ашытқы 
саңырауқҧлақтарының адам баласына пайда келтіретін тҥрлерін біз мәдени ашытқы 
саңырауқҧлақтар  деп  атаймыз.  Ашытқы  саңырауқҧлақтар  ӛнеркәсіпте  кең 
қолданылады.  Олар  қантты  ашытып,  кӛмір  қышқыл  газы  мен  спиртке  Шығыс 
еуропа  елдері  одан  самогон  жасайды.  Олардың  бҧл  қасиетін  пайдалана  отырып, 
ҥлкен  ӛнеркәсіптерде  нан  ӛндірісінде  және  спирт  ӛндіруде,  тҥрлі  шараптарды, 
сыраларды, сҥт тағамдарын даярлауда кеңінен қолданысқа ие. 
Ашытқы  саңырауқҧлақтардың  спорамен  кӛбею  жынысты  және  жыныссыз 
жолдармен жҥреді. Жасушасындағы споралардың саны екіден он екіге дейін жетеді. 
Жыныссыз жолмен спора пайда болғанда вегетативтік жасушалар ҧсақ бӛлшектерге 
бӛлінеді  де,  олардың  әрқайсысының  сыртында  қабық  пайда  болады.  Спора 
ашытқыда  әдетте  жыныссыз  жолмен  кӛбейгенде  және  тіршілік  ортада  қоректік 
заттар  тапшы  болған  жағдайда  пайда  болады.  Ашытқылар  ҥнемі  ауыстырылып 
отыратын  қоректік  заттарға  бай  ортада  ӛсірілсе,  олар  бҥршіктеніп  кӛбеюін 
жалғастырып,  олар  спора  тҥзбейді.  Ал  оның  бір  тамшысын  ғана  қоректік  заттарға 
кедей  ортаға  енгізсе,  онда  спора  тҥзілу  процесі  жҥре  бастайды.  Спораларының 
пішіні  дӛңгелекше  және  сопақша  болып  келеді.  Олардың  споралары  қолайсыз 
жағдайлар  туған  кезде  сыртқы  ортаға  тӛзімді  болып  келеді.  Бірақ  бацилла 
спораларына  қарағанда  тӛзімсіздеу.  Ашытқыдағы  спора  тҥзілу  процесі  –  кӛбею 
процесі  болып  саналады.  Қолайлы  ортада,  яғни  глюкоза,  фруктоза,  манноза 
қанттары бар жерде споралар да тез ӛсіп, вегетативтік жасушаға айналады.  

Сонымен қатар олардың арасындағы кейбір ашытқылар жыныстық жолмен де 
кӛбейеді.  Жыныстық  жолмен  кӛбеюдің  бірнеше  формалары  болады:  изогамия, 
гетерогамия,  оогамия  және  зигогамия.  Барлық  жағдайда  олардың  зиготасы 
тыныштық  кезеңін  бастан  ӛткізеді  де,  содан  соң  барып  ӛсу  арқылы  зооспоралар 
немесе  зооспоронгиясы  бар,  немесе  спорангиоспорасы  бар  қысқаша  гифа  береді. 
Ӛсер алдында зигота мейоз жолымен кӛбейеді. Ашытқылар арасындағы жыныстық 
жолмен  кӛбею,  яғни  копуляция  қҧбылысы  да  оларда  байқалады.  Олардың  екі 
жасушасы  жанасқан  кезде  жасушадағы  аралық  қабықша  ериді  де,  арасында  тесік 
пайда  болады.  Пайда  болған    тесіктен  цитоплазма  мен  ядро  араласады  да,  соның 
нәтижесінде  ядро  біртіндеп  бӛліне  бастайды.  Бӛліне  бастаған  жаңа  ядроның 
сыртынан цитоплазма мен қабықша пайда болады.  
Ашытқылардың  кейбіреулері  бактериялар  сияқты  жай  бӛліну  жолымен 
кӛбейеді.  Мҧндай  кӛбеюлер  шизосахаромицес  тҧқымдастарындағы  ашытқыларға 
тән қасиет. Ашытқылардың вегетативтік кӛбеюі, спора тҥзілу қасиеті және де басқа 
физиологиялық белгілері оларды классификацияалауға негіз болады. 
Ашытқылардың  алғашқы  классификациясы:  нағыз  және  жалған  ашытқы  деп 
екіге  бӛлген.  Нағыз  ашытқыларға  бҥршіктену  жолымен  кӛбейетін  және    спора 
тҥзетін  тҥрлер  жатады.  Ал  жалған  ашытқыларға  тек  бҥршіктену  арқылы  кӛбейетін 
тҥрлерін  жатқызамыз.  Кейбір  лихонолог  зерттеушілеріміз  жалған  ашытқыларды 
жетілмеген  саңырауқҧлақтар  қатарына  жатқызады.  Жоғарыда  айтылғандай  нағыз 
ашытқылар  қалталы  саңырауқҧлақтарға  класына  жатады,  жалпы  оларды  екі 
тҧқымдастарға, яғни сахаромицеттерге жатқызады. Ал жалған ашытқы сахаромицет 
еместерге жатады.   
Ашытқы  саңырауқҧлақтардың  систематикасы  кӛбею  тәсілдері  мен 
физиологиялық  қасиеттеріне  негізделген.  Олар  екі  тҧқымдасқа  бӛлінеді: 
сахаромицеттер және сахаромицет  еместер. 
Сахаромицеттер  –  мәдени  ашытқы  саңырауқҧлақтар  жатады,  оларға  нан, 
шарап, сыра ашытқыларын жатқызуға болады. Олар бҥршіктену және споралар тҥзу 
арқылы кӛбейеді. Сондықтан бҧларды нағыз ашытқы саңырауқҧлақтар деп атайды. 
Ӛндірісте  сахаромицес  церевидзе  және  сахаромицес  эллипсойдеус  деген  екі 
тҥрінің маңызы ӛте зор. 
Сахаромицес  церевидзе  жасушасы  шар  немесе  жҧмыртқа  тәрізді.  Олар 
қолданыста  шарап  спиртін  алу  ҥшін,  сыра  қайнатуда  және  нан  ашытуда  және  т.б. 
жерлерде  қолданылады.  Бҧлардың  белгілі  бір  температурада  және  жағдайларда  
тіршілік ететін жеке топтары  – расалары бар. 

Ал  шарап  ӛнеркәсібінде  қолданылатын  сахаромицес  эллипсойдеустің 
жасушасы  эллипс  тәрізді,  олардың  кейбір  рассалары  шараптағы  хош  иісті  тҥзуге 
тікелей қатысады. 
Сахаромицет  емес  ашытқы  саңырауқҧлақтар  негізінен  жалған  ашытқы 
саңырауқҧлақтар.  Себебі  мҧндай  саңырауқҧлақтар  спора  тҥзуге  қабілетсіз  болып 
келеді,  тек  бҥршіктену  арқылы  ғана  кӛбейеді.  Бҧлардың  кӛпшілігі  ҥлкен  
ӛндірістердегі  шығарылатын  ӛнімдерді  зақымдайды.  Дегенмен  олардың  ішінде 
шаруашылық  ҥшін  маңызды  туыстары  жоқ  емес.  Оларға:  торула  және  микодерма 
туыстарын  жатқызуға  болады.  Торула  туысына  жататын  ашытқы  саңырауқҧлақтар 
шар  тәрізді пішінді,  ашыту  процесі  кезінде  аз  ғана  мӛлшерде  спирт  тҥзеді.  Торула 
туысының  кефир  деп  аталатын  тҥрі  қымыз  және  кефир  сияқты  сҥт  тағамдарын 
даярлауда пайдаланылады, ал торула утилис – тағамдық және мал азықтық ашытқы 
саңырауқҧлақтарды  ӛндіруде  қолданылады.  Микодерма  туысына  жататын  ашытқы 
саңырауқҧлақтардың  жасушасы  ҧзынша  созылған  болып  келеді.  Олар  спирт  тҥзе 
алмайды. Бірақ ортадағы бар спиртті және органикалық қышқылдарды су мен кӛмір 
қышқыл газына дейін тотықтыруға қабілетті. 
Қҧрамында  спирті  бар  ішімдіктердің  бетіне  қонса,  микодерма  қатпарланған 
пленка тҥзеді де, оның иісі мен дәмін бҧза бастайды. Сонымен қатар микодерма сҥт 
тағамдардың,  тҧздалған  кӛкӛнімтерді  бҥлдіріп,  сірке  және  нан  ашытқы 
саңырауқҧлақтарын жасайтын ӛндірістерге ӛте зиянын тигізеді. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Рогов И.А. Пищевая биотехнология: В 4-х кн.: учебник /Рогов И.А.  – М.: 
Колос, 2004. – 530 с. 
2.
 
Сельскохозяйственная  биотехнология:  учебник  –  2.  изд.,  перераб.  –  М.: 
Высш. шк., 2003 - 469 с.  
 
Резюме  
В  статье  описывается  общие  сведения  о  дрожжах  и  дается  основы  их 
систематики. 
Summary 
The  article  describes  general  information  about  the  yeast  and  gives  the  basis  of 
their taxonomy. 
ӘӚЖ 582.947.21 
 

СПОРТ МАМАНДАРЫНЫҢ ЖЕКЕ ТҦЛҒА РЕТІНДЕГІ 
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ  
АРНАЙЫ ДАЙЫНДЫҒЫ 
Аға оқытушы Исаков М., магистр Абдразақов Б.С., Жаулыбаев Ж. 
Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті 
 
Жеке  тҧлғаның  рухани  дамып  жетілуі,  оның  жҧмыс  уақытындағы  қызмет 
тҥрінде  ғана  емес,  сол  сияқты  бос  уақытында  да  анықталады.  Адамның  мәдени 
деңгейінің  қаншалықты  екені  оның  демалыс  уақытының  ӛзін  ҧтымды,  әрі  тиімді 
және  толыққанды  пайдалана  білуінен  байқалады.  Дене  мәдениеті  -  қоғам 
мәдениетінің  бӛлігі,  әлеуметтік-тҧрмыстық  және  мәдени  қызметтер  жҥйесінде  бос 
уақыты тиімді пайдалануды қамтамасыз етуде маңызды орын алады. 
Жеке  тҧлғаның  дене  мәдениетінің  адам  қызметтерінің  әртҥрлі  саласымен 
кҥрделі,  әрі  жан-жақты  байланысы,  ӛзінің  ой-санасы  мен  даму  заңы,  ӛзара  ішкі 
кҥрделі байланысы мен ӛзара тәуелділігі, ӛзінің әдісі мен тарихы бар. 
Адам  қоғамының  тарихында  тіршілік  етіп  ӛмір  сҥрген  халықтар  мен 
мемлекеттердің қайсібірін алсақ та, жеке тҧлғаның дене мәденетінің ең қарапайым 
тҥріне болса да, қатысы болған. Дене мәдениетінің даму деңгейі мен оның қалыпты 
деңгейі  қай  кезде  болғанда  да  географиялық  ортаға,  еңбек  пен  тҧрмыстық  ӛмірдің 
шарттары  мен  жағдайына,  ӛндірістік  кҥш  пен  мәдениеттің,  әлеуметтік 
экономикалық  және  әртҥрлі  қозғаушы  кҥштердің  даму  мен  жетілу  дәрежесіне 
байланысты болып келген. 
Елімізде  жастардың  ӛзін-ӛзі  тануға,  ӛзінің  мҥмкіндіктерін ашуға  кӛмек  беріп 
жҥретін,  ӛз  ісін  жанындай  жақсы  кӛретін  мыңдаған  дене  мәдениеті  педагогтары 
жҧмыс істейді, дене мәдениеті маманының тәрбиелік қызметінің кҥрделілігі сонда, 
спорт  тӛтенше  мәнерлік  пен  дәлдікке  толы,  қозғалысты  әсерлі  және  кӛп  сырлы, 
ҥнемі даму жолында болады. Сонымен бірге, оның қайғысы да бірге жҥреді. Спорт 
саласындағы  жеке  тҧлға  ӛз  қызметінде  кӛптеген  қарама-қайшылықтар  мен 
ҥйлеспеушіліктерді  басынан  жиі  ӛткізіп  тҧрады.  Солардың  кейбіреулерін  атап 
ӛтейік;  дене  мәдениеті  жаттығуларының  ауырлығы  мен  қуаныш,  қорқыныш  пен 
қауіптілікке  бару  мҧқтаждығы;  рекорд  жасауға  дайындалу  және  оның  орындалмай 
қалу  жағдайы;  ықылас  пен  мҥмкіндіктің,  жаттықтырушы  мен  спортшының, 
қарсыластар  арасындағы,  спортшы  мен  тӛреші  және  т.б.  арасындағы  қарама-
қайшылықтар. 
Спорт  қызметі,  қағида  бойынша  сол  адамның  мҥмкіндіктерінің  ең  жоғарғы 
(шегіне  жақын)  деңгейінде  ӛтеді.  Мҧның  барлығы  бір  жағынан  -  кейбір  келеңсіз 
жағдайлардан  кейін  адам  психологиялық  жарақат  пен  олқылықтар  алып,  аурулы, 
науқас  болып  қалуы  мҥмкін.  Егер,  сондай  жағдайлардан  кейін  адамға  кӛмек 
берілмесе,  сҥйеніш  болып  сҥйемелдемесе,  онда  оның  ӛзіне  кӛптеген  зиян 
келтіріледі. 
Жеке тҧлғаның ӛзінде қайталанбайтын талап пен жігер, ӛзіндік бір ӛзгешілік 
пен ерекшелік болады. Егер де, педагог ӛзінің шәкіртінің даярлығы ашылсын десе, 
ол  ең  алдымен  оған  белгілі  бір  жағдай  жасап  жеке  тҧлғалығын  ашуы  керек. 
Спорттың  маңызды  тәсілі  сол,  ол  адам  даярлығының  қҧнын,  сондай-ақ  талап  пен 
жігерін,  қабілеті  мен  даярлығын  сақтай  да,  дамыта  да  біледі.  Сондықтан  болар 

педагог  А.В.Луначарский  ӛз  уақытында  жастарға  "Ӛзіңе  әртҥрлі  жолдармен  кӛмек 
беруге болады, бірақ, оның ішінде, қоғамдық қызметке, ғылымға, спортқа берілген 
жақсы" - деп кеңес берген. 
Спорт  ең  әуелі  дәулетті  адамдардың  азғана  тобының  қызығы  ретінде 
пайдаланған амалынан, адамның жеке тҧлғалығын қалыптастыратын қуатты тәсіліне 
айналғалы бері спортқа қоғамның, ал спортшыға спорттың талабы жоғарылады. 
Жоғары дәрежелі спортшы - ол жоғары мәдениетті, дене қабілетімен кӛрнекті 
іс  атқарған,  терең  білімді  және  ауыр  қиыншылықты  жеңе  білетін,  дене  және 
психологиялық  дайындығы  бар  адам.  Оған  дәлел  Олимпиада,  дҥниежҥзілік 
жарыстардың  жеңімпаздары  мен  жҥлдегерлері  С.Қонақбаев,  Д.Тҧрлыханов, 
Ә.Нҧрмахановтарды естеріңізге алыңыздар. Осы заманғы спорт, ой ӛрістің жоғары 
дамығандығын  және  барлығына  мәлім  жағдайда  тек  қана  жеке  тҧлғаның  сапалары 
батылдық  пен  ержҥректікті  қалыптастырумен  қатар,  шығармашылық  қабілеттілікті 
талап  етеді.  Спортшылар  кӛбінесе  әдеттен  тыс  қысқа  мерзім  ішінде  жағдайды 
анықтап  бағалауды,  оған  дҧрыс  шешімді  қолдануды  және  берілген  тапсырманы 
орынды, ҧтымды атқаруды талап ететін жағдайларға ҧшырасып тҧрады. 
Спорт  -  бҧл  ғалымдардың,  жаттықтырушылар  мен  спортшылардың  ӛздерінің 
қызықты да, қарқынды шығармашылық ҧжымдық еңбегі. Жаттықтырушының жаңа 
әдістері  мен  тәсілдері  жолдарын,  амал-айласын  жарыққа  шығару,  оның 
шығармашылық  негізі.  Рекордтар  пайда  болғанға  дейін  "спортшы-жаттықтырушы-
ғылым"  жҥйесінде  белгілі  бір  қорытындылар  жоспарланады.  Алдын-ала  болашақ 
рекордтың ӛсіңкілік, ҥдемелі және кӛп сырлы ҥлгідегі "жобасы" жасалады, қимыл-
қозғалыс  қорытындысының  уақытша  мінездемесі  белгіленеді  және  т.с.с.  Мысалы, 
Олимпиада  ойындарына  немесе  дҥние  жҥзілік  біріншіліктерге  дайындалу  кезінде 
жаңа  рекордтар  кӛрсету  ҥшін,  спортшының  қарсыластармен  кҥресу  "стратегиясы 
мен жолдары" жасалып зерттеледі. Сонымен бірге, жаттықтырушы болашақ жоғары 
спорттық жетістіктердің негізін салушы және архитектор, математик және психолог 
болып шығады. Спорттың сарқылмайтын шығармашылығы оның, ҥнемі жан-жақты 
жетіліп  отыруына  мҥмкіндіктер  жасайды.  Соның  нәтижесінде,  жаттығуды 
орындауда  ӛзіндік  ерекшелігі  бар  техниканы  ӛңдеп,  жаңа  ҥлгідегі  қҧрал-
саймандарды,  спорттық  жаттықтырудың  жаңа  әдістерін  және  спорттық  кҥрестің, 
жаңа жолдары мен тәсілдерін шығарады. 
Шығармашылықтың дамуы жеке спорттың ғана емес, сонымен бірге ол  ӛзіне 
қызмет  кӛрсететін журналистика  мен  архитектураны,  әдебиет пен  суретті,  мҥсінші 
ӛнерін, театр мен басқа да бҧқаралық қозғаушы қҧралдарын камтиды. Мҧның куәсі 
ретінде  керемет,  таңқаларлық  спорт  сарайларын,  суретшілер  мен  мҥсіншілер 
шығармашылығындағы  керемет  туындылар  мен  мҥсіндерді,  ӛлеңдердегі  адамның 
шыныққан денесінің әдемілігі мен қуатын алайық. 
Дене  мәдениеті  маманы  ӛзінің  кәсібінің  әралуандығымен  болашағы  және 
қажеттілігі  бар  мамандық,  себебі  дене  мәдениеті  дайындығынсыз  және  оның 
дамуынсыз, сол сияқты дене мәдениеті мен спортсыз қоғам ӛмір сҥре алмайды. 
Осы  заманғы  дене  мәдениеті  мен  спорттың  әдіс-тәсілін  жетік  меңгерген, 
білімдар  жаттықтырушының,  педагогтың  ӛзінің  жеке  тҧлғалылығының  тәрбие 
беруде маңызы орасан зор. Ол ӛсіп келе жатқан жасӛспірім ҧрпақты дене мәдениеті 
даярлығының  тез  жетілуіне,  ең  тиімді  мҥмкіндіктерді  жасайды,  адамдардың 

әлеуметтік  және  психологиялық  сҧраныстарын  нақты  тҥрде  қанағаттандырады. 
Мҧндай педагогтар ӛзінің оқушыларына кҥнделікті дене мәдениеті жаттығуларымен 
шҧғылдануды, ӛз пәніне деген сҥйіспеншілігін арттыруды ҥйретеді, ӛз шәкірттерін 
жақсы білуге тырысады, дҥиие танымы мен адамгершілік кескінін қалыптастырады. 
Дене  мәдениеті  саласының  маманы  кең  де,  терең  білімді  меңгеруі  керек. 
Мҧны,  қазіргі  ӛмірдің  бҥкіл  тәртібі  мен  әдеп-ғҧрпы  талап  етеді.  Дене  мәдениеті 
процесі  кезінде  әртҥрлі  жастағы  және  дене  мәдениеті  дамуының  әртҥрлі 
дәрежесіндегі  адамдармен  сабақ  ӛткізуге  тура  келеді,  сондықтан  білім  беру  және 
дене медениеті ҧйымдары жҥйесінің барлық бӛліміндегі жҧмысқа олар дайын болуы 
керек. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  Адамбеков  Қ.І.  «Оқушылардың  дене  тәрбиелеудің  педагогикалық  негізі» 
п.ғ.к. дисс. Алматы, -1995 ж. 38 б. 
2.  Кузнецов  З.И.  «Мектеп  жасындағы  балалардың  негізгі  дене  қасиеттерін 
дамыту» ғылыми конф. жинақта ры, Поланга, 1996 ж. 46 б. 
3. Аяшов А.О. «Болашақ мҧғалімнің тәрбие жҧмысына кәсіби даярлығын дене 
тәрбиесінің  қҧралдары  арқылы  қалыптастыру»  п.ғ.д,  дисс.  авторефераты.  М.:  1993 
ж. 55 б. 
4.  Платонов  В.Н.  «Спортшылардың  қазіргі  замандағы  дайындық  жҥйесінің 
негізі» Здоровья, Киев, 1999 ж. 321 б. 
 
 
Резюме 
В  данной  статье  дается  информация  о  специальной  педагогико- 
психологической  подготовке специалистов спорта. 
 
Summary 
This  article  provides  information  on  the  special  and  pedagogical  psychological 
preparation of sport professionals. 
 
УДК 636.22/28.083. 
ИННОВАЦИОННЫЕ БИОТЕХНОЛОГИЧЕСКИЕ МЕТОДЫ   
В СЕЛЕКЦИИ  ЖИВОТНЫХ 
                              
Жайдарханова К.Ж ,Саржанова Г.Б., Смагулова С.Н. 
                     Региональный социально-педагогический  университ , г. Шымкент  
 
Тҥйін 
Баяндамада ірі қара малын селекциялауда  эмбриондарды тасымалдау 
(трансплантация)  әдісінің маңызы кӛрсетілген 
Summary 
The article shows the role of the method of transplantation of early embryos in the 
breeding of cattle. 

 
           Система крупномасштабной селекции в скотоводстве основана на принципах 
точной  генетической  оценки  животных  и  широкого  использования  (через 
искусственное  осеменение  )  генетически  ценных  быков  –  производителей  . 
Наиболее точный метод оценки генотипа быков – оценка их по качеству потомства . 
Однако  удельный  вес  выявленных  быков  –  улучшателей,  особенно  с  ярко 
выраженным  улучшающим  эффектом  ,  -  относительно  невысокий  .  Ближайщие 
предки  быка  (М,  МО,  ММ)  оказывают  мощное  влияние  на  его  генотип  .  Поэтому 
очень  важен  отбор  быков  производителей  перед  постановкой  на  генетическую 
проверку  .  Первым  этапом  всей  сложной  системы  отбора и  оценки  быка  являются 
отбор и оценка матерей быков. Уровень генетического потенциала матерей быков в 
значительной степени  определяет и удельный вес быков-улучшателей  и степень их 
улучшающего эффекта . При традиционных методах разведения и воспроизводства 
крупного  рогатого  скота  в  среднем  от  каждой  коровы  за  период  ее  использования 
получают  4-6  телят  (2-3  бычка,  2-3  телочки  ).  Таким  образом  ,  возможности 
размножения маток с ценным генотипом в скотоводстве весьма ограниченны .  
          Методы 
гормональной  стимуляции  генетически  ценных  маток  и 
трансплантация  эмбрионов  позволяют  получать  от  них  более  многочисленное 
потомство  и  тем  самым  ускорить  повышение  качества  стада  ,  давать  достоверную 
генетическую  оценку  женской  особи  по  потомству.  До  разработки  и  внедрения 
метода  трансплантации  ,  когда  от  коровы    получали  2-3  женских  потомка  , 
рожденных  в  разные  годы  ,  такая  оценка  матки  была  практически  исключена 
.Поэтому  матерей  быков  отбирали  только  по  фенотипу  (удой,  %  жира  в  молоке  и 
т.д.) и по анологичным показателям других женских предков . 
        Сыновья  высокопродуктивной  коровы  могут  быть  оценены  (кроме  оценки  по 
происхождению ) по показателям полных сестер (сибсы) уже к 3-летнему возрасту 
вместо  5-летнего  при  оценке  по  их  потомству.  Высокая  точность  оценки  генотипа 
по  сибсам  и  полусибсам  позволяет  раньше  выявлять  и  использовать  быков-
улучшателей . Кроме того, оценка  по сибсам в дополнение к оценке по потомству в 
значительной степени увеличивает точность оценки генотипа быка . Оцененным 3-
летним  быкам  назначают  число  доз  спермы  ,  которую  необходимо  запасти  от 
данного производителя . 
        Метод    трансплантации  значительно    увеличивает  роль  семейств  в 
селекционно-племенной работе. Даже при традиционных методах разведения скота 
селекционеры придавали большое значение маточным семействам . 
      В силу особенностей воспроизводства крупного рогатого скота семейства всегда 
были  немногочисленными  группами  животных  .  Но  даже  и  они  играли  большую 
роль  в  структуре  пород  .  С  развитием  методов  трансплантации  значение  этих 
структурных  единиц  в  породе  возрастает  ,  представляется  возможным  ,  используя 

методы  популяционной  генетики  ,  давать  более  полную  и  объективную 
генетическую  оценку  семейств  .  Создаются  условия  для  более  полного   
взаимодействия семейств и линий в селекционно- племенной работе. 
       Особое  значение  метод  трансплантации  ранних  эмбрионов        приобретает  при 
выведении новых линий , типов и пород животных . Он позволяет более быстрыми 
темпами  создавать  ядро  новой  популяции  ,  играет  всевозрастающую  роль    и  в 
использовании мировых генетических ресурсов . 
        Разработаны  не  только  надежные  методы  стимуляции  воспроизводительных 
функции животных и получения ранних эмбрионов , но и способы их длительного 
хрананения  .  Все  это  дает  возможности  для  экономически  выгодной 
транспортировки генетического материала . В перспективе использование мировых 
генетических  ресурсов  будет  все  в  большей  степени  базироваться  на  импорте-
экспорте спермы и ранних эмрионов . Это позволит в больших масштабах и более 
оперативно 
использовать 
генетические 
ресурсы  для 
совершенствования 
существующих  и  выведения  новых    линий,  типов  и  пород  сельскохозяйственных 
животных , и в первую очередь крупного рогатого скота . 
    Наиболее эффективно применение трансплантации эмбрионов при недостаточных 
генетических ресурсах . Так в стране реализуется крупномасштабная селекционная 
программа  совершенствования  молочного  скота    с  использованием  генотипа 
голштинов  .  Внутренние  генетические  ресурсы  этой  популяции  черно-пестрого 
скота в нашей стране  недостаточны. Следовательно , главной задачей должно стать 
воспроизводство  племенных  голштинских  быков  ,  быстро  решить  которую  можно 
путем  трансплантации  эмбрионов  .  Это  относится  и  к  ускоренному  развитию 
мясного скотоводства, где относительно небольшие генетические ресурсы.  
      В  настоящее  время  эффективным  считается  нехирургическое  извлечение 
эмбрионов  и  хирургическая  их  пересадка.  Трансплантация  незаменима  при 
выведении  новых  пород  вместо  импорта  племенных  животных  ,  при  повышении 
эффективности селекции матерей племенных быков .  
      У  метода  еще имеются  некоторые недостатки  , которые  в ближайщем будущем 
будут  устранены. В оптимальном варианте нехирургическую пересадку эмбрионов 
могут 
могут 
осуществлять 
техники-осеменаторы 
при 
устойчивых 
удовлетворительных  результатах  .  Упрощение  метода  ,  надежность  получаемых 
результатов  –  решающие  факторы  повышения  экономической  эффективности  
трансплантации.  
        В  нашей  стране  проблема  трансплантации  эмбрионов  в  теоретическом  и 
экспериментальном  плане  разрабатывалась  еще  в  80-е  годы  прошлого  столетия     
(М.М. Тойшибеков и др.). В последние годы исследования проводятся на крупном 
рогатом  скоте  и  овцах    в    ОАО  Юго-Западном  НПЦ  растениеводства  и 
животноводства и в НИИ Экспериментальной биологии им. Ф. Мухамедгалиева.  

       Одновременно с реализацией разработанных методов в практику продолжаются 
исследования  и  разработки  по  совершенствованию  методов  гормональной 
стимуляции  самок  ,  вымывания  и  трансплантации  эмбрионов  .  Разрабатываются 
методы  клеточной  и  генной  инженерии  применительно  к    сельскохозяйственным 
животным. 
       В заключение следует подчеркнуть , что трансплантация эмбрионов у крупного 
рогатого скота – мощный фактор интенсификации животноводства, перспективный  
биотехнологический  метод  ,  позволяющий  быстро  распространить  и  размножить 
ценный  генетический  материал  ,  повысить  производство  говядины  (за  счет 
получения двоен). 
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: