Резюме  Вопросы казахско-джунгарской борьбы в историографии 1920-1953 гг

Резюме 
Вопросы казахско-джунгарской борьбы в историографии 1920-1953 гг. 
Курманалина Н.Н. – PhD докторант специальности «История» КазНУ имени аль-Фараби,  
Научный руководитель: Тулебаев Т.А. – д.и.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби, tur-07@mail.ru 
Историографию  казахско-джунгарских  войн  с  хронологической  точки  зрения  условно  можно  поделить  на 
три  основные  этапы:  дореволюционную,  советскую  и  современную.  В  советский  период  историческая  наука 
развивалась  своим  особенным  путем.  Даже  советскую  историографию  казахско-джунгарских  войн  можно 
разделить  на  промежутки  до  оттепели  и  после.  Данная  статья  посвящена  рассмотрению  вопросов  историо-
графии казахско-джунгарской борьбы с 1920 г. по 1953 г., то есть, начиная со времени установления советской 
власти до периода оттепели.    
Ключевые слова: историк, казахский народ, Джунгарское ханство, борьба, вывод. 
 
Summary 
Some Issues of the Kazakh-Jungar Conflicts in the Historiography of 1920-1953 
Nurgul Kurmanalina – PhD student majoring in “History” al-Farabi KazNU, nurgulca@mail.ru 
Scientific supervisor: Tulebaev T.A. – Doctor of Historical Sciences, Professor of the al-Farabi KazNU  
The historiography of the Kazakh-Jungar wars from the chronological point of view can be divided into three main 
stages:  pre-revolutionary,  Soviet  and  modern.  In  the  Soviet  period,  historical  science  had  developed  its  own  special 
way. Even the Soviet historiography of the Kazakh-Jungar wars can be divided into periods before and after the ‘Thaw’. 
This article deals with the issues of the Kazakh-Jungar conflicts historiography from 1920 to 1953, that is, from the time 
of the Soviet power establishment until the thaw period. 
Keywords: historian, Kazakh people, Jungar khanate, struggle, the conclusion.  
 
 
УДК 987-214 
 
Г.К. БЕЛЬГЕР О ЖИЗНИ НЕМЕЦКОГО НАРОДА В КАЗАХСТАНЕ 
 
Нурманова М.О. – Магистрант кафедры истории Казахстана им. Т.С. Садыкова КазНПУ им. Абая 
Республика Казакстан, г.Алматы. е-mail: mira-no1@mail.ru 
 
Статья  посвящена  описанию  и  анализу  жизни  насильственно  депортированного  немецкого  народа  через 
призму трудов известного писателя Казахстана Герольда Карловича Бельгера.  
Труды Г.К. Бельгера охватывают периоды второй мировой войны и нынешнего времени. В них рассмотрены 
вопросы  репрессии,  взаимоотношение  народов,  а  также  нынешнее  состояние  Ка-захстана.  Они  дают 
возможность  понять  перенесенные  людьми  обстоятельства  и  отношение  их  к  прои-зошедшему  и  занимают 
важное место среди источников военного и послевоенного времени.  
Ключевые  слова:  Герольд  Карлович  Бельгер,  Казахстан,  жизнь  немецкого  народа,  депортация  немцев, 
немецкая автономия, довоенное время, послевоенное время. 
 
Герольд Карлович Бельгер ( 28 октября 1943 г. – 7 февраля 2015 г.) - известный казахский писа-
тель,  переводчик,  литературовед,  общественный  деятель  родился  в  г.Энгельс  Саратовской  обл.  в 
семье военного фельдшера. [1].  
Вследствие  принудительного  переселения  немецкого  населения,  начало  которого  положено 
Указом  Президиума  Верховного  Совета  СССР  «О  переселении  немцев,  проживающих  в  районе 
Поволжья»,  вышедшим  28  августа  1941  года  [2],  Г.К.  Бельгерв 1941 году  вместе  с родителями  был 
депортирован в Северо-Казахстанскую область.  
За  годы своей  деятельности  Герольд  Карлович  перевел  на  русский  и казахский  языки  более 200 
произведений казахских, русско-немецких писателей. 
Г.К.  Бельгер  издал  20  книг,  составил  более  десяти  коллективных  сборников,а  также  70  прозаи-
ческих,  исследовательских,  литературно-критических  книг,  опубликовал  более  2300  статей  на 
казахском, русском, немецком языках. 
Депортация немецкого населения описаны в таких произведениях как «Дом скитальца» [3], «Туюк 
су» [4], а также в статье-рассуждении «Терзания души» [5]. 
Его творческие и общественные заслуги неоднократно отмечались многими премиями и званиями: 
в 1984 г. г.К. Бельгер был награжден Почетной Грамотой Президиума Верховного Совета Казахской 
ССР, в 1987 г. им получено звание «Заслуженный работник культуры Казахской ССР», в 1988 г. стал 
лауреатом Союза писателей Казахстана им. Б.Майлина, в 1992 г. лауреатом Президентской премии 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
316 
мира и духовного согласия, а в 1996 г. лауреатом премии Казахстанского ПЕН-центра. Он обладатель 
ордена «Парасат» за номером один. 
Г.Бельгер на одном из своих очередных выступлений на вопрос о том, на какие темы основано его 
творчество,  ответил:  «Все  мои  творческие  порывы  и  свершения  направлены  на  основополагающую 
идею мира, согласия и духовного единства» [6]. 
В  связи  с  тоталитарным  режимом  и  идеологией  советской  власти,  неразглашением  того,  что 
творилось в стране в довоенный и послевоенный периоды, писатели, в частности, Г.К. Бельгер долгое 
время  не  затрагивали  тему  депортации.  Лишь  после  того,  как  был  разоблачен  «культ  личности 
Сталина»,  начинают  издаваться  работы,  затрагивающие  проблемы  насильственного  переселения 
народов. 
Обстановка  в  Автономии,  созданной  в  1917  году  в  качестве  федеративной  части  РСФСР,  к 
моменту начала войны складывалась неблагоприятная. В июле 1941 года в Автономную Республику 
немцев  Поволжья  нанесли  визит  В.  М.  Молотов  и  Л.  П.  Берия.  В  памятный  “черный  четверг”,  28 
августа 1941 года, был издан указ Президиума Верховного Совета СССР № 21-160 “О переселении 
немцев, проживающих в районах Поволжья”. 
Депортация  началась  на  следующий  день  после  обнародованного  указа.Всего  численность 
депортируемых из Поволжья немцев в один лишь Казахстан составила 415 600 человек. 
В  годы  войны,  жители  Казахстана,  приняв  поселенцев  из  Поволжья  невзирая  на  стремление 
властей посеять между ними и переселенцами недоверие, объединенные общим горем, с первых же 
дней проявили внимание и заботу к  поселенцам, делили с ними каждую миску айрана и пшеницы.  
Г.К.  Бельгер  описывает  данный  период  времени  следующим  образом  «Но  чужаками,  пришель-
цами  мы  чувствовали  себя  лишь  в  первые  дни  недели.  Казахи  не  чурались  нас,  а,  наоборот,  отно-
сились дружелюбно, сочувственно. Как-то само собой наладились добрые человечески контакты. И 
что бы мы делали без внимания, заботы, сочувствия и помощи аулчан, казахов, о которых мы ничего-
шеньки  и  незнали.  И  вот  уже  одна  соседка  приносит  бутыль  молока,  другая  идет с  миской  айрана, 
третья  угощает  чорстью  –  другой  иримчика  и  курта,  баскарма,  председатель  колхоза  расщедрился 
несколькими килограммами пшеницы и ячменя, кто- то завез мешочек неочищенного проса, кокте-
рекский  уста-кузнец  выточил  из  камня  маленькую  ручную  мельницу…  Словом,  аул  в  беде  нас  не 
оставил…»[7].  
Хотя  и  было  настороженное  отношение  к  немецкому  населению,  а  именно  потому,  что  понятия 
«немец»  и  «фашист»  синонимизировались,  казахское  население  жили  в  мире,  согласии  и  полном 
дружелюбии с прибывшим народом.  
Г.К.  Бельгер  в  произведении    «На  сопках  Маньчжурии»  описывает  аул,  где  он  вырос  и  людей, 
живших  в  нем,    отмечая  то,  что  не  было  ни  одного  случая,  чтобы  кто-то  косился  на  кого-то  из-за 
инонационального происхождения и то, что доброта и упорство, душевная щедрость и стойкость, все 
хорошее, что так необходимо в жизни, зародилось, заложилось в душах аулчан.  
Сентябрь 1941 года был на исходе, и руководство близлежащих колхозов решило воспользоваться 
бесплатной  рабочей  силой,  мобилизовав  растерянных  переселенцев  не  хлебоуборочные  работы.
 
Зимой 1942 года Указом Советского правительства были созданы трудовые колонны, куда мобилизо-
вались  поначалу  мужчины  немецкой  национальности  «в  возрасте  от  15-16  лет  и  до  51-55  лет 
включительно, годных к физическому труду», а затем началась мобилизация женщин - немок.  
Трудармия, по сути, была лагерем за колючей проволкой. Российских немцев насильно формиро-
вали  в  рабочие  батальоны,  и  отправляли  в  экстремальные  районы  необъятной  страны  Советов,  на 
тяжелую работу: добычу угля, строительство железных дорог, в шахты и, главным образом, в Сибирь 
- на лесоповал. Работая в нечеловеческих условиях, в ничем не отличавшихся от концентрационных, 
лагерях,  сотни  тысяч  мужчин  и  женщин  замерзали  в  глубине  сибирских  лесов,  погибали  от 
непосильной  физической  работы  в  шахтах,  на  стройках.  Рядом  с  преступниками  и  политзаключен-
ными мирные люди терпели страшные лишения только потому, что родились немцами. Сотни тысяч 
руссланд-дойче,  умирая  от  жестокого  обращения,  холода,  болезней,  недоедания,  нашли  свое 
последнее пристанище в Сибирской тайге. 
Отрывок  из  произведения  «Туюк  су»  описывает  время,  когда  забирали  в  трудовую  армию: 
«Вскоре немцев-мужчин забрали в трудовую армию. Потом дошел и черед и до девушек и молодых 
женщин.  Остались  старики  и  дети.  И  глядя  на  их  горе  горькое,  на  голодную,  сиротскую  долю,  у 
многих аулчан не выдержала душа: забирали несчастных рыжих да конопатых детей-немцев в свои 
семьи, обогрели, обласкали, не дали душе загибнуть. Да и сами эти подранки стойкими оказались. Ко 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
317 
всему  приспособились,  все  выдержали.  Иные  даже  как  бы  отпочковались  от  казахской  души, 
прилепились  к  казахскому  гнезду.  Никто  ничего  не  знал.  Но  многие  предчувствовали:  разлука 
навсегда. И в жизни их предстоит еще не одна депортация. А пока надо жить, как придется, уповать 
на лучшее и быть готовым к лучшему» [4, С.13-14].  
Хотя  война  длилась  ровно  4  года,  трудармия  затянулась  на  10  лет.  Надо  было  восстанавливать 
страну, а труд спецпереселенца был наиболее дешевый.  
После окончания войны, немногие мужчины вернулись в родные места. Те, что вернулись, никак 
не могли прийти в себя от пережитого и долго не выходили  в прежнюю колею. Аулы были разорены. 
И жилось всем тяжко.  
Немецкий  народ  прибывал  в  надежде  вернуться  в  родное  Поволжье.  Однако  Указ  Президиума 
Верховного Совета СССР от 26 ноября 1948 года отменял возвращение навсегда: «немцы, калмыки, 
ингуши, чеченцы, финны, латыши и др. переселенцы будут жить навечно там, где живут ныне и, что 
выезд с мест поселения без особого разрешения органов МВД карается каторжными работами до 20 
лет...» А  в самом конце 1955 года с советских немцев были сняты ограничения по спецпоселению. 
Установить, что снятие с немцев ограничений по спецпоселению не влечет за собой возвращения им 
имущества, конфискованного при выселении, и что они не имеют права возвращаться в места, откуда 
они были выселены. Это было страшным ударом для всех, кого насильно выселили из родных краев. 
Фашисты,  повинные  в  мировом  несчастье,  отбыв  определенный  срок  в  плену,  вернулись  на 
родину. Была образована Германская Демократическая Республика. В положении же советских нем-
цев ничего не изменилось. Политическую реабилитацию советские немцы получили лишь в 1964 г. 
В начале 1960-х гг. немцы от старцев до малых детей копошились от зари до зари. Все держали 
скот, птицу, обзавелись мотоциклами, машинами, на базар вывозили домашнюю колбасу, сыр, яйца, 
овощи,  фрукты,  из  всего  делали  деньги  и  все  средства  бросали  на  строительство.  На  местах 
поселений разразился строительный бум.  
В  середине  1980-х  гг.  говорили  о  неком  национальном  движении.  Забушевали  конференции, 
съезды  на  местах  и  в  центрах,  немцы  все  громче  заявляли  о  себе,  открыто  заговаривали  о  своих 
былых  обидах,  унижениях  и  страданиях,  постоянно  тормошили  власть,  перестали  быть  тихими  и 
покорными, излишне законопослушными и смиренными. 
Активизация  эмигрантских  настроений  среди  немецкого  населения  в  Советском  Союзе  –  факт 
очевидный. Очевидно также и то, что в последние годы среди советских немцев довольно огромное 
число оказалось опутано сетями баптизма. Оба эти факта являются звеньями одной цепи и по своей 
сути общественно негативны. 
«Большинство  желающих  эмигрировать  советских  немцев  не  имеет  ни  четкой  побудительной 
причины,  конкретного  мотива,  ни  определенных  представлений  о  будущем.  Это  люди,  стихийно, 
неосознанно,  по  инерции  подавшиеся  странному  наитию,  чьему-то  влиянию,  не  понимающиеся, 
зачем они нужны, скажем в ФРГ, не представляющие, что на чужбине они станут изгоями, чужаками, 
«инородцами»,  нравственно  искалеченными  ностальгией  и  абсолютной  неопределенностью,  т.е. 
люди,  попросту  не  видящие  дальше  своего  носа.  Достаточно,  к  примеру,  в  одной  деревне  одному-
другому  изъявить  желание  эмигрировать,  как  постепенно  присоединяется  к  ними  другие  односель-
чане, чаще всего люди пожилые, преклонного возраста, малограмотные и малосведующие. Зачастую 
они даже не в состоянии объяснить мотивы своих поступков и желаний. 
Вторая,  количественно  меньшая  группа  рассуждает  так:  «С  каждым  годом  мы  теряем  нацио-
нальную суть: язык, культуру, обычай. Мы разобщены, разбросаны, развеяны. Автономии у нас нет. 
Ассимилироваться не хочу. Я не считаю себя хуже других. Почему у кого-то все есть, а у меня – нет. 
Я  свое  отжил,  но  хочу,  чтобы  дети  и  внуки  мои  не  чувствовали  себя  ущербными  и  ущемленными. 
Знаю,  «там»  мне  лично  будет  трудно  на  первых  порах,  но  зато  дети  и  внуки  не  будут  томиться 
комплексом неполноценности». С такими людьми можно серьезно спорить. На каждый довод у них 
есть контрдовод. И спор, бывает, заходит так далеко, что обе стороны оказываются в тупике.  Третья 
группа  лиц  имеет  родственников  за  границей:  так  уж  сложилась  судьба.  И  ими  порой  руководят 
единственно родственные чувства: желание соединиться, быть снова вместе» [8].  
Таким  образом,  в  произведениях  Г.К.  Бельгеразатрагиваются  проблемы  и  вопросы,  являвшиеся 
очень  актуальными  не  только  для  немцев,  проживающих  на    территории  Казахстана,  но  также  для 
всех народов республики. Его труды основываются на собственных воспоминаниях, дневнике  отца, 
мемуарах.  
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
318 
Депортация  немцев  в  Казахстан,  несмотря  на  трагизм  того  исторического  периода,  сыграла 
огромную  роль  в  формировании  национальной  структуры  населения  республики.  История  депорта-
ции стала одной из основ консолидации многонационального казахстанского общества.  
 
1 АПРК. Ф.152-НЛ. Оп.1. Д.45. Л.93 
2 Указ Президиума Верховного Совета СССР «О переселении немцев, проживающих в районах Поволжья» 
от 28 августа 1941 г. // История СССР 1991 № 1. С. 144-145. 
3 Бельгер Г.К. Дом скитальца: Роман. – Алматы: Раритет, 2007. – 384 с. 
4 Бельгер Г.К. Туюк су: роман – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 246с. 
5 АПРК. Ф. - 152 НЛ. Оп. 1 Д. 62. 
6 АПРК. Ф.152 -НЛ Оп.2. Д.104. С. 23. 
7 АПРК. Ф.152- НЛ  Оп.2. Д.102. С.12 
8 АПРК. Ф.152 -НЛ Оп.1. Д.15. С.2-3 
 
 
Түйіндеме 
Бельгер Г. К. Қазақстан елде неміс халқының өмірі жайлы 
Нурманова М.О. – Абай атындағы  аз ПУ 
Сады<ов Т.С. атындағы  аза<стан тарихы кафедрасыны  магистранты, 
аза<стан Республикасы, Алматы <. е-mail: mira-no1@mail.ru 
Мақала  зорлап  қоныс  аударған  немістердің  өмірін  атақты  қазақстандық  жазушының  Герольд  Карлович 
Бельгердің еңбектері арқылы сипаттау мен талдауына арналды. Г.К. Бельгердің еңбектері екінші дүниежүзілік 
соғысы  мен  қазіргі  заман  кезеңдерін  камтиды.  Олардың  ішінде  жазалау  шаралардың,  халықтардың  өзара 
қатынасы жəне Қазақстанның қазіргі жағдайдыңмəселері қарастырылған. Еңбектер адамдардың қандай жағдай 
кешкені мен олардың бұл жөніндегі қарым катынасын түсінуге мүмкіндік береді. Олар дереккөздердің ішінде 
маңызды орын алады. 
Неміс халықтың жер аудару туралы «Дом скитальца», «Туюк су», еңбектерініңжəне «Терзания души» деген 
мақала-əңгіменің ішінде сипатталған. 
Түйін сөздер: Герольд Карлович Бельгер, Қазақстан, неміс халқының өмірі, немістердің жер аударуы, неміс 
автономиясы, соғыс алдындағы кезеңі, соғыс кейінгі кезеңі.
 
 
Summary 
G.K. Belger about the life of german population in Kazakhstan 
Meuyert Nurmanova –  
Abai Kazakh National Pedagogical University. Master Degree’s undergraduate. Almaty, The Republic of 
Kazakhstan, е-mail: mira-no1@mail.ru 
Article is devoted to description and analysis of deported Germans’ life through works of famous Kazakhstan writer 
Gerold Karlovich Belger.  
Works  of  G.K.  Belger  cover  duration  of  the  Second  World  War  and  modern  times.  They  are  considered  to  the 
question of repression and relationship with peoples also the current status of Kazakhstan. Works offer an opportunity 
to  understand  the  circumstances  and  know  people’s  attitude  to  what  happened.  They  take  an  important  place  among 
sources.  
Deportation  of  Germans  is  described  in  such  works  as  “Dom  skital’ca”,  “Tuyuksu”  and  also  in  article-reasoning 
“Terzaniya dushi”. 
Key  words:  Gerold  Karlovich  Belger,  Kazakhstan,  the  life  of  German  population,  the  deportation  of  Germans, 
Autonomy of Germans, a pre-war period, a postwar period. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
319 
ƏОЖ 9(с)77 С 52 
 
ШЫҒЫС ТҮРКІСТАНДАҒЫ ЯКУБ-БЕКТІҢ САЯСАТЫ МЕН ОРЫС-АҒЫЛШЫН 
ҚАҚТЫҒЫСТАРЫ(ХІХ Ғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ) 
 
Чаргынова Г.О.– PhD докторант Абай ат.  аз ПУ.e-mail: charginova.gulza@mail.ru 
 
Шетелдік,  кеңестік  жəне  отандық  əдебиеттерді  пайдалана  отырып,  ХІХ  ңасырдың  екінші  жартысындағы 
Шыңжаң өлкесіндегі мұсылман халықтарының көтерілісі мен тарихи маңыздылығы туралы баяндалады. ХІХ ғ. 
басында Қашқариядағы əлеуметтік-экономикалық жағдай аяқ асты өзгерді. Циндік биліктің үстемдігіне қарсы 
Шыңжаңдағы барлық мұсылман халқы бас көтерді – ұйғырлар, дүнгендер, қырғыздар мен тəжіктер. 1867 ж. Іле 
өлкесінде  Таранчы  мемлекеті  пайда  болды.  Оны  əскердің  қолбасшысы  Мұхаммед  Якуб-бек  басқарды  – 
төменгілердің  тегінен  шықса  да,  ол  тамаша  саясаткер  болатын.  Басқа  хандықтар,  сұлтанаттар  мен  əмірліктер 
Қашқарға  бағынып,  ал  жаңа  мемлекет  Жетішар  деген  атқа  ие  болды;  Якуб-бек  Бадаулет  деген  атпен  жаңа 
мемлекеттің  ханы  болып  тағайындалды.  Өз  мемлекетін  күшейту  үшін  Якуб-бек  Ресей  жəне  Англияның  өзара 
бақталастығын пайдаланды.  
Түйін  сөздер:  «Жаңаби-Əли»,  Шығыс  Түркістан,  Жетішахар,  «жоғарғы-мемлекеттер»,  «аңдыған  бейта-
раптылық», миссия.  
 
Шығыс  Түркістанда  ағылшындардың  отарлық  иеліктеріндегі  қызметі  белсенді  жүргізіле  баста-
ғаннан  кейін,  яғни  Мулла-Тұрап-қожаның  Петербургке  «сəтсіз»  сапарынан  кейін  Якуб-бек  сыртқы 
саясатын  соларға  қарай  бұрды.  Сонымен  Д.Форсайттың  елшілігі  1873  жылы  Үндістаннан  Жетіша-
харға  беталды,  оларды  айтарлықтай  көлемдері  кəсіби  əскерилер  мен  дипломаттарды  бастап  алып 
жүрді. Якуб-бектің Түркияға жіберген елшісі Саид Якуб-хан-Төре түрік офицер-мамандарымен бірге 
арнайы түрде сауда келісімін жасау мақсатында шақыртылады. Елшіліктің жалпы саны 300 адамды 
құрады. Олардың құрамында Шығысқа аты танымал болған тұлғалар да болды, мəселен полковник 
Гордон, ағылшын-үнді штабының квартирмейстері капитан Чэпмэн, капитан Троттер, майор Беллью, 
үндістандық вице-карольдың адъютанты Биддольф, сонымен бірге бұрын Шығыс Түркістанға келген 
Р.Шоу жəне Гендерсон болды.  
Миссия деген бүркеме атпен қашқарлық үкіметке ірі көлемдегі отты қару-жарақ тасымалданды (2 
мыңнан көп мылтық жəне 8 артиллериялық құрал-саймандар) [1, 119-120]. Шығыс Түркістанда өзде-
рінің  отарлық  иеліктерін  жасау  үшін  ағылшындардың  ашық  қызметтері  Ресей  жағынан  наразылық 
тудырды.  Бұған  қарамай-ақ  Шығыс  Түркістаннан  елшілік  кетіп  қалған  күннің  өзінде,  ағылшындар-
дың  делдалдығымен  қару-жарақ  тасымалдау  тоқтаусыз  жалғаса  берді.  Британдық  үкімет  арнайы 
түрде жекеменшік фирмаларға Қашқарияға қару-жарақ тасымалдауға рұқсат берген болатын [2, 43].  
1873 жылы 28 қарашада британдық елшіліктің басшысы Д.Фортсайт Қашқарияға келеді, ол жерде 
елші бірнеше рет Бадаулет Якуб-бекпен кездеседі. Якуб-бек ағылшындық елшіден королева Викто-
рия жəне Үндістандағы вице-король Майоның арнайы үндеуін алады. Осындай кездесулердің бірінде 
қашқарлық билеуші өзінің өкінішті жағдайын айтқан болатын, яғни елші Д.Форсайтпен бұрынырақ 
кездесуге  мүмкіндік  болмағаны  туралы.  Бұл  туралы  Бадаулет  Якуб-бек  былай  дейді:  «Сіз  өзіңіздің 
иелігіңіздегі елге келдіңіз... Сізге үлкен қуаныштымыз. Өз үйіңізге келгендей орналасыңыз. Сіз менің 
территориямда не істесеңізде еріктісіз, не заңды».1874 жлы 2 ақпанда Қашқарияда ағылшын-қашқар 
сауда  келісіміне  қол  қойылады.  Осыдан  кейін  ағылшындар  Жетішахарда  айтарлықтай  құқық  пен 
артықшылыққа  ие  болды,  экстерриториялық  құқықты  иелене  отырып.  Сонымен  бірге,  елшіліктің 
мүшелері  Якуб-бек  берген  мүмкіндіктерді  пайдалана  отырып  елде  емін-еркін  қимылдар  жүргізді, 
бүкіл Шығыс Түркістанда толып жатқан тыңшылық экспедициялар жүргізген болатын. 1873 жылдың 
соңына қарай полковник Гордон басшылығындағы миссия құрамындағы ағылшындар Чакмак бекіні-
сіне  қарай  жол  ашады.  Капитан  Биддольф  басшылығындағы  келесі  жасақтар  Маралбасы  бекінісіне 
қарай  жылжиды.  Британдықтардан  жасақталған  тағы  бір  экспедициялық  топ  1874  жылы  ақпанда 
Артыш бекінісіне қарай аттанды, сонымен бірге Тянь-Шан жəне Алатау тауларының етегі мен жазық-
тарында ақпарат жинаумен де айналысты. Бір айдан кейін ағылшындық жасақ, яғни Биддольф, Трот-
тер жəне бірнеше үнділік-тыңшылар (пандиттер) Сарыкөлге жету үшін Шығыс Памирге қарай жыл-
жыған болатын. Наиза-тастан жол тапқаннан кейін ағылшындар Вахандағы Кала-и-Пянджа мен Аму-
рдарияға дейін жетті. Осы экспедиция мүшелері басқа аудандарға қызығушылық танытып орыстар-
дың шекаралық аймақтарына дейін барды [3, 69].  
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
320 
Британдық елшіліктің Жетішахарға келген уақытында (1873 қыркүйек – 1874 сəуір) оның мүше-
лері айтарлықтай мол мөлшерде əртүрлі сипаттағы ақпараттар жинап үлгерді, бұдан кейін олар одан 
жақсы  сараптама  жасады.  М.Басхановтың  Қашқарияға  келген  сапарынан  кейінгі  пікірі  бойынша, 
Д.Форсайттың  Жетішахардағы  миссиясын  Лондонда  қарай  бастады:  «...бұл  жер  Үндістанға  тікелей 
басып кіретін плацдарм емес, ал əскерді жабдықтау шін бай, жігерлі əскери база болмақ, үлкен соққы 
беуге  дайындық  болмақ».  Сонымен  бірге,  бұл  аймақта  британдық  сауданың  тиімсіз  дамуы  табиғи-
географиялық  жағдайдан  туындады.  Осындай  қорытынды  шығарылды,  ағылшын-қашқар  сауда 
келісіміне  қол  қойылса  да,  Якуб-бек  пен  Фортсайт  бекіткен  1872  жылғы  орыс-қашқар  келісімімен 
салыстырғанда. 
Алайда Жетішардағы бұл оқиғаларға дейін, объективті ақпараттың жоқтығын сылтауратып ағыл-
шындар  өз  алдына  форпост  ұсынады,  онда  орыс  əскерлерінің  Үндістанға  жылжу  мүмкіндігін  алу, 
олардың нарық орындары мен қорғаныс базалары орыстардың ағылшын отарларына баса көктеп кіру 
жоспары туралы Орта Азия мен Қазақстан болды. Қандайда бір нақты айғақтың жоқтығына қарамас-
тан,  яғни  Үндістандағы  британдық  əкімшілік  тап  осындай  мақсатпен  Якуб-бекпен  өзара  байланыс 
жүйесін  жасаған  болатын.  Бір  жағынан,  оның  егеменді  билеушісімен  тəуелсіз  мұсылман  мемлекеті 
ененін немқұрайлы түрде мойындайды, ал екінші жағынан Жетішахардың ішкі жəне сыртқы саяса-
тына белсенді түрде араласумен болды, сөйтіп оның билеушісін өздерінің мақсаттарына қарай пайда-
ланды. Бұл ағылшындардың Орта Азия мен Қазақстандағы жағдайға ықпал етуіне мүмкіндік тудыр-
ды, қандайда бір деңгейде орыстардың билігінің позициясын əлсіретті.  
Сөйтіп, Шыңжаңдағы британдық саясаттың басты мақсаты пайда болды, яғни сауда байланысын 
күшейту емес, керісінше таза саяси сипат алды. Ұлыбритания тез арада жаңа мұсылман мемлекетіне 
протекторат орнату керек болды. Осындай мақсатқа жету үшін түрік-қашқар байланысын күшейту де 
қолға  алынды.  Бір  жағынан  мұндай  жағдай  қашқарлық  үкіметті  қанағаттандырды,  ол  тіпті  өзінің 
шетелдік  «қамқоршысының»  кейбір  талаптарын  орындауға  шешім  қабылдайды.  Бұған  нақты  айғақ 
Бадаулеттің  эмиссарларының  Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  панисламдық  үгіт-насихаты  күшейе 
түсті,  мұнда  ағылшын-түрік  «мамандарының»  белсенді  қызметтік  бағыттары  қарастырылды.  Мəсе-
лен,  бұл  жағдай  туралы  Нарындағы  əскери  жасақтың  бастығы  Верныйға  баяндайды:  «Кепілсіздік 
жəне ықпалсыздық  туралы  бұл  державаларды  елестету  мүмкін  емес,  яғни  өз  жағдайын қатерге  тіге 
отырып Якуб-бек үгіт-насихат жүргізуді қолға алды, яғни ол балшықтан жасалған қамалдың комен-
датынан осындай жоғары шенге көтерілген оның бұл үгіт-насихатын біздің түземдік жалықтың тамы-
рына жеткізе алама, өз жағдайының тұрақты екеніне көзі жетпей тұрып» [5, 115].  
Мұндай көзқарасты Ташкеттегі де, Петербургтегі де ресейлік биліктегілердің басқалары да өзара 
бөлісті.  А.К.  Вейнбергтің  1875  жылы  қыркүйектегі  П.Н.  Стремоуховқа  жіберген  баяндамасында 
былай  деп  келтілген:  «Қазіргі  уақытта  сене  қоюдың  өзі  қиын,  Түркиядан  Жетішахарға  ағылған 
фанаттардың  қандайда  бір  сезім  оятулары  мүмкін  емес,  өйткені  Оттомандық  Империядағы  қиын-
қыстау жағдай қандайда бір көңіл бола қоймас. Якуб-бекке салмақты қауіп төніп тұр, ендігі кезекте 
Қашқарияны  өмір  мен  өлім  мəселесі  туралы  сұрақ  шешіліп  жатыр,  жəне  оған  Балқан  түбегіндегі 
тайпалық жəне діни күреске араласуға мұршасы жоқ, дегенмен айқын көрініп тұр, яғни Бадаулет бəрі 
бір Түркия мен Қашқария арасындағы рухани байланысты пір тұтады». Қашқарлық билеуші, біздің 
көзқарасымыз бойынша өз жағдайын объективті түрде бағалап, британдықтардың талабын орындау 
үшін белсенді түрде қызмет жүргізуге талпыныс жасайды. Алайда, Бадаулет діни насихаттаудың қан-
дайда бір салмақты нəтижесіне ескерген жоқ, аяғы оның пайдасына емес өте ауыр болуы да мүмкін 
деп тұжырым жасауға болады. Сонда да Ресей империясының үкіметі амалсыздан адекватты шаралар 
қабылдау, сөйтіп Ұлыбритания мен Түркия жағынан туындаған жауластық қызметтерді бейтараптау 
керек болды. 
Сөйтіп,  1875  жылдың  басында  ресейлік  билік  Якуб-бектен  орыс-қашқар  келісіміндегі  Жетіша-
харда  «сауда  агенттерін»  қатыстыру  туралы  талаптарды  орындауға  қол  жеткізді,  яғни  ол  келісімге 
қол  қойылғаннан  бері  орындалмай  келген  болатын.  Қашқариядағы  ағылшындық  елші  Р.Шоудың 
орыстардан  ерекшелігі  Фортсайттың  елшілігі  Үндістанға  қайтқаннан  кейін-ақ  орындаған  болатын. 
Ресейлік сауда бөлімшелерінің қызметі полковник Рейнтальға орындау жүктелді, ол бұрын диплома-
тиялық  миссиямен  Жетішахар  мемлекетінде  болған.  Оның  бұл сапарының  басты  себебі  Якуб-бекке 
орыс  патшасының  сыйлығын  жеткізу  болды,  ал  оның  нақты  мақсаты  Шығыс  Түркістанда  жағдай 
туралы  əскери-саяси  ақпарат  жинау  болатын.  1875  жылы  мамырда  Қашқарияға  келгенен  бастап 
Рейнталь  Якуб-бекпен  ашық  түрде  «шайқасқа»  түсті.  Жетішахардың  билеушісі  өз  елінде  Ресей 
империясының арнайы өкілдігінің  болуын  қалаған  жоқ.  Сонда да  қздерінің  қызметтерінің шектеулі 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
321 
екеніне  қарамай-ақ  орыс  жаушысы  Қашқариядағы  жағдай  туралы  айтарлықтай  көлемде  əртүрлі 
ақпарат  жинап  алды,  соның  ішінде  ағылшын  жəне  түрік  əскери-нұсұаушыларының  қызметі,  қару-
жарақ тасымалдау туралы.  
Сонымен бірге Жетішахардағы жағдайға экспедиция барысында сараптама жасап, Рейнталь Ресей 
жағынан əскери араласу керек туралы жəне Якуб-бектің мұсылман мемлекетін жою керектігі туралы 
қорытындыжасайды.  Алайда,  мұндай  бағалау  мен  ұсыныс  Петербург  жағынан  қолдауға  ие  болған 
жоқ. Ресей мен Жетішахар арасындағы өзара қарым-қатынасқа байланысты туындаған жағдайға баға 
бере отырып, түркістандық генерал-губернаторының жанындағы дипломатиялық бөлімшенің шенеу-
нігі  А.К.  Вейнберг  Азияттық  департаменттің  директорына  былай  деп  жазды:  «Рейнталь  мырзаның 
Қашқарияның  билеушісіне  деген  жағымсыз  пікіріне  мен  жəне  джит-шаарлық  биліктің  бейнесіндегі 
қызметіне қарамай-ақ менің пікірім бойынша Қашқариямен біздің ісіміз жақын арада жаман жағына 
қарай  өзгере  қоймады.  Біріншіден,  титул  –  «Жаңаби-Əли»  (Жоғары  Мəртебелі  Константин  Петро-
вичтің сол жылдың сəуіріндегі № 1371 хатына сай) міндетті түрде Бадаулеттің өзіне-өзі өркөкіректігі 
оны бұқаралық əмірлердің ұрпақтық династиясына теңестіреді, ал екіншіден генерал-губернатордың 
Нарынға сапары жəне біздің жоспарлап отырған жұмысымыз көрсетеді оған, егерде біз Қашқариямен 
жақсы  қатынаста  болғымыз  келсе,  бəрібір  сілкінбей  жəне  əрқашанда  аяқ  асты  болатын  жағдайға 
дайын болуымыз керек». Польковник Рейнтальдың жіберген мəліметі К.П. Кауфманға Жетішахарға 
коммерциялық агент пен Якуб-бектің иелігіне адам жіберу мерзімін қайта қарауға мəжбүрледі. Орыс-
қашқар өзара қарым-қатынасында сауда мүддесі айтарлықтай мəнге ие болған жоқ, соған байланысты 
Шығыс  Түркістанға  сауда  өкілдерінің  қызметі  өзекті  болмады.  Екінші  жағынан  аймақтағы  саяси 
жағдайдың  тез  өзгеруін  ескере  отырып,  Жетішахардағы  коомерциялық  агенттің  атын  жамылып 
бақылау  жасап  отыру,  яғни  олардың  басты  бөлімшесі  болып  жатқан  жағдай  туралы  ақпарат  жинау 
болды.  Осыған  байланысты  Бадаулеттің  жіберген  жаушысы  Саид  Якуб-хан-Төренің  Петербургке 
сапарын күту жəне одан ағылшындардың қызметіне байланысты мəлімет алу, сонымен бірге Қашқа-
рияда  агенттің  маңыздылығы  туралы  қорытынды  жасау.  Осы  уақытта  Якуб-бек  ағылшын  елшісі 
Р.Шоуды Жетішахардан кетуге мəжбүрледі, сөйтіп осындай жолмен сауда өкілдері туралы мəселені 
күн тəртібінен алып тастады. 
Британдықтардың көмек көрсету жəне егемендікті немқұрайлы түрде мойындауын Якуб-бек үшін 
ресейлік  саясаттың  Орта  Азияға  белсенді  жүруі  олар  үшін  күткендей  нəтиже  бермеді.  Ол  уақытта 
ағылшындар  жағы  Үндістанға  қатысты  орыстардың  ешқандай  басқыншылық  жоспары  жоқ  екеніне 
көздері жеткеннен соң, сонымен бірге бірге Ресейдің Орта Азиядағы беделінің күшейгеніне көздері 
жеткен  соң  Жетішахар  мен  оның  билеушісіне  деген  қызығушылығы  жоғала  бастады.  Бұған  дəлел 
болып  тұрған  Бадаулеттің  Константинопольға  екінші  рет  жіберген  елшісі  Саид  Якуб-хан-Төренің 
сəтсіз  миссиясы  болды,  оның  мақсаты  Жетішахар  мемлекетінің  тəуелсіздігі  мен  территориялық 
тұтастығына ағылшын жəне түрік державаларының кепілдік беруіне байланысты келісім жасау. Түр-
киядағы қашқарлық елшіліктің қызметінің теріс нəтижесі Якуб-бекке жетіп отырды, бірақ миссияның 
жұмысы  мұнымен  аяқталған  жоқ.  Қашқарлық  елші  алдарына  қойған  міндетті  шешу  үшін  соңғы 
мүмкіндігін пайдалануға көшті – Петербургке арнайы сапар жəне ІІ Александр патшадан аудиенция 
алу үшін ресейлік үкіметтен рұқсат алу. 
Жетішахардың  билеушісінің  мемлекеттік  ұсынысы  туралы  қатынасқа,  түркістандыұ  генерал-
губернатор  К.П.Кауфман  өзінің  1875  жылғы  18  тамыздағы  жеделхатында:  «Қашқарлық  Якуб-бек 
қазіргі  уақытта  жақсы  қатынасты  өзгертуге  ешқандай  желеу  берген  жоқ...»  [3,  114].  Ал  осы  1875 
жылдың  25  тамызында  Сыртқы  істер  министрлігінен  хабарлама  шықты:  «Император  тақсыр  С-
Петербугке келген Қашқариялық елші Саид Якуб-хан-Төрені 20 тамыз сəрсенбі күні түскі сағат 1-де 
Патша  сарайында  (Царском  селе)  қабылдауға  тұқсат  беруіңізді  сқраймын».  Сонымен  Бадаулеттің 
жіберген уəкілінің Ресей империясының астанасына сапары таң қаларлық оқиғадан тыс қалған жоқ. 
1875  жылы 22  тамызда  «Голос»  газетінде  былай деп  жазылды:  Петербургтік  газеттердің барлығына 
дерлік бүгін ғажайып хабар болып жатыр, яғни бейсембі 19 тамыз күні С-Петербургке Қашқарияның 
бұрынғы  билеушісі  Якуб-бек  келген  көрінеді,  тіпті  кейбір  газеттер  біледі  екен,  яғни  қашқарлық 
ханды  өзіне  сенімді  нөкерлер  мен  оның  бүкіл  гаремі».  Кейінірек  осы  газетте  1875  ж.  26  тамызда 
мынадай  құлақ-қағыс  сөздер  жарияланды:  «Біз  жалған  ақпаратты  теріске  шығарайық  деп  отырмыз, 
яғни  Якуб-бектің  қашқарлық  елшісі  Константинопольдан  Петербургке  келгені  туралы.  Айтпақшы 
алайда  бұл  адам  туралы  сенімсіз  мəліметтің  қорытындысы  баспалардағы  ақпараттың  көп  бөлігін 
шатастырғаны  былай  тұрсын,  тіпті  өз жағдайына қарай айғақсыз  болды.  Қашқарлық  елшінің  атына 
тіркеліп тұрған құрметті хандық атақ біздің ортаазиялық істерден хабары жоқтар үшін сылтау бола 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
322 
кетті,  қашқарлық  елші  –  Шығыс  Түркістан  немесе  Қашқарияның  иесінен  кемде-кем  емес,  өзінің 
жіберушісінен есімінің аттас болуы да кездейсоқ емес; кейбіреулер Якуб-ханды жақында Қоқаннан 
қуылған  Худояр  деп  қабылдады;  ал  кейбіреулер  оны  тіпті  хивалық  хан  деп  те  қабылдады!  Мұндай 
адасулар  жəй  қашқарлық  елшіні,  дегенмен  азияттық  əміршілердің  қыраны  сияқты  бақытты 
билеушінің  туысы  болса  да,  көпшілік  орындарда  құрмет  көрсетілді.  Оның  үстіне  біздің  офицердің 
осы  жылы  Қашқардағы  түркістандық  генерал-губернаторға  барғандағы  тапсырмасы  (Рейнталь) 
қашқарлық жəне қоқандық көтеріліске байланысты алып-қашпа сөзге қарағанда жəйсіз жағдай болған 
көрінеді деп түсіндірілді Якуб-хан жағынан». 
Ресейлік  императордың  аудиенциясы  кезінде  Саид  Якуб-хан-Төре  орыс  патшасына  Бадаулеттің 
жолдауын  тапсырады.  Дəстүрлі  шығыстық  əдетпен  салтанатты  түрде  көпірме  жазылған  бұл  хатта, 
қашқарлық əмірші, бір жағынан алып көршісінің маңыздылығын, ал екінші жағынан өз елінің дəре-
жесінің  Ресеймен  тең  екенін  айтады,  тіпті  Ресей  империясы  мен  Жетішахарды  «жоғарғы  мемле-
кеттер»  деп  келтірді.  Якуб-бек  орыс-қашқар  келісімінің  талаптарына  сай  шекаралық  иеліктердегі 
достық қатынасты сақтау туралы да айтылған [4, 15].  
Қашқариялық  əміршісінің  сөздері  мен  оның  ІІ  Александрға  қатысты  нақты  қызметі  Ресей  мен 
Жетішахар арасындағы байланысын қанағаттандыра түсті. Сонымен бірге ресейлік император Якуб-
бекке империяның аймағында сыртқы саясат жүргізу үшін түркістандық генерал-губернаторға өкілет-
тілік бергендігі туралы ескертті. Осы уақытта Саид Якуб-ханның Петербургке сапарына байланысты 
императордың  қабылдауынан  бөлек  ерекше  оқиғалар  да  болды.  Əскери  министр  Д.А.Милютин 
түркістандық  генерал-губернатор  К.П.Кауфманды  Саид  Якуб-ханмен  арадағы  жеке  əңгімесімен 
хабардар  етті:  «...мен  елшіні  көндіргім  келеді,  яғни  оның  басты  міндеті,  көрегенді  адам  ретінде, 
...өзінің жеке мүддесін пайдалана отырып, оны дұрыс жолға салып Ресеймен əділетті қатынас орнату. 
Саид Якуб-бей жауап берді, яғни ол тап осындай көзқараста екенін танытып, Ресей туралы пікірінің 
оң  екені  туралы  да  мойындайды».  Д.А.  Милютиннің  пікірінше  Саид  Якуб-хан  Ресеймен  жақсы 
қатынаста болуын шын көңілімен білдірді деп келтірді.  
1875  жылы  21  тамызда  қашқарлық  елші  Азияттық  департаменттің  Сыртқы  істер  министрлігінің 
бастығы П.Н.Стремоуховпен кездесті. Кездесу барысында Саид Якуб-хан Қытаймен сауда трактатын 
бекітіп  оған  ресейліктердің  делдал  болуы  туралы  Бадаулет  Якуб-бектің  хабарын  жеткізеді.  Бұған 
жауап  ретінде  орыс  дипломаты  сауда  келісімін  жасамай  тұрып  екі  жақ  соғыс  қимылдарын  тоқтату 
керектігі  жайлы  тілегін  білдіреді.  Дегенмен  Якуб-бектің  Цин  империясымен  қатынасқа  делдалдық 
туралы  арнайы  үндеуін  П.Н.Стремоухов  ресейлік  билікке  хабарлауға  асыққан  жоқ.  Ол  Бадаулетке 
Қытаймен  байланысты  өз  мүмкіндігіне қарай іздей  берудіұсынды,  ал егер болмай жатқан  жағдайда 
түркістандық  генерал  губернатор  осы  мəселе  туралы  жолығуын  ескертті.  Якуб-хан  жəне  П.Н.Стре-
моухов  екінші  жəне  соңғы  кездесулерінде  Ресей  мен  Жетішахар  арасындағы  сауда  байланысын 
дамыту үшін қандай жағдайға болса да дайын екенін хабарлайды. Сонымен бірге Қытаймен арадағы 
қатынасты  реттеу  үшін,  яғни  «Богдыхан  үкіметі  алдында  қолдау»үшін  ресейліктердің  пікірін  білу 
мəселесін  қайта  көтерді.  Сонымен  қатар  Саид  Якуб-хан  осындай  талапты  Түркияға  сапары  бары-
сында  түрік  үкіметінеде  жəне  Константинопольдағы  ағылшын  елшісіне  де  білдіргенін  хабарлайды. 
Алайда  түріктер  ешқандай  жауап  берген  жоқ,  ал  Ұлыбритания  Лондондағы  үкіметтің  көзқарасын 
білу  үшін  ғана  уəде  берді.  Сонымен  Қашқарлық  елші  орыс  шенеуінігіне  хабарлайды,  яғни  Якуб-
бектің  Цин  империясы  үкіметімен  байланыс  орнатуға  талпынысының  мəнге  ие  болғанын  көрсетті. 
Үрімшідегі  шайқас  барысында  Якуб-бектің  жасақтары  қытайлық  шенеунікті  тұтқынға  түсірді, 
Бадаулет оны босатуға бұйрық береді, оған қытайлық министрге жазылған хатты тапсырып Қытайға 
аттандырды, бірақ қашқарлық əміршінің ұсынысына ешқандай жауап келген жоқ.  
Қытай-қашқар шекарасында шиеленіс нашарлай берді, циндік жазалаушы əскерлердің Жетішахар 
мемлекетінің  территориясына  баса-көктеп  келе  жатқан  сəтке  байланысты  Якуб-бек  сыртқы  саяси 
қызметін  белсенді  жүргізе  бастады.  Цин  империясының  əскерімен  күресте  таразы  басының  тең 
еместігін  түсінген  қашқарлық  əмірші  Қытаймен  қандайда  бір  əскери  қақтығысты  болдырмау  мəсе-
лесін  іздейді,  сол  үшін  делдал  болатын  мемлекеттің  барлық  тəуекелдеріне  көнуге  дайын  екенін 
білдірді.  Алайда  жоғарыда  айтқанымыздай  Якуб-бектің  ұсынысына  Ұлыбритания  да,  Түркия  да 
ешқандай  ынта  таныта қойған  жоқ.  Ресей  «аңдыған  бейтараптылық»  позициясын  ұстануды  жалғас-
тырып,  Шығыс  Түркістандағы  оқиғаның  барысын  ұқыпты  бақылап  отырды.  Ал  қашқарлық  билеу-
шінің Қытаймен ара-қатынасты мəселені төтесінен шешуге талпыныс жасауы да сəтсіз аяқталды. 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
323 
1
 
Басханов  М.  Политика  Англии  в  отношении  государства  Якуб-бека  //  Из  истории  международных 
отношений в Центральной Азии (средние века и новое время). Алма-Ата, 1990. Под ред. Г.М. Исхакова. 
2
 
Исиев Д. Уйгурское государство Йэттишар (1864–1877). М., 1981. 
3
 
Взаимоотношения  России  и  уйгурского  государства  Йэттишар  (1864-1877  гг.).  –  Барнаул:  «Азбука», 
2006. – 203 с. 
4
 
Исиев  Д.А.  О  внешней  политике  государства  Йэттишар  в  конце  60-х  годов  ХIХ  в.  //  VI  научная 
конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы и доклады. Ч. 2. М., 1975. 
5
 
Моисеев  В.А.  К  истории  занятия  Кульджинского  края  русскими  и  вопрос  о  его  возвращении  Китаю  в 
1870–1871
 гг. // Востоковедные исследования на Алтае. Вып. II. Барнаул, 2000. 
 
Резюме 
Русско-английское соперничество в Восточном Туркестане и политика Якуб-бека 
Чаргынова
 Г.О.– PhD докторант КазНПУ им. Абая.e-mail:charginova.gulza@mail.ru 
В  статье  рассматривается  русско-английское  соперничество  в  Восточном  Туркестане  и  их  исторические 
значение.В  начале  ХІХ  века резко  обострилась  социально-политическая  обстановка  в  Кашгарии.  Против 
цинского  господства  поднялись  почти  все  мусульманские  народы  Синьцзяна  –  уйгуры,  дунгане,  киргизы  и 
таджики.  В  1867  году  восстало  уйгурское  население  Илийского  края,  и  здесь  возник  Таранчинский  султанат. 
Им  фактически  руководил  военачальник  Мухаммед  Якуб-бек –    неграмотный  выходец  из  низов,  ставший 
выдающимся политическим деятелем. Другие ханства, султанаты и эмираты были подчинены Кашгару, а новое 
государство  получило  название  Йеттишар;Якуб-бек  был  провозглашён  ханом  Йеттишара  под  именем 
Бадоулет.Для укрепления своего государства Якуб-бек стремился использовать противоречия между Россией и 
Англией, предлагая и той и другой свою службу. 
Ключевые  слова:  «Джаноби-Али»,  Восточный  Туркестан,  Йэттишар,  «высокими  государствами»,  
«выжидательный нейтралитет», миссия, посланник. 
 
Summary 
Russian-British rivalry in East Turkestan and politics Yakub Beg 
Charginova G. – doctor PhDKazNPU named after Abai. e-mail:charginova.gulza@mail.ru 
The article deals with Russian-British rivalry in East Turkestan and their historical significance.At the beginning of 
the  nineteenth  century  it  has  greatly  increased  social  and  political  situation  in  Kashgar.  Against  the  Qing  domination 
climbed  almost  all  the  Muslim  peoples  of  Xinjiang  -  Uighur,  Dungan,  Kyrgyz  and  Tajiks.  In  1867,  the  population 
rebelled  Uighur  Ili  region,  and  here  there  was  Taranchinsky  Sultanate.  They  actually  ran  the  warlord  Mohammed 
Yakub  Beg  -  an  illiterate  native  of  the  lower  classes,  who  became  an  outstanding  political  figure.  Other  Khanate, 
sultanates  and  emirates  were  subject  to  Kashgar,  a  new  state  was  called  Yettishar;  Yakub  Beg  was  proclaimed  Khan 
Yettishara  named  Badoulet.  In  order  to  strengthen  their  state  Yakub  Beg  sought  to  use  the  contradictions  between 
Russia and Britain, and offering one another their service. 
Keywords:«Janabi-Ali», East Turkestan, Yettishar, «high states», «expectant neutrality», mission, envoy. 
 
 
УДК 37 (091) 
 
ВЕРНЫЙ МҰҒАЛІМДЕР СЕМИНАРИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫНАН (1913-1917) 
 
Садықова Ə.Қ. – Абай атындағы  аз ПУ,  6D011400-тарих мамандығыны  1курс PhD 
докторанты,  аза<стан Республикасы, Алматы <аласы, е-mail: asemakaznpu@mail.ru 
 
Мақалада  1913  жылы  Жетісу  өңірінде  құрылған  білім  беру  ошақтарының  бірі  Верный  мұғалімдер 
семинариясының  ашылу  тарихы  туралы  қарастырылады.  Верный  мұғалімдер  семинариясын  ашудың 
маңыздылығы  сол  кезде  Жетісу  өңірінде  мұғалімдердің  жетіспеушілігінен  құрылған  оқу  орны  болатын. 
Мақалада  мұғалімдер  семинариясын  ашудың  себептері  мен  қиындықтары  мұрағат  деректеріндегі  хаттар 
негізінде  талданады.  Сондай-ақ,  семинария  ашылғаннан  кейінгі  қабылданған  семинаристердің  саны,  ұлттық 
құрамы, əлеуметтік тегі, діни сенімдері бойынша жіктелісінің пайыздық көрсеткіштеріне талдау жасалған. 
Верный  мұғалімдер  семинариясының  алғашқы  ұжымы,  яғни  директоры,  алғашқы  оқытушылар  мен 
семинаристер  құрамы,  оқу  ғимараттары  туралы  бұрын  ғылыми  айналымға  түспеген  құжаттар  негізінде 
талданады. 
Түйін  сөздер:  Верный  мұғалімдер  семинариясы,  Жетісу,  мұғалімдер,  оқушылар,  ғимарат,  Халық-ағарту 
министрі, стипендиат. 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
324 
Жаңа  тұрпатты  мұғалім  дайындау  мемлекетте  білім  беру  жүйесінің  əлеуметтік-педагогикалық 
мəселелерінің  бірі  болып  табылады.  Кез  келген  дəуірде  педагогикалық  оқу  орындарының  негізгі 
мақсаты – білімді, білікті мұғалім дайындау. Кеңестік дəуірден бұрын да қазақ өлкесінде мұғалімдер 
дайындау  мəселесі  өзекті  болатын.  ХІХ  ғасырдағы  Ресей  империясының  құрамындағы  қазақ  өлке-
сінде əр түрлі деңгейдегі бастауыш, орта білім беру оқу жүйелерінде мұғалімдер жетіспеді. Алғашқы 
ашылған оқу орындарындағы мұғалімдердің негізгі бөлігі Орынбор, Омскі жəне Ресейдің ішкі аймақ-
тарынан білім алғандар болатын, бастауыш, орта оқу орындарының көбірек ашыла бастауы аймақта 
да өз мамандарын дайындау қажет екендігін көрсетті. Сондықтан да, ХІХ ғасырдың 80 жылдарынан 
бастап, Түркістан Генерал Губернаторлығы мен Далалық облыстарда мұғалімдерді дайындау жұмы-
сы  басталған  болатын.  Алғаш  ашылған  оқу  орындарының  бірі  Ташкент  мұғалімдер  семинариясы 
(
1879  ж.
),  Орынбор  мұғалімдер  семинариясы  (1889ж.),  Семей  мұғалімдер  семинариясы  (1903  ж.) 
Ақтөбе  мұғалімдер  семинариясы  (1913ж.),  кейін  Жетісу  өңірінде  Верный  мұғалімдер  семинариясы 
(1913ж.) ашылды. 
Алғашқы кезеңдегі аймақтағы мұғалімдер дайындау ісінің дамуына кедергі болған негізгі себептер 
–  оқу  орындарының  барлық  буындарында  дерлік  білімді  ұстаздардың  жетісуі,  Омск,  Томск,  Қазан, 
Мəскеу  жəне  тағы  да  басқа  ірі  мəдени  орталықтардағы  оқу  орындарын  бітірген  мамандар  қазақ 
өлкесіне  келуге  құлшыныстары  болмады,  ашылған  оқу  орындарының  материалдық  жəне  экономи-
калық жағдайының төмен болуы.  
1909 жылдың 21 сəуірінде жəне 1909 жылдың 2  мамырында Халық ағарту Департаменті №17148 
хатында  Верный  мұғалімдер  семинариясын  ашу  қажеттілігі  туралы  барлық  дəлелдерді  келтіріп 
бірнеше рет хат жазып, өтініш білдірді [1, 3-п]. 
Осы  хаттардан  кейін,  əкімшілік  орындары  1909  жылдан  бастап  облыстағы  оқу  орындарын 
мұғалімдермен  қамтамасыз  ету  үшін  Верныйда  мұғалімдер  семинариясын  ашу  қажеттігі  жайлы 
мəселе  көтере  бастаған  еді.  1909  жылы  11  шілдеде  Верный  қалалық  Думасының  мəжілісінде  мұға-
лімдер семинариясын ашу мəселесі қаралып жəне Түркістан өлкесі оқу орындарының Бас басқарма-
сына  жəне  Халық-ағарту  министріне  өтініш  жасау  керек  деген  шешім  қабылданды.  Мұндай  өтініш 
Халық-ағарту министріне Түркістан генерал-губернаторы атынан 1912 жылы 19 мамырда жіберілді. 
Өтініште Жетісу облысындағы оқу орындарын мұғалімдермен қамтамасыз ету үшін Верныйда мұға-
лімдер семинариясын ашудың кезек күттірмес мəселеге айналып отырғандығы айтылып, семинарияға 
мемлекеттік қазынадан 32 990 рубль қаржының бөлінуі сұралған еді [1, 43-п.]. 
1911  жылы  23  мамырда,  Халық  ағарту  Департаменті  №17146  бұйрығымен  Верный  қаласында 
мұғалімдер семинариясын ашу қажеттігі туралы барлық мəліметтерді қайта келтірді. 
1912  жылғы  жаңа  оқу  ережесіне  сəйкес  ендігі  жерде  əрбір  бастауыш  оқу  орнында  қанша  сынып 
болса, сонша мұғалім болу керек еді. Əрине Жетісу облысында мектептерді жаңа талапқа сай мұға-
лімдермен қамтамасыз ету мүмкін емес болды. Жетісу облыстық халық училищелерінің инспекторы 
бұл жөнінде Түркістан өлкесі училищелерінің бас инспекторына берген мəлімдемесінде Верныйдағы 
педагогикалық курстың дəрменсіз екенін айта отырып: «Облыстағы қалалық училищелердің ішіндегі 
Лепсі мен Жаркент училищелерінде мұғалімдер жеткіліксіз қамтамасыз етілгенін, олардың əрқайсы-
сында  екі  мұғалімнен  болғанын  жəне  Жаркенттегі  қалалық  қоғам  училищесін  қайта  құруға  байла-
нысты  300  рубль  қаржы  бөлуге  келісіп  отырғанын,  бірақ  мұғалімнің  жетіспеуінен  бұл  істі  жүзеге 
асыра алмай отырғанын жазғанды [2, 4-5-п.]. 
«1911  жылы  22  тамызда  Жетісу  облысының  бірінші  аудандық  халықтық  училищесінің  инспек-
торына»  деп  басталған  хатта:  «Верный  қаласында  ерлер  мұғалімдер  семинариясын  ашу  туралы 
ұсыныс  берілген.  Бұл  ұсыныс  Түркістан  өлкесінің  Бас  инспекторына  4  қазан  1911  жылы  қайта 
жіберілді  [1,  1-п].  Түркістан  Генерал-губернаторы,  Генерал-Лейтенант  Кондратович  Халық  ағарту 
министрлігіне Верный қаласында уақытша ерлер мұғалімдер семинариясын ашуды хабарлады. 
Халықты  сауаттандыруда  мектептердің  көптеп  ашылуына  байланысты  Халық  ағарту  министрі 
Түркістан  Генерал-  губернаторына  жолдаған  хатында  Верный  мұғалімдер  семинариясын  ашуға 
ұсыныс білдіргенде өңірде уақытша ерлер мұғалімдер семинариясын ашуға ұсыныс жасады. 
Верный мұғалімдер семинариясын ашуда екі мəселе көтерілді. Біріншісі – құрылымы, екіншісі – 
семинарияның қаржыландырылуы. 
Мұғалімдер  семинариясын  ашуға  мынадай  талаптар  қойылды:  семинарияның  оқу  ғимаратының 
болуы,  семинария  басшысы  жəне  оқытушылар  құрамы  мен  өз  шіркеуі  болуы  қажет  деп  көрсетілді. 
Қала  тарапынан  оқу  орнына  тегін  ғимарат  жəне  шаруашылық  жүргізуге  ыңғайлы  жері  жəне  оқу 
ғимараты мен семинаристер тұратын орынның екі шақырымнан аспауын сұрады. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
325 
Халық  ағарту  инспекторы  үлгі  ретінде  Түркістан  (Ташкент)  мұғалімдер  семинариясын  мысалға 
келтіреді.  Бұл  семинарияның  50  тəрбиеленушісі бар  жəне  оқу  орнының жылдық  шығыны шамамен 
41 000  рубльді  құрайды,  бұл  шығынға  кіретіні:  директор  жəне  оқытушылардың  пəтері  -  18700  руб., 
яғни барлығы – 9 адамға; 50 тəрбиеленушінің əр қайсысына жылына - 240 рубльден барлығы-12000 
рубль, кітапхана, кеңсе заттары, ғимараттың жарығы, жылуы, іс қағазын жүргізуші, қызметкерлерді 
жалдау  жəне  қызметкерлерге  пəтер  жалдау,  еңбек  пəніне  керек  құрал-жабдықтар  жəне  т.б.  шаруа-
шылық шығындары үшін 9200 рубль [1, 4-п.]. 
Верный  мұғалімдер  семинариясының  өз  ғимараты  болған  жағдайдың  өзінде  де,  оның  жылдық 
шығыны 50 000 рубльді қажет етеді деп көрсетілді. 
Халық Ағарту инспекторы Верный мұғалімдер семинариясының ашылуы  Жетісу өңірінің мəдени, 
рухани  өмірін  жаңғыртады-  деп  көрсетті.  Сонымен  қатар,  бұл  семинарияның  ашылуы  тек  қала 
қазынасына ғана пайда түсірмей, халыққа да тиімді болатынын, өйткені бұрын өңір халқы Ташкент 
мұғалімдер  семинариясына  барып  оқитын  болса, енді балалардың жол жүруі  үлкен қаржыны  талап 
етпейтін  болды.  Мұндай  қаржыны  қажет  етпейтіндіктен  қарапайым  халықтың  баласының  да  оқуға 
мүмкіндігі болатыны жəне оларға тиімді болатыны атап көрсетілді. Бұрын Жетісуда білікті мұғалім-
дерді даярлайтын оқу орны болмағандықтан, Ташкентке апаруға шамалары жетпеген халық балала-
рын қалалық училищелерге беріп оқытатын. 
Халық  ағарту  инспекторы  Верный  қалалық  Думасында  өңірде  семинарияның  ашылуына  байла-
нысты бірнеше өзекті мəселелерді қарастыруды сұрады. Нақтырақ айтсақ, қала қазынасынан семина-
рияға арналған ғимарат, шіркеу, семинария директоры мен тəрбиешілеріне пəтер жəне жылына қанша 
стипендиат бере  алатыны,  яғни  семинарияның ақшалай  қаржыландыру  мəселесін  көтереді.  Инспек-
тордың болжауы бойынша əр стипендиатқа шамамен алғанда жылына 240 рубль көлемінде, яғни қала 
кем  дегенде  10  стипендиатты  қаржыландыра  алады  деп  сенді.  Қала  тарапынан  мұғалімдер  семина-
риясына жылына 2400 рубль төленеді деп жоспарлады. 
Халық  ағарту  инспекторы  қалалық  Думаның  өз  өтінішін  қабылдауынан  үмітті  болды,  өйткені 
Верный қалалық Думасы 18 бастауыш, 2 қалалық училищені қаржыландырып отырған болатын. 
Түркістан  генерал-губернаторы  Самсоновтың  өтінішінен  соң  Халық  ағарту  министрі  1913  жылы 
Верныйда  мұғалімдер  семинариясын  ашуға  рұқсат  берді.  Мұғалімдер  семинариясының  директоры 
болып Жетісу облыстық халық училищелерінің инспекторы С.С.Светлов тағайындалды [3, 27-п.].  
Мұрағат деректеріне сүйенсек Верный мұғалімдер семинариясы іс жүзінде 1913 жылдың 3 шілде-
сінен  жұмыс  жасағандығы  айтылады  [1,  2-п.].  1-15  қыркүйек  аралығында  жергілікті  бұқаралық 
ақпарақ беттерінде семинарияға қабылдау талаптары көрсетіліп, жəне бұл талаптар барлық қалалық 
училищелерге  таратылды.  Осылайша  Верныйдағы  мұғалімдер  семинариясы  1913  жылы  5  қазанда 
салтанатты түрде орыстың князьі Алексей Николаевичтің құрметіне ашылды [1, 3-п]. Сондықтан да, 
семинарияның  ресми  түрде  ашылғанын  осы  күннен  бастайды,  бірақ,  бұл күн  семинария  тарихында 
ешқандай  шіркеулік  мерекемен  байланысы  болмаған  деп  көрсетіледі  мұрағат  деректерінде.  1913 
жылы 4-16 қазан аралығында семинарияға қабылдау жұмыстары жүргізілді.  
1913  жылы  Верный  мұғалімдер  семинариясы  ашылғанда  өз  ғимараты  болмағандықтан  қалалық 
басқарма семинария үшін қаланың орталығындағы дін қызметкері (священник) О.Смыкаловтың үйін 
3 жылға 700 рубльге жалға алады [1, 2-п.].   
Семинария  директоры  С.С.Светлов  Халық  ағарту  министрлігіне  жолдаған  тағы  бір  хатында 
семинария  ғимараты  үшін  берілген  Қапал  көшесіндегі  №5  священник  үйін  О.Смыкаловтан  өз  үйін 
жалға бергендігі туралы актіні сұраған [3, 30-п.]. Жалпы, Верный мұғалімдер семинариясының жеке 
өз ғимараты болмады.1916 жылы семинария 10 үйді жалға алған, оның ішінде, екі үй Вараксиндікі, 
екі  үй  А.А.Шахворостовтікі,  екі  үй  Болдыревтіке,  бір  үй  Г.А.Шахворостовтікі,  бір  үй  Семеновтіке, 
бір үй Огородникованікі жəне біреуі Шендриков мұрагерлігінде болатын [4, 2-п]. 
Жоғарыда аталған үйлердің жылдық ақысы 3680 рубльді құрады, оның 2900 рубльін Халық ағарту 
министрлігі есебінен қала төледі, ал қалған 780 рубльін семинария қазынасынан төледі [4, 2-п.]. 
Мұғалімдер  семинариясының  ғимаратына  арналған  10  жеке  үй  қаланың  əр  түрлі  бөлігінде,  əр 
қандай көшеде орналасуы семинарияға қолайсыздық туғызды. Яғни, семинария тəрбиеленушілерінің 
тəртібіне жауапты мұғалімдер, ғимараттарға жұмсалатын жарық, жылу мөлшерінің шығыны, ондағы 
əр  үйге  жеке-жеке  қарауылдың  болуы  мұның  бəрі  семинария  қазынасының  шығындалуына  алып 
келді. Əсіресе, оқушылардың сыныптарынан асхананың 4 квартал алыстығы, кітапхана жəне физика 
кабинетінің 5 квартал қашықтығы, жатын ғимараты (Семенов үйі) 8 кварталға, емхананың 5 квартал-
ға  қашықтығы  қиындық  тудыртты  [4,  5-п.].  Осындай  ара  қашықтықта  оқу  ғимараты  мен  жатын 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
326 
бөлме, асханаға, кітапханаға күннің суығы мен ыстығында қатынау семинаристерге қиындық туғы-
зып,  суықтанып  қалуына  алып  келіп  отырған.  Асхананың  тұратын  үйден  алыстығына  байланысты 
оқушылар таңертеңгілік жəне кешкі астан бас тартып, жолдастары əкелген нанмен тамақтанып жата 
қалатын. Кей күндері жаңбырдың қатты жауғанынан семинаристердің сыныптарда да қонып қалатын 
күндері болған. 
1913  жылы  семинарияға  оқуға  түсуге  30  бала  өтініш  беріп,  оның  20-сы  қабылданады.  Қазан 
айында Түркістан (Ташкент) мұғалімдер семинариясынан 1-ші сынып тəрбиеленушісі Аркадий Юр-
ченко  қабылданды.  Алғашқы  оқуға  қабылданған  21  тəрбиеленушінің  20-сы  қалалық  училищенің 
толық  курсын  жəне  1-уі  (мұсылман)  орыс-түзем  училищесін  тəмамдаған  болатын.  Алғашқы  оқу 
жылында семинариядан оқудан шығып кеткен тəрбиеленуші болмады. 1914 жылы 1 қаңтарда семина-
рияда  21  тəрбиеленуші  оқыды.  Мұндағы  барлық  семинаристтер  бірінші  семинарияның  дайындық 
сыныптарында білім алды. 
1914  жылы  Верный  мұғалімдер  семинариясына  мына  оқушылар  қабылданып,  жыл  соңында 
емтихан тапсырды: Аксененко Алексей, Батраков Дмитрий, Быков Григорий, Вдовцов Йосиф, Вере-
щагин Йосиф, Динокаев Загруддин, Кислищын Василий, Клюшников Александр, Коплик Илларион, 
Нижников  Иван,  Палехов  Иван,  Попов  Георгий,  Прияжев  Семен,  Рапасеев  Алексей,  Сопожников 
Валентин,  Сидеренко  Иван,  Соколов  Виктор,  Соллогуб  Александр,  Юрченко  Адриан,  Юрьев 
Александр.  Жылдың  соңында  қабылданған  21  оқушының  20-сы  келесі  сыныпқа  көшіп,  1-уі  Семей 
мұғалімдер семинариясына ауысқан [5, 3-п.].  
Верный мұғалімдер семинариясында оқитын оқушылар оқу жылының аяғында, яғни сəуір, мамыр 
айларында  төмендегі  пəндер  бойынша  емтихан  тапсыратын:  орыс  тілі  пəнінен  диктант;  көркем 
жазудан жазбаша жұмыс; арифметика, орыс тілінен жазбаша; сызу мен суреттен тапсырмалар; дене 
шынықтыру пəнінен жаттығу; Құдай заңынан; геометрия; жаратылыстану;  тарих; физика; география; 
əн сабақтарынан емтихандар тапсырып, жазғы демалысқа жіберілетін [5, 24-п.]. 
1916  жылы  1  қаңтарда  30  үміткер  семинарияға  түсуге  емтихан  тапсырса,  олардың    23-і  жоғары 
бастауыш училище, 2-уі 2 сыныптық орыс-түзем училищесін, 4-уі жоғары бастауыш училищесін, 1-уі 
үйде білім алған оқушылар болған [6, 105-п].  
1917 жылы қаңтарда семинариядағы тəрбиленушілердің саны 78 болса, оның ішіндегі 3 сыныпта 
оқығаны – 19, 2 сыныпта оқығаны – 17, 1 сыныпта оқығаны – 18, дайындық сыныбында оқығаны – 24 
болды. 1917 жылы 78 тəрбиеленушінің діни құрамына келсек, проваслав дінінде –88,4% (69); мұсыл-
мандар –11,6% (9) пайыздық көрсеткіште болды [7, 21-п]. 
Тəрбиеленушілердің  əлеуметтік  тегі  бойынша:  шенеуніктердің  балалары  –7,7%  (7);  дін 
қызметкерлерінің  балалары  –2,5%  (2);  мещандар  мен  цех  қызметкерлерінің  балалары  -  27%  (21); 
казактар мен солдаттардың балалары – 29,5% (23); түземдіктер мен өзге ұлт өкілдерінің балалары – 
11,1% (9); саудагерлердің балалары - 1,1% (1); шаруалардың балалары –16% (15) көрсеткішті құрады. 
Тəрбиеленушілердің ұлттық құрамы бойынша: татарлар –6,4% (5); қазақтар –2,5% (2); өзбектер –1,2% 
(1); башқұрттар  –1,2% (1) [ 7, 21-п]. 
1913-1917  жылғы  аралықта  оқыған  семинаристердің  мəліметтерінен  алғашқы  кезде  тек  орыс 
балалары  болғандығын,  1916  жылдан  кейін  татар,  қазақ,  өзбек,  башқұрт  балаларының  да  оқыған-
дығын,  əлеуметтік  құрамы  жағынан  алғанда  семинаристердің  ішіндегі  білім  алушылардың  ішіндегі 
көп бөлігі казактар мен солдаттар, мещандар мен цех қызметкерлерінің, шаруалардың балаларының 
оқығандығын көреміз. Діни сенімі бойынша проваслав дініндегілер басым бөлікті құрады. 
Тəрбиеленушілерге  бөлінген  шəкіртақы  мəліметіне  келсек:  қазынылық  қордан  –  34  семинарист; 
қалалық қордан –15 семинарист; земстволық қордан – 13 семинарист; казачество қорынан – 3 семи-
нарист; өз штатынан –3 семинарист; ауыл шаруашылығы қорынан – 1 семинарист; жартылай шəкірт-
ақыдағылар – 3 семинарист; өз қаражатында оқитындар – 6 семинарист болды [8, 11-п]. Жоғарыдағы 
мəліметтер  білім  алушы  семинаристердің  негізгі  бөлігі  қазыналық,  қалалық  қордан  қаржылан-
дырылғаны байқалады. 
Верный мұғалімдер семинариясы алғаш ашылған кезде мұнда сабақ беретін мұғалімдер жетіспеді, 
тіпті  кейбір  кездері  семинария  директоры  сабақтардың  бос  өтпеуі  үшін  кейбір  сыныптар  қосылып 
оқытылатын жəне директордың өзі сабақ беретін. Семинарияның алғашқы ұстаздары жоғары білімі 
бар, арнайы мамандандырылған ұстаздар екенін біз мұрағат деректерінен көреміз. Яғни, оларға жеке 
тоқталып өтетін болсақ: 
1.
 
Верный  мұғалімдер  семинариясының  директоры,  Статскийдің  кеңесшісі  Василий  Андреевич 
Светлов Мəскеу дін академиясын дінтанушы магистр дəрежесінде бітірген; 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
327 
2.
 
Гавриель  Петрович  Тихонравов  –  заң  жəне  əн-күй  пəнінің  мұғалімі,  Верный  шіркеуінің 
қызметкері, Саратов діни семинариясын бітірген; 
3.
 
Аркадий Васильевич Бутин – Мəскеу императорлық университеті физика-математика факуль-
тетін ІІ дəрежелі дипломмен аяқтаған; 
4.
 
Федор Тимофеевич Галдобин – орыс тілі пəнінің оқытушысы, Томск мұғалімдер институтында 
білім алған; 
5.
 
Николай  Александрович  Иванов  –  тарих  пəнінің  мұғалімі,  Омск  мұғалімдер  семинариясында 
оқыған жəне уезд мұғалімі дəрежесін иеленген; 
6.
 
Владимир  Иванович  Пабольников  –  жергілікті  түземдік  мектептерде  практикант,  Түркістан 
мұғалімдер семинариясының курсын бітіріп, бастауыш сынып мұғалімі дəрежесін иеленген; 
7.
 
Николай Гаврилович Хлудов – сурет пəнінің мұғалімі; 
Верный мұғалімдер семинариясы ашылғанымен оның жеке ғимараты болмады. Семинария мемле-
кеттік  қазынаның  есебінен  жалданған  жеке  үйде  орналасты.  1915  жылы  семинария  жанынан  бір 
кластық училище ашылды. Мұғалімдер семинариясы кітапханамен жəне тарихи коллекциялар жинақ-
талған арнайы бөлмемен жабдықталды [1,3-п].  
Верный қалалық Думасының журналында 18 мамыр 1912 жылғы санында Бірінші дүнинежүзілік 
соғыстың  аяқталғанына  100  жыл  толуына  байланысты  болашақта  ашылатын  Верный  мұғалімдер 
семинариясына  Александр  Благословный  атында  -  5,  Кутузов-Смоленский  атында  –  3,  Бородинкий 
атында  –  2  стипендиатқа  орын  берілгені  көрсетіледі  [1,  30-п].  Сонымен  мұрағат  деректеріндегі 
мұғалімдер  семинариясының  жылдық  есебіне  көз  жүгіртсек,  1916  жылы  5  қазанда  оқу  орнының 
жұмыс  істегеніне  4 жыл болады.  Бұл  кездегі  семинарияның  материалдық-базалық  жағдайын  сипат-
тасақ. Бұл жылы да мұғалімдер семинариясы мемлекет есебінен жалға алынған пəтерлерде өз қызме-
тін  атқарған.  Бірінші жарты  жылдықта  семинария 8  үйді жалға алған: екі  үй  Сартовский  көшесінің 
бойында Статскийдің кеңесшісі О.И.Вараксин үйі (Артиллерий жəне негізгі арықтың ортасында); екі 
үй  Қаскелең  көшесіндегі  Верныйлық  мещанин  А.А.Шахворостов  үйі  (Артиллерий  жəне  Лагерная 
көшесінің  ортасында);  бір  үй  Ыстық-көл  көшесінде  (бұл  да  Артиллерий  жəне  Лагерная  көшесінде) 
Верныйлық  мещанин  Г.А.  Шахворостов  үйі;  екі  үй  Ыстық-көл  көшесіндегі  Сарапульдік  мещанник 
Д.Т.Болдырев  үйі  (Артиллерий  жəне  Лагерная  көшесінде)  жəне  бір  үй  Дунганская  көшесіндегі 
Барнауылдық мещанин С.О.Дворников үйі (Гимназиялық жəне Губерниялық көшелердің ортасында) 
[4, 1-п.]. 1916 жылы мамырда үй иесі С.О.Дворников үйін сатуына байланысты семинария ғимаратты 
беруге  мəжбүр  болды.  Оның  орнына  семинария  қазыналық  есеп  кредитінен  Қаскелең  көшесінде 
(Командирлік  жəне  Гимназиялық  көшелерінің  ортасында)  отставкадағы  шенеулік  почта  телеграфы 
ведомствасының  титулярлық  кеңесшісі  А.А.Семеновтың  үйін  жалға  алып,  жылына  180  рубль 
төлейтін болды. Сондай-ақ, 1916 жылдың оқу 3 сыныпқа жəне қосымша 24 адамға семинария қазына 
есебінен  Солдатский  көшесіндегі  Верныйлық  мещанка  А.А.Огородникованың  үйін  жылына  240 
рубльге  жалдады  жəне  Дунганская  көшесінде  (Командирская  жəне  Гимназическая  көшелерінің 
ортасында) тұрған қайтыс болған казак Н.Н.Шендриковтың мұрагерлеріне 360 рубль жылына төлеп 
отырды
 
[4, 5-п.]
 
Қорыта келетін болса, Верный мұғалімдер семинариясы өз кезеңінде Жетісу өңірін мұғалімдермен 
қамтасыз ету үшін құрылған оқу орындарының бірі болып табылады. Мұнда қызмет кеткен ұстаздар-
дың басым көпшілігі арнайы педагогикалық жоғары оқу орындарын тамамдаған жəне педагогикалық 
еңбек  тəжірибиесі  бар  оқытушылар  болды.  Верный  мұғалімдер  семинариясы  жоғарыда  аталған 
жылдар ішінде 100-ге жуық шəкіртке білім беріп, аймақта кəсіби мұғалім мамандарын дайындағауға 
өз үлесін қосты.  
 
1
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 12-іс. 
2
 
Р ОММ, 44-<ор, 1-т., 137-іс. 
3
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 6-іс.  
4
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 18-іс 
5
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 32-іс. 
6
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 54-іс. 
7
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 59-іс. 
8
 
Р ОММ, 127-<ор,1-т., 14-іс. 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
328 
Резюме  
Из истории Верненской учительской семинарии (1913-1917) 
Садыкова А.К. – КазНПУ им. Абая, специальность 6D011400-история, PhD докторант 1-го курса, 
Республика Казакстан, г.Алматы. е-mail: asemakaznpu@mail.ru 
В  данной  статье  рассматривается  об  открытии  Верненской  учительской  семинарии  который  был  создан  в 
1913  году  в  Семиречье.  Значимость  открытие  Верненской  учительской  семинарии  в  том  что  на  тот  момент 
нехватили  учителей  в  Семиречье.  В  статье  анализируются  причины  и  трудности  открытия  учительской 
семинарии на основе архивных  документов.  А также  делается анализ на  процентный численность принявших 
семинаристов, национальный состав, социальное положение, религиозные вероисповедение. 
Также, рассматривается о самых первых коллективах Верненской учительской семинарии, то есть директор, 
состав  семинаристов,  о  первых  преподователях  и  об  учебных  зданиях.  Эти  материалы  анализируется  на 
основани документов, которые раньше не были привлечены в научный оборот. 
Ключевые  слова:  Верненская  учительская  семинария,  Семиречье,  учители,  ученики,  здания,  Министр 
Народного просвещения, стипендиат. 
 
Summary 
From history of Verny teaching seminary (1913-1917) 
Sadykova A.K. – Abai Kazakh National Pedagogical University. P 
hD 1-st cours, 6D011400-history,  Republic Kazakhstan. Almaty. е-mail: asemakaznpu@mail.ru 
In  this  article  examined  about  opening  of  the  Verny  teaching  seminary  that  was  created  in  1913  in  Semirechensk 
regions. Meaningfulness opening of the Verny teaching seminary in that  moment not enough teachers in Semirechensk 
regions. In the article reasons and difficulties of opening of teaching seminary are analysed on the basis of the archived 
documents.  And also an analysis is done on a percent quantity of accepting seminarians, national composition, social 
position, religions. 
Also,  examined  about  the  first-ever  collectives  of  the  Verny  teaching  seminary,  director,  composition  of 
seminarians, about first teachers and about educational building. These materials analysed on basis archive documents 
that before were not attracted in a scientific turn.  
Key  words:  Verny  teaching  seminary,  Semirechensk  regions,  teachers,  students,  building,  Minister  of  the  Folk 
inlightening, grant holder.