Хабаршы тарих жəне саяси-əлеуметтік

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
241 
Түркі  халқының  құрамына  қосылған  ежелгі  тайпалардың  бірі-қыпшақ.  Қыпшақтар  түркі  халқы-
ның қалыптасуында маңызды рөл атқарды. «Қыпшақ» деген  ат түркі тілдеріндегі тарихи деректерде 
əр алуан формада кездеседі.  
Қазақ  шежіресі  бойынша,  қыпшақтар  қазақ  Орта жүзінің  алты  үлкен  тайпасының  бірі  саналады. 
Қыпшақтар  тек  қазақ құрамын  ғана  толықтырған  демейміз.  Əйтсе  де  еліміздің  тарихи  деректерінде 
аты түскен қыпшақтардың ата-бабалары «хуша», «ужелерден» орта ғасырлардағы «чіңса» жəне кейін 
«қыпшақ» атымен түркі тілдес ұлттар құрамын толықтырған тайпаның мекендеген өңірі-қазақ халқы-
ның  ежелгі  мекені.  Өйткені  орта  ғасырлардағы  араб-парсы  жазушылары  мен  тарихшылары  қазақ 
даласын «Дешті Қыпшақ» (яғни, Қыпшақ даласы) деп атаған.  
Мұсылман тарихшылары мен орыс жылнамашылары көшпенді қыпшақтардың саны көп жəне олар 
Шығыс  Қазақстанда,  ал  кейін  Орал  бойы  мен  Орталық  Қазақстанда  мекендеді,  ұлан-байтақ  далада 
жетекші тайпалардың бірі болды дейді.  
Қыпшақ  тайпасының  мекендеген  жері,  шекара,  көршілері,  туралы  ең  алғашқы  деректерді  Иран 
ақсүйегі  Ибн  Хордадбек  берді.  Ол  Иран  мемлекетінің  барлау,  қарсы  барлау  жəне  почта  байланы-
сының  бастығы  қызметін  атқарды.  846-847  жылдары  құпия  хабарлар  жинап,  кейін  «Жолдар  жəне 
провинциялар»  дейтін  кітап  жазды.  Кітапта  провинциялар  мен  қалалар,  қыстақтар  мен  байланыс 
бекеттерінің аттары, жол желісі мен арақашықтықтары аталады, салық түсімдері мен экономикалық 
өмір  туралы  мағұлматтардан  басқа  қыпшақтардың  көршілері  жайлы  кейбір  мəліметтер  келтіріледі. 
Жекелеп  алғанда, VIII  ғасырдың  белгісіздеу  құжатын  пайдалана  отырып, ол  кітабына өзеннің  бергі 
жəне арғы бетінде қоныстанған түркі халқының тізімін енгізді. Өзеннің бергі бетінде- Амудариядан 
батысқа қарай тек тохаристандық қарлұқтар мен халаджилер аталған. Керісінше, өзеннің арғы бетін-
де  тайпалардың  көптігі  жəне  араб  гелграфиялық  əдебиетінде  бірінші  рет  түркілердің  16  қаласы 
аталынады.  Фараб  облысы,  яғни  қазіргі  Түркістан  қаласы  –  мұсылман  елдері  мен  араб  елдерінің 
шекарасы  ретінде  айқын  көрсетілген.  Тоғыз-  оғыздардың  жерінің  (Ұйғыр  қағандығын)  атап  өтеді. 
Мұнда  ол  мына  мəселені  толықтырады:  олардың  облысы  –  түркі  елдердің  ең  үлкені,  олар  Қытай, 
Тибет жəне қарлұқтармен шектеседі. Тізімде тоғыз оғыздардан соң бірден «қимақ елдері» айтылады. 
Ал  тізімнің  соңында  арабтарға  белгісіздеу  «мускуктары  бар  қырғыздардың»  алдында  қыпшақтар 
аталып өтіледі.  
Қазақстан  даласының  кейінгі  этникалық  тарихы  үшін  маңызы  зор  ірі  тайпа  одағы  –  қыпшақтар 
туралы  мағұлматтар  алғаш  рет  мұсылман  деректерінде  осылай  пайда  болды.  Қыпшақтардың  шығу 
тегі  жөнінде  қазақ  ғалымы  Көмеков  Б.Е.  қыпшақтардың  арғы  тегі  Се  (Сир,  IV-VII  ғасырларда) 
Ордостың шығыс бетін мекендегенін жəне олардың көршісі яньто тайпасы болғанын, оны қыпшақтар 
бағындырып, екі тайпа бірігіп Сеяньто деп аталғанын дəлелдеді. Көмеков Сеяньто қағандығы солтүс-
тікте  Енисей  қырғыздарын  бағындырып,  646  жылы  тоғыз-оғыздар  Сеяньто  мемлекетін  талқанда-
ғанын  көрсетеді.  Алайда  көп  ұзамай  691  жылы  Сеяньто  тайпасы  Сир  мемлекеті  деген  атауды 
өзгертіп, 760 жылы қыпшақ этнонимін қабылдады. [1] 
Жазба деректерінде алғаш рет қыпшақтар қытай тарихшысы Сыма Цянның еңбегінде б.з.д. ІІІ ғ. 
аяғында  динлин  (теле,оғыз),  гэгундармен  (қырғыз)  бірге  «кнюше»  ретінде  аталады.  Содан  кейін 
қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шине Усу ескерткішінде кездеседі. 691 жылы түріктермен одақтасып, 
тоғыз-оғыз  тайпаларының  конфедерациясын  басқарған  ұйғырлардан  киелі  Өтүкен  даласын  тартып  
алып, елу жыл бойы, 742 жылға дейін Орталық жəне батыс Монғолияда мемлекет құрып, билік етті. 
Мұсылман деректемелерінде қыпшақ этнонимін бірінші рет ІХ ғасырда өмір сүрген араб зерттеушісі 
Ибн  Хордадбек  деп  атап,  оларды  түркі  тілдес  тайпалардың  қатарына  жатқызады.  VIII  ғ.  екінші 
жартысы  мен  Х  ғ.  аралығында  шығыста  Алтай  мен  Ертістен,  батыста  Оңтүстік  Орал  мен  Еділге 
дейінгі  аралықта  қыпшақтардың  этникалық  бірлестігі  одан  ары  қалыптаса  берді.  Алғашында  олар 
көршілес кимек тайпаларымен бір одақта болып, Кимек мемлекетінің құрамына кіріп, саяси жағынан 
кимек  қағанына  бағынышты  болды  əрі  түркі  тілдес  құман,  оғыз,  башқұрт,  пешенег,  қарлұқ,  қаңлы 
тайпаларымен тығыз байланыс орнатты[2]. 
Қыпшақтар туралы екінші жазба дерек Рашид-ад-Диннің «Джами-ат-Тауарихында» кезігеді. Кітап 
1300-1311  жылдар  аралығында  түзілген.  Онда  қыпшақтардың  шығу  тегін  меңзейтін  екі  түрлі  дерек 
кездестіруге  болады.  Біріншіден  қыпшақ  атты  ұлдың  өзеннен  ағаш  салмен  өтіп  жатқанда  туғаны 
баяндалады  да,  екіншісінде  Итбарақ  еліне  сəтсіз  шабуылдан  қайтып  оралар  жолда  қыпшақты 
ағаштың  қуысынан  тауып  алған.  Шежіреде  қыпшақ  сөзіне  төменднгідей  түсінік  берілген.  «Бұл  сөз 
«кобук» сөзімен тамырлас, түркіше «өзегі шірік ағаш» деген » [3]. 
Ал Əбілғазы Баһадүр «Түрік шежіресінде қыпшақ сөзінің мағынасы туралы өз түсінігін  барынша 
таратып  жазған:  «Үндістан  мен  қытайдың  арасында,  мұхиттың  жағасында,  Таңғұттың  қыста  күн 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
242 
шығысында, жазда оңтүстік-шығысында, биік таулардың арасында көп елдер бар еді. Оғыз хан оған 
шабуыл  жасады,  үлкен  ұрыс  болды.  Итбарақ  жеңіп,  Оғыз  хан  қашты.  Ұрыс  болған  жердің  бергі 
жағында екі үлкен өзен бар еді. Сол екі судың арасында тоқтап, қашқан əскерін жиыстырды.  
Ұлы патшалардың алыс сапарға шыққанда əйелдерін алып жүретін əдеттері болатын. Осы əдетпен 
нөкерлердің кейбіреуі де əйелдерін ала жүруші еді. Оғыз ханның бір бегі де əйелін алып барып еді. 
Өзі ұрыста өліп, əйелі қашып құтылып, екі судың арасында тұрған ханның артынан жетті. Əйел жүкті 
еді. Толғағы келді. Күн суық еді, кірейін десе үй жоқ, бірі іші шіріген ағаштың қуысына босанды, ұл 
тапты.  Мұны  естіген  хан:  «Əкесі  менің  көз  алдымда  соғыста  өлді,  қамқоршысы  жоқ»  деп  атын 
Қыпшақ қойып, өз қамқорлығына алды. Түркі тілінде іші қуыс ағашты <ыпша< дер еді, бұл бала ағаш 
ішінде туғандықтан, атын қыпшақ қоюы содан еді. Бұл кезде іші қуыс ағашты шыпшақ дейді. Қара 
халық тілі келмегендіктен, к-нің орнына ш-айтып кеткен. Бұл баланы хан өз тəрбиесінде ұстады, жігіт 
болғаннан соң көп ел жəне нөкер беріп, Оғыз ханға жау болған орыс, олақ, мажар, башқыр елдеріне 
жебірді. Кыпшақ үш жүз жыл Дон мен Еділ атты екі үлкен өзеннің жағасында патшалық етті. Барша 
қыпшақ елі соның нəсілінен шықты» [4]. 
«Оғызнама»  мен  «Шежіре  и  Түрікте»  «қыпшақ»  атының  қалай  қойылуы  мен  қыпшақ  жасаған 
өңірді  ұқсас  деуге  болады.  Аңыз  деректің  жазылуында  өзгешелік  болғанымен,  түп  мазмұндарында 
ұқсастық жəне жақындық жатыр.  
Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік  сыйлығының  лауреты  Əнес  Сарай  «Қыпшақтар»  атты 
көлемді мақаласында былай ой өрбітеді: «Асылында, Рашид-ад-Дин жəне Əбілғазы пайымдауларына 
қателік  енген  сиқты,  қабық  іші  қуыс  ағаш  емес,  сырт  көмкере  қабық  қана,  онда  өзегі  шірік  деген 
мағына жоқ. Дейтұрғанмен, тарихшылар иек артатын бұл шежірелер не себепті-қыпшақты іші қуыс 
ағашпен шендестіре береді? Анық-қанығы ұмытылып, көмескіленген бір қисын бар сияқты. Біздіңше 
«Оғыз-наменің» Еділден өткенде сал қылып буған  ағашы, Рашид-ад-Диннің «қобуқы», Əбілғазының 
«қыпшақ», «шыпшағы» - бəрі де «<у ағаш» дегендік. Шамасы кейінгі ғасырларда «<у» сөзінің мағы-
насы  көмескіленгендіктен,  жоғарыдағы  авторлар  «өзегі  шіріген  ағаш»  деп  түсінік  беруге  мəжбүр 
болған. Ол түсінік қыпшақ сөзінің түп мағынасын өзгертіп жіберген[5]. 
Қу  сөзінде-ескі,  кAне,  ежелгі,кəрі  деген  де,  <@с  деген  те,  ақыры  а<шыл  тCсті  білдіретін  мағына 
бар.  Ал  жоғарыдағы  авторлар қалам  тартқан кезде  қыпшақ  атауы  <у-түбірінен  тым алшақтап  кетіп, 
бастапқы мағына ұмытылған сыңайлы. Тек венгер тюркологы Ю.Немет қана қыпшақ этнонимі – <@ба 
сөзінен шыққанын, ол құбаның ежелгі тұлғасы «қу» екеніне дəлелдер келтіреді[6]. 
Батыста қыпшақтар орыстармен жəне еуропалықтармен қарым-қатынасқа түскен. Оған дейін осы 
аталған  екі  халық  та  қыпшақ  деген  сөзді  білмеген.  Орыстар  қыпшақтарды  «половецтер»,  ал  батыс 
еуропалықтар «командар» деп атаған. «Коман» деген сөз мұсылман əдебиетінде кездеспейді.  
XI  ғасырдың  бірінші  жартысынан  XIII  ғасырдың  басына  дейін  қыпшақ  этникалық  қауымдасты-
ғының  қалыптасуы  дамудың  сапалық  жаңа  кезеңіне  аяқ  басады,  мұның  өзі  ең  алдымен  олардың 
жерінде  - Шығыс  Дешті  Қыпшақта  қыпшақ  хандары  күш-қуатының  артуына  байланысты  еді,  ал 
олардың билігін өз мемлекеті шеңберінде күшті əулеттік елбөрілі руы зандастырды.
 
XI  ғасырдың  орта  шенінде  қыпшақ  жөне  куман  тайпалары  батысқа  қарай  қозғала  бастады.  XI 
ғасырдың  екінші  жартысында  оңтүстік  орыс  далалары  шегінде  болған  саяси  жəне  этнографиялық 
өзгерістерді  парсы  тарихшысы  Хамдаллах  Казвини  атап  өткен,  оның  мəліметтері  бойынша,  Дешті 
Қыпшақ  деген  Дешті  Хазардың  нақ  өзі.  X  ғасырда  оңтүстік  орыс  далалары Дешті  Хазар ретінде 
белгілі болған. Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай аударылған 
«половец» деген атпен кездеседі. Орыс славяндар мен грек жазушыларынан де  кездесетін бұл атау, 
«печенег»  -  bitsen  (ng)-  jax  «негізгі  адам»  орманды  өлкеде  өмір  сүруші  деген  мағыналарды  кездес-
тіруге болады. Венгр жазушыларына назар аударсақ, печенегтер атауы оларда bessi, bysseni, bicenati.  
Венгрия  халқы  үшін  бұл  атау  bessnyo.  Венгрия  ғалымы    Эрней  печенегтерді  wosciani,  wosseravii  и 
ebes деп те көрсетеді. Соңғы атау ХІІ ғасырдың соңындағы мадақтамалардан көруге болады.  
Барлық жағынан алып қарағанда, «половецтер» терминін екі мағынада: дəл кумандарды білдіретін 
нақты жəне бүкіл қыпшақ тайпалары бірлестігіне қолданылған кең көлемдегі мағынада түсіну керек. 
Алайда жылнамаларда бұл мағыналары ажыратылмаған.
  
Ежелгі Араб деректеріне көз жүгіртетін болсақ көшпелі ел  атауы ежелгі жазба деректерде «бадж-
нак» деп атаған. Мысал ретінде екі  араб жазушысы Эль-Бекри мен Аль-Балхи ды келтіруге болады. 
Эль-Бекри  Баджнак  елі  туралы  айта  келе  олардан  солтүстікке  қарай  Kifdjak(Кипчак)  жері  жатса, 
оңтүстігінде Хазар жері, шығысында Гузия, батысында славяндардың жатқандығын айтады. 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
243 
А.Н.Бернштамның  зерттеуіне  қарағанда,  қыпшақтар  біздің  заманымызға  дейінгі  ІІІ  ғасырда, 
ғұндардың билеушісі Батыр тəуірқұттың жаулап алу жорықтарының сипаттамасында айтылады екен. 
Бұл арада Хан патшылығы дəуіріндегі деректерде айтылатын «хуша» тайпалары меңзеледі. «Хуша» 
тайпалары біздің заманымызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырлардағы үйсін, қаңлылармен замандас. Олар «Ертіс 
өзенінің  алқабы,  Нарым  жəне  Қалбин  тауларының  бөктерін  қоныстанған  көшпелі  ел  еді.  Олардың 
шығыстағы көршілері чештер, батыстағы көршілері Іле аңғары мен Жетісу жерін мекендеген үйсін-
дер  болатын».  Осы  деректерге  сай  мынаны  айтуға  болады:  өз  заманындағы  үйсіндер,  қаңлылармен 
замандас  қыпшақтар (хушалар) да біздің  заманымызға дейінгі  IV-III  ғасырларда  батыстан  шығысқа 
көшкен тиграхауда сақтарының бір бөлегі[7]. 
Қазіргі  уақытта  көп  зерттеушілер  <ыпша<  сөзін  «<@ба»  («құба  жүзді»  немесе  түркі  тіліндегі 
«қыпшақ» -көзі жыпылықтап, кірпік қағу) деген түбірден шыққан деп жорамалдайды.  
 
1
 
КAмеков Б.Е.  ыпша< хандығы. « аза< тарихы», 1993, №1, 24-19- бет 
2
 
КAмеков Б. ыпша<тар // Жалын. - 2004.-№10.-35-45-б. 
3
 
Рашид-ад-Дин.  Сборник летописей.- М.Л., 1952.-T.I.-Кн.І.-С.84 
4
 
?білғазы. ТCрік шежіресі.-Алматы: Ана тілі, 1991.-19-б 
5
 
Сарай ?.  ыпша<тар // Алтын тамыр.-2010. -№2. – 117-138-б. 
6
 
Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории Средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.- С.87. 
7
 
Ж.Мырзаханов. Тарих <ойнауынан . Алматы«Жалын  баспасы», 2004, 105- бет 
 
Резюме 
Название кыпчак, печенеги и его истории 
Мухажанова Т.Н –  
Доцент кафедры Истории, археологии и этнологии имени Аль-Фараби, Республика Казакстан, г. Алматы 
Асетилла А.М. –  
Магистрант 2 курса кафедры Истории, археологии и этнологии имени Аль-Фараби 
В статье рассмотривается про одного из древних племен, про этноним «кыпчак». 
ХІІ-ХІІ веках кыпчаки являлись одним из многих обитатели турко язычных племен не только Казахстане и в 
Средней  Азии  и  Восточной  Еуропе.  Данные  взяты  разные  варианты  этнонима  «кыпчак»  из  хроники 
мусульманских  историков  в  сравнении  русскими  и  китайскими  летописями.  В  связи  с  этим  пишется  про 
населенные  места,  в  период  сформирование  племени  основывается  на  взаимосвязи  между  политической 
борьбой и другими племенами. А также предоставляется широкий спектр смысле слов «половец» «печенег» и 
доказательствах в хронике летописи.  
Ключевые слова: Кипчак, кнюше, кобук, ку, команы, печенег, половец, куба.  
 
Summary 
The name of the kypchak, pecheneg and their history 
Mukhazhanova T.N. – Al-Farabi Kazakh National University. Assistant professor. Rebuplic Kazakhstan. Almaty 
Asetilla A.M. – Al-Farabi Kazakh National University.Master Degree’s undergraduate 
The article discusses about one of the oldest tribes about the word 'Kipchak. " 
XII-XII centuries Kipchak is one of many residents of Turkish speaking tribes not only in Kazakhstan and Central 
Asia and Eastern Europe. The data are different variations of the ethnonym "Kipchak" Chronicles of Muslim historians 
compared Russian and Chinese annals. In this regard, written about the inhabited place in the period of formation of the 
tribe is based on the relationship between the political struggle and the other tribes. And also provides a wide range of 
meaning of the words "Polovtsian" "Pecheneg" and the evidence in the chronicles of history. 
Key words: Kipchak, knyusha kobuk, ku, command, pechenegs, polovtsian, cube. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
244 
УДК 94 (574) «652» 
 
ИСТОРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ИЗУЧЕНИЯ АНТРОПОЛОГИИ СКИФОВ 
 
Салгараев М.Т. – докторант МКТУ имени Х.А.Яссави 
Турсун Х.М. – доктор исторических наук, профессор МКТУ имени Х.А.Яссави 
 
После  получения  независимости  перед  Отечественной  историей  ставится  много  вопросов  об  истории 
номадских  цивилизаций  Великой  степи.  В  особенности,  нас  интересуют  те  племенные  образования,  которые 
были носителями тюркской культуры и языка.  
Одним из самых древних племенных образований на территории Великой степи были скифы. Хотя об этих 
народах встречаются очень много работ и источников, до сих пор имеются неясности об их генеологии, языка и 
антропологии. 
Одним  из  самых  важных  письменных  источников  о  скифах,  сохранившихся  до  наших  дней,  считается 
«История»  Геродота.  Именно  в  четвертой  книге  «Истории»  очень  подробно  описано  происхождение,  военная 
политика,  обычаи  и  духовная  культура  скифов.  Хотя  современная  археология  Казахстана  и  утверждает,  что 
скифы  являются  племенами  раннежелезного  века,  письменные  утверждения  Геродота  свидетельствуют  о 
другом.  В  статье  рассматриваются  проблемы  исследования  хронологической  и  географической  рамок  и 
антропологический характер скифов на основе письменных источников и археологических данных.  
Ключевые  слова:  «царские  скифы»,  Геродот,  киммерийцы,  Таргитай,  Гомер,  саки,  абии,  Дарий  І, 
гиппомолги, голоктофаги.  
 
Одним из самых величественных номадских племен, содрагнувшие в свое время почти всю Евра-
зию, создавшие своенравную цивилизацию являются скифы. Античные историки описывали их по-
разному: доблестные, справедливые, воинственные, гостеприимные, т.е. все качества, которые иден-
тичны тюркским народам. До сих пор не прекращаются дисскусии по поводу генеологии и антропо-
логии этих народов. Ответ на этот вопрос дал бы результативный ход многим историческим фактам, 
связанные  с  историей  древних  ариев,  туранцев  и  иранцев.  Поэтому  в  разрешении  этого  вопроса 
необходимо безгранично охватить географические и хронологические рамки этого процесса.  
В начале остановимся немного о саках. В советский период времени в школах и вузах при изуче-
нии саков их подразделяли на три группы: тиграхауда, хаомаварга и парадарайя. Саки-тиграухауда - 
это  саки  которые  носили  остроконечные  шапки,  саки-хаомаварга  –  это  саки,  которые  употребляли 
хаому, саки-парадарайя – это саки, живущие за морем. Но самое главное, в географическом отноше-
нии их всех помещали на территории Центральной Азии.  
По  утверждению  Р.Гроссе,  саки-хумаварка,  т.е.  в  его  переводе  «наши  саки»,  располагались  на 
территории  современной  Ферганской  долины  и  части  Кашгара.  Вторая  группа,  саки-тиграухауда, 
располагались  на  территории  побережья  Арала  и  нижнего  течения  Сырдарии.  Третья  группа  саки-
парадарайя или по его утверждению саки-тарадрава, что в его переводе «заморские саки», расселя-
лись  в  основном  на  Северном  побережье  Черного  моря  и  в  междуречье  Волги  и  Урала[1,  200]. 
Согласно  его  утверждению,под  термином  саки-хумаварка,  т.е.  «наши  саки»  возможно  персы  имели 
ввиду, что они относятся к иранской языковой группе, что в свое время Дарий І завоевал их земли, но 
дальше продвинуться не смог. Точно так же неудачно закончился его поход в скифские земли или по-
другому  в  земли  «заморских  саков».  Такую  же  неудачу  постиг  и  поход  А.Македонского,  который 
сумел  захватить  земли  саков-хумаварков,  но  дальше  продвинуться  не  смог.  Не  сумел  он  так  же 
завоевать земли «заморских саков» т.е. скифов.  
В начале нужно разобраться о хронологии скифов. До сих пор археология Казахстана утверждает, 
что  скифы  являются  племенами  раннежелезного  века.  З.Гасанов  в  своейкниге  «Царские  скифы», 
используя разные методы исследования,подробно описывает исторические процессы этого народа. В 
своей работе он рассматривает рассуждения некоторых историков. Например, Т.Сулимирский отно-
сит  захват  скифами  Понтийских  степей  к  ІХ  в.  до  н.э.,  но  допускает  возможность  и  более  ранней 
даты[2, 19]. А это значит, что скифы расселялись на территории побережья северного причерноморья 
уже в позднебронзовый период.  
Геродот в своей четвертой книге прослеживает, что скифы рассказывают о происхождения своего 
народа  от  Таргитая.  И  что  со  времен  первого  царя  Таргитая  до  похода  Дария  І  в  их  землюпрошло 
1000 лет[3, 215]. Если верить этому источнику, выходит так, что история скифов прослеживается еще 
с ХҮІ века до н.э. и еще рано точно определять хронологические рамки этого народа. В своей книге 
«Осетинский язык и фольклор» В.И.Абаев указывает: «Геродот – единственный из древних авторов, 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
245 
который черпал свои сведения о скифах непосредственно из первоисточников. Поэтому его рассказы 
о скифском быте и обычаях, о легендах и мифах скифов заслуживают доверия» [4, 42]. 
Кроме этого существуют и другие письменные достоверные источники, указывающие, что скифы 
древние племена бронзового века. К примеру, есть сведения о том, что скифы участвовали в Троян-
ской войне. Эта война датируется ХІІІ веком до н.э., но их описывают не как скифы, а как доителей 
кобылиц: «...а сам (Зевс) обратил вспять сияющие очи, глядя прочь, на землю коневодов фракийцев, 
сражавшихся  врукопашную  мисийцев  и  дивных  доителей  кобылиц  млекоедов,  и  абиев,  справедли-
вейших из людей»[5, 7]. У Гомера в «Илиаде» имеются описания скифов под названиями «голокто-
фагов» (пожиратели лошадей), «гиппомолгов» (млекоедов) и «абиев» (лучников). Под этими назва-
ниями  Гомер  имел  ввиду  именно  скифов,  резко  отличавшихся  от  других  народов:  «...эти  эпитеты 
настолько точно характеризуют некоторые отличительные черты этнографического облика номадов-
коневодов скифского типа, что трудно сомневаться в том, что Гомер имел здесь в виду именно их» [5, 12]. 
Археологические данные так же утверждают, что наряду с киммерийской цивилизацией в степных 
просторах Северного Причерноморья расселялись и другие племенные образования. Ряд исследова-
телей, основополагаясь на письменные источники, считают что по крайней мере в ІХ-ҮІІІвв. до н.э. 
на этих землях появились скифские кочевые племена»[6, 10]. 
Многие  археологи,  в  особенности  Лесков  полагает,  что  памятники,  относящиеся  как  к  кимме-
рийским так и к скифским следует иденфицировать по происхождению с носителями срубной куль-
туры, продвинувшейся из-за Волги в украинские степи еще в середине ІІ тысячилетия до .э.»[6, 10]. 
Значит  Геродот был  прав,  когда  в  одной  из  версий  о  происхождений  скифов  он  описывал,  «...Ари-
маспы изгнали исседонов из их страны, затем исседоны вытеснили скифов, а киммерийцы, обитав-
шие  у  Южного  моря  (Черное  море),  под  напором  скифов  покинули  свою  родину»,  что  поначалу 
скифы обитали в Азии[3, 217]. 
М.И.Артамонов  так  же  в  своей  работе  высказывается:  «Столь,  широкое  распространение  ирано-
язычного  населения  от  Дуная,  составлявшего,  по  Геродоту,  западную  границу  заселенной  скифами 
страны  –  Скифии,  до  Енисея  на  востоке,  по  всей  полосе  степного,  лесостепного,  а  также  горного 
ландшафтов Евразии относится еще к эпохе бронзы, когда по всей этой территории выступают сход-
ные  андроновско-срубные  археологические культуры,  со  времени  которых  и  начинается  продолжи-
тельный иранский период истории, охвативший в дальнейшем, кроме Южной Евразии, значительные 
части Передней Азии, Пакистана и Индии»[7, 9]. 
По  Гасанову,  в  результате  сопоставления  сведений  античных  авторов,  можно  заключить,  что 
принципиальных  различий  между  автохтонными  киммерийцами  и  пришлыми  скифами  не  было. 
Точно так же у Гесиода или Гомера, самых первых античных авторов, которые в своих произведе-
ниях описывали историю номадов, нет ничего о киммерийцах, точнее даже их упоминания. Единст-
венное  то,  что  они  упоминали  это  загадочные  племена  доителей  кобылиц,  хотя  по  предположению 
Т.Сулимирского, под «доителями кобылиц» Гомер имел в виду скифов[2,  20]. 
Потверждению  работе  Гасанова  служит  и  предположение  многих  археологов,  которые  в  резуль-
тате  исследования  доказали,  что  между  белозерскими  киммерийскими  и  предскифскими  памятни-
ками общие генетические связи[5, 10]. Это предположение как бы ставит большую точку, т.е. ким-
мерийцы  и  были  скифами.  Вопрос  лишь  в  названиях  племен.  Но  как  известно,  названия  этим 
племенам:  скифы  и  киммерийцы,  дали  греки.  Древние  эллины  называли  кочевые  племена  не  по 
антропологическому  и  генеологическому  признаку,  а  по  другим  причинам.  Нет  даже  античных 
данных, что скифы и киммерийцы говорили на разных языках. Геродот являлся античным историком 
послекиммерийского периода и поэтому не смог оставить каких-либо данных об этих народах. Ведь 
достоверно, что и скифы были вытеснены своими же родственными племенами как и киммерийцы в 
свое время скифами.  
Достоверные факты о том, что скифы были племенами бронзового века описываются не только в 
греческих мифах, но и в восточных. Самые ранние этногенетические мифы сохранились в «Авесте» и 
«Шахнаме».  Они  относятся  по  всей  вероятности  к  временам  андроновской  общности  (эпохи 
бронзы)[8, 73]. 
Кроме  этого  у  многих  античных  авторов  описываются  трифункциональность  скифов:  жреческая 
(культовая), военная и экономическая (земледельцы и ремесленники), связанные с сыновьями Тарги-
тая.  Теорию  трифункциональности  потверждает  в  своих  трудах  французский  ученый  Ж.Дюмезиль. 
Последующие  научные  работы  потвердили  наличие  у  скифов  и  саков  трех  функциональных  групп. 
Даже  Абаев,  выдающийся  осетинский  историк  и  сторонник  иранизма  справедливо  сообщает:  «...за 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
246 
пределами  индоевропейского  мира,  трифункциональность  известна  казахам».  Эта  система,  уже  в 
скифский период, существовала как идеальная модель общества [8, 74]. 
Что  касается  антропологии  скифов,  доказано,  что  они  были  носителями  древней  европейской 
расы.  Однако  выявленные  «корни»  степных  и  лесостепных  скифов  по  происхождению  оказались 
разными.  Кроме  этого  процессы  грациализации  и  делигментации  описаны  в  противоположных 
ареалах европеоидного ареала. Вывод один: скифы Северного Причерноморья были весьма неодно-
родны в антропологическом отношении. Имеются отчетливые различия между степными и лесостеп-
ными группами. По всей видимости, эти группы имели разное происхождение[9]. Если лесостепная 
группа скифских народов была автохтонной, то степная группа была пришлой из Азии.  
Палеоантропологический  материал  по  скифо-сакской  эпохе  очень  скуден  из-за  его  незначитель-
ного количества и плохой сохранности. Этот факт вызывает определенные сложности. Но доказано 
главное,  что  на  основании  изучения  имеющихся  краниологических  серий  выводы  ученых  1950-
1990гг.  однозначны:  наблюдается  антропологическая  преемственность  племен  раннесакской  куль-
туры  с их предшественниками андроновцами. Установлено, что расовый состав древнего населения 
был разнородным и монголоидный элемент играл незначительную роль в антропологическом облике 
ранних  кочевников,  появившись  в  результате  последовательного  проникновения  в  их  среду  миг-
рантов,  морфологически  отличающихся  от  ранних  групп  большей  монголоидностью  антрополо-
гического типа[10, 67]. 
О.Смагулов  в  своих  работахдоказывает,  что  древнее  население  Казахстана  в  период  бронзового 
века  не  была  еще  ассимилирована  монголоидными  группами[1,  211].  Этим  все  и  объясняется. 
Азиатские скифы еще не ассимилированные монголоидными группами переселялись на территории 
европейской части России.  
Гасанов в своей работе дает еще одну идентификацию, связанную с современными казахами. Это 
связь прослеживается в разделении казахов жузами. До сих пор историки не могут точно определить 
когда  и  как  сложились  эти  жузы.  Гасанов  полагает,  что  разгадку  этой  исторической  проблемы 
следует  искать  в  историческо-политических  и  социальных  процессах  Геродота.  Слово  «жуз»,  как 
полагает  Гасанов,  преобразовалось  от  слова  «уз».  Ведь  в  кипчакском  наречии  к  слову  часто 
прибавлялась буква «ж». Так, например, тюркское слово «илан» на кипчакском диалекте звучит как 
«джилан».  Вероятно,  казахское  слово  «жуз»  через  производное  «уз»  происходит  от  слова  гуз  – 
потомков трех братьев скифов-гузов: старшего Липоксая, среднего, Арпоксая и младшего, Колаксая. 
Разделение казахского этнически единого общества на три подразделения – это дошедшие до наших 
времен  отголоски  разделения  скифского  общества  между  тремя  братьями,  как  об  этом  свиде-
тельствует Геродот [2, 116]. Если удостовериться этому факту, то выходит так, что казахским жузам 
более чем трех тысяч лет.  
Что  касается  того  вопроса,  что  казахи  подразделили  свои  территории  между  жузами  в  период 
Казахского ханства, то он полностью опровергается выводами, которые свидетельствуют о том, что 
современные границы территориальной локализации жузов были сформированы, по крайней мере, к 
периоду  Геродота.  Уже  тогда  у  предков  казахов  была  единая  политическая  общность  и  связи  в 
границах устойчивых зон постоянных перекочевок [2, 116].  
О  разделении  скифов-гузов  на  три  части  говорит  еще  Геродот  и  произошло  это  еще  при  перво-
скифах,  когда  образовались  три  самых  первых  их  родовых  союза[2,  117].  В  казахской  литературе 
имеется такое изречение:  «Ұлы жүзге таяқ беріп малға қой, орта жүзге қалам беріп дауға қой, кіші 
жүзге найза беріп жауға қой». Эти слова прекрасно идентичны сыновьям Таргитая. Ведь от старшего 
сына  Липоксая  произошли  племена,  которые  в  основном  занимались  скотоводством,  что  касается 
младшего сына Колаксая, от него произошли паралаты или «царские скифы», которые были воинами. 
Кроме этого в этом изречении идентично и оружие «найза» - копье, которое являлось обязательным 
атрибутом скифа-воина, как пешого так и всадника.   
Эти факты и идентификации еще раз обосновывают те реалии, что прародиной скифов является 
территория современного Казахстана.  
Итак  в  ходе  исследования  выводы  пришли  к  единой  мысли.  Письменные  источники  и  археоло-
гические  данные  потверждают,  что  скифы  были  выходцами  из  Центральной  Азии,  а  именно  из 
территории  современного  Казахстана.  Окончательно  ставить  точку  о  хронологии  скифов  еще  рано, 
ибо в ходе исследования были даны конкретные потверждения, что скифы могли существовать еще в 
бронзовом веке, что касается антропологии, то на территории Казахстана население в Андроновскую 
эпоху до раннежелезного века были на 100% европеоидами.  

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
247 
1 Смағ@лов О.  аза< хал<ыны  антропологиялы< тарихы. Т.І. Алматы,2011. 200,211 б. 
2 Гасанов З. Царские скифы. Нью-Йорк, 2002. С.19-20, 116-117. 
3 Геродот. История. Перевод с греч. Г.А.Стратановского. М., 2004.Кн.ІM. С. 215, 217. 
4 Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор. М.,1949. С.42. 
5 Подосинов А.В. Древнейшие государства Восточной Европы. Северное Причерноморье в античности. М., 
1999. С.7,10,12. 
6  Археология  СССР.  Степи  европейской  части  СССР  в  скифо-сарматское  время.  Под  общей  редакцией 
академика Б.А.Рыбакова. М., 1989. С.10. 
7  Артамонов  М.И.  Киммерийцы  и  скифы  (от  появления  на  исторической  арене  до  конца  ІMв.  до  н.э.) 
Издательство Ленинградского университета, 1974. С.9. 
8  Галиев  А.А.  Этнополитические  процессы  у  тюркоязычных  народов:  история  и  ее  мифологизация. 
Диссертация на соискание ученой степени доктор исторических наук. Алматы, 2010. С.73-74. 
9  Козинцев  А.Г.  Скифы  Северного  Причерноморья:  межгрупповые  различия,  внешние  связи,  происхож-
дение.http://www.archaeology.ru/Download/Kozintzev/2007.pdf 
10  Бедельбаева  М.В.Изучение  скифо-сакской  эпохи  и  Казахстана  в  трудах  отечественных  и  российских 
исследователей.  Диссертация  на  соискание  ученой  степени  кандидата  исторических  наук.  Караганды,  2010. 
С.67. 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: