Резюме  А.Букейханов руководитель национально-освободительного движения в Казахстане начале ХХ в

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
286 
ЖАС ҒАЛЫМДАР ЗЕРТТЕУЛЕРІ 
ИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ 
RESEARCH OF YOUNG SCIENTISTS 
 
УДК 325.1(574):930 
 
 
КАЗАХСКАЯ ДИАСПОРА, ИСТОРИОГРАФИЯ ПРОБЛЕМЫ 
Абдусалиева Ю. М. –  
магистрант факультета истории, археологии и этнологии по специальности 6М011400 кафедры 
истории Казахстана, Казахского национального университета им. Аль-Фараби,  
Республика Казахстан, г. Алматы. e-mail;abdusalieva.@mail.ru 
 
В  научной  статье  раскрываются  поэтапное  расширение  историографической  базы  о  формировании    и 
причинах  миграции  казахской  диаспоры,  также  дан  анализ  поэтапного  становления  историографических 
сведений.  Изучение  исторических  и  современных  проблем  казахских  диаспор  в  разных  странах,  различная  
помощь им в сохранении и развитии национального и культурного наследия казахской культуры, открытие для 
представителей  казахской  диаспоры  новых  рубежей  во  многих  отраслях  жизнедеятельности  –  все  это  стало 
одним из векторов внешней политики страны, обретения ей своей национальной идентичности. Этой политики, 
основы  которой  заложил  еще  в  самом  начале  глава  государства  -  Нурсултан  Назарбаев,  Казахстан  неуклонно 
придерживается  все  эти  годы.  Актуальность  исследования  данной  проблематики,  заключается  в  том,  что  в 
казахстанской  историографии  восполняется  пробел  в  изучении  проблем  части  казахского  народа,  проживаю-
щего  за  рубежом,  что  обогащает  всю  историю  казахов.  Исследование  данной  темы,  необходима  для  развития 
консолидации нации, которая в свою очередь связана с проблемами национального возрождения, суверенитета 
и  национальной  безопасности  Республики  Казахстан.  Как  отмечает  Н.А.  Назарбаев,  «для  казахских  гумани-
тариев  нет  сегодня  задачи  более  актуальной,  нежели  проложить  дорогу  в  колоссальном  поле  взаимодействия 
национальной идентичности и динамичных императивов времени». 
Ключевые слова: Казахская диаспора, историографические сведения, диаспоризация 
 
Казахская  диаспора  является  объектом  внутренней  политики  и  субъектом международных  отно-
шений, «связующим мостом» между внутренней и внешней политикой нашего государства, поэтому 
в настоящий момент в политической науке особенный интерес представляют исследования проблемы 
воздействия диаспор на международные отношения и как фактор интеграции Казахстана в мировое 
сообщество [1]. 
Пристальное  внимание  исследователей  диаспоры  стали  привлекать  лишь  с  конца  1970-х  годов. 
Именно  тогда  появился  ряд  работ,  в  основном  американских  ученых,  послуживших  отправной 
точкой  для  дальнейших  исследований  широкого  круга  проблем,  порождаемых  диаспоризацией.  Но 
по-настоящему широкий размах диаспоральная тематика получила лишь с 1990-х годов, когда диас-
поры  стали  приобретать черты  транснациональных  сообществ.  Как  отмечает  известный  специалист 
по  этническим  проблемам,  профессор  Калифорнийского  университета  Р.Брубейкер,  если  в  1970-е 
годы  слово  «диаспора»  или  сходные  с  ним  слова  появлялись  в  диссертациях  в  качестве  ключевых 
слов  лишь  один–два  раза  в  год,  в  1980-х  годах  – 13  раз,  то  в  2001г.  –  уже  130  раз.  Интерес к  этой 
тематике  не  ограничивается  академической  сферой,  а  распространяется  также  на  бумажные  и 
электронные средства массовой информации. В настоящее время поисковая система Google содержит 
более миллиона отсылок на слово «диаспора[2]. 
На  данном  этапе  историографические  сведения  отечественных  исследователей,  по  проблеме 
становления казахской диаспоры за рубежом, приобретают масштабный характер и набирают оборо-
ты,  так  как,  данная  тема  получила  свою  актуальность,  только  во  второй  половине  1990-ых  годов, 
после обретения и становления суверенитета РК. До этого момента данная проблема не изучалась,  в 
связи  с  цензурой  и  идеологическими  запретами  на  многие  исследования,  связанные  с  этнополити-
ческими  и  не  только  процессами.  Многие  исследования,  которые  были  проведены  в  советский 
период, по изучению казахов за пределами СССР, не то, чтобы,  не находили своей актуальности, при 
некоторых  «раскладах»  они  не  доходили  до  печати,  так  как  подвергались  жесткой  критики  по 
идеологическим  соображениям,  а  авторы  данных  исследований,  зачастую  были,    под  теперь  уже 
«пристальным  взглядом»,  и  соответственно  правительственным  давлением,  при  котором  далее  не 
могли продолжать, свою исследовательскую деятельность. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
287 
В  советской  историографии  эта  была  одна-единственная  монография  о  казахской  ирреденте  в 
Китае, Г.В. Астафьева «Казахи Синьцзяна, но опять же  в угоду интернационализму, миру и дружбе с 
КНР  важные  в  территориально-политическом  отношении  вопросы  были  сглажены,  и  казахи  Синь-
цзяна из ирреденты превратились в диаспору. 
Говоря  о  статьях,  посвященных  историческим  и  этнографическим  проблемам  казахов  Китая, 
следует  отметить  статью  Н.Н.  Мингулова  «Национально-освободительное  движение  народов  Синь-
цзяна  как  составная  часть  китайской  революции  (1944-1949  годы)»,  опубликованную  в  сборнике  
«Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана», а затем, переведенную на английский язык 
и  изданную,  в  журнале  «Центральноазиатское  обозрение»  под  названием  «Восстание  в  северо-
западном Синьцзяне, 1944-49». Н. Н. Мингулов[3]. 
Более  в  советской  историографии  научных  исследований  о  казахах,  проживавших  за  пределами 
СССР,  не  было,  не  считая  статьи  С.И.  Брука  об  этническом  составе  народов,  проживавших  в 
Синьцзяне в 1950-е гг., с приведением статистических данных, и статьи Г.П. Сердюченко, посвящен-
ной классификации языков народов Китая, в которой также приводятся данные о численности каза-
хов на 1953-1954 гг., извлеченные автором из Первой всекитайской переписи населения 1954 года. 
Несмотря  на  запретность  данной  темы,  некоторые  советские  и  казахстанские  историки  исследо-
вали,  в  той  или  иной  связи,  вопросы,  имевшие  отношение  к  отдельным  историческим  причинам, 
послужившим отправной точкой для возникновения казахской ирреденты, например, в Китае, а затем 
волею судьбы и крупномасштабных миграций ставших диаспорой в других странах мира. Одной из 
таких научных разработок стало изучение истории международных отношений в Центральной Азии в 
XVII-XVIII веках. 
Историографию  проблем  непосредственно  по  истории  возникновения  и  современного  развития 
казахской диаспоры берет свое начало вследствие эмиграции казахов из Синьцзяна в 1930-1950-х гг., 
а затем уже в Индию и Пакистан, Турцию и уже потом миграции в Европу и Америку.  
Анализируя  и  систематизируя  труды  по  проблемам  истории  возникновения  и  современного 
развития казахской диаспоры, Г.М. Мендикулова, предлагает разделить их на 6 этапов. 
К  первому  этапу  относятся  материалы  русских  и  зарубежных  географов,  ученых,  путешествен-
ников, в чьих трудах можно найти сведения о казахах, проживавших в странах Востока до 1950-х гг.. 
Существенный  вклад  внес,  исследователь  Сибири  и  Средней  Азии  Г.И.  Спасский,  который  сделал 
обстоятельное историко-этнографическое описание основных казахских этнотерриториальных объе-
динений. Значительные сочинения по истории и этнографии казахов были созданы историком-восто-
коведом,  почетным  членом  С.-Петербургской  АН  В.В.  Вельяминовым-Зерновым.  В  главном  труде 
Вельяминова-Зернова  "Исследование  о  касимовских  царях  и  царевичах"  содержатся  обширные 
исторические сведения о казахах.  
Огромное значение для исторического и этнографического изучения Казахстана и Средней Азии в 
этот  период  имели  труды  Чокана  Валиханова.  Валиханов.  Чокан  Валиханов  собирал  казахский 
фольклор, изучал сведения о верованиях и обычном праве казахов. Наиболее древние и устойчивые 
корни  казахского  менталитета  нашли  отражение  в  ряде  его  исследований,  в  частности,  в  статьях 
"Следы шаманства у киргизов (казахов)", "О мусульманстве в степи". Устному народному творчеству 
казахов  посвящены  статьи  "Предания  и  легенды  большой  Киргиз-Кайсацкой  орды",  "Очерки 
Джунгарии" и другие[4]. 
Второй  этап  характеризуется  работами  советских  ученых,  в  которых  рассматривались  лишь 
отдельные  вопросы  истории  казахов,  проживавших  за  рубежом.  Одной  из  причин  отсутствия  в 
советской историографии комплексных трудов, посвященных казахской диаспоре и ирреденте, являл-
ся идеологический запрет на научную разработку данной проблематики в СССР. Другой важнейшей 
причиной практически отсутствия научных исследований по теме являлась малочисленность источ-
ников  в  архивах  СССР,  проблематичность  научных  командировок  советских  ученых  в  зарубежные 
страны,  где  сосредоточены  документы  по  истории  казахской  диаспоры  из-за  "жесткой"  табуиро-
ванности данной проблематики.  
К  третьему  этапу  относятся  научные  изыскания  западных  ученых  в  1950-1960-е  гг.,  т.е.  сразу 
после  трагических  событий  в  Синьцзяне,  Тибете,  Индии  и  Пакистане;  материалы  социологических 
исследований  немецких  ученых,  проводившихся  в  лагерях  и  первых  поселениях  казахских  полити-
ческих беженцев из Восточного Туркестана (Синьцзяна) в Турции в данный период, а также исследо-
вания казахских поселений в Анатолии турецким учеными в 1960-х гг.. 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
288 
Четвертый этап характеризуется выходом ряда исследований и мемуаров, написанных казахами: 
или  самими  участниками  трагических  событий  Восточном  Туркестане  (Синьцзяне)  или  их  родст-
венниками.  Значимость  этих  монографий  и  мемуаров  для  исследований,  а  в  большей  степени  для 
самих казахских политических беженцев из Восточного Туркестана (Синьцзяна) огромна и бесценна. 
Особенностью всех этих книг является пронизывающая боль, незаживающая рана от потери "золотой 
колыбели родной земли".  
К таким относится монографии Бекмахановой Н.Е. «Формирование многонационального населе-
ния  Казахстана  и  Северной  Киргизии»,  написанная  в  1980  г.  Данная  монография  имеет  большое 
значение  для  расширения  источниковой  базы  историко-этнографических  исследований  территории 
Казахстана. 
К  пятому  этапу  можно  отнести  монографические  исследования  западных  историков,  этнологов, 
изучавших историю и современное развитие казахских обществ в России, Китае, Турции, Швеции в 
1970-1990-х гг.  
Например, А.Т. Толеубаев одним из первых среди казахстанских этнологов занимался изучением 
этнографии Казахской диаспоры. В 1984,1985 годах им были организованы две крупные экспедиции 
в  Оренбургский  и  Астраханский  области  РСФСР.  По  результатом  этих  и  последующих  полевых, 
архивных  исследований  совместно  с  докторантом  Д.Б.  Ескекбаевым  им  выпущены  монография 
«Казахи Южного Приуралья» и подготовлена книга «Астраханские казахи»[5].  
Также в работе Н.М. Фролкина «Трудовая иммиграция во Франции в новейшее время»  автором 
были  раскрыты  проблемы  и  причины  трудовой  иммиграции  казахов  во  Францию.  Существенный 
вклад в данный период содержится в монографии Н.Н. Ксендзыка «Турецкая трудовая иммиграция в 
странах  Западной  Европы  (1970-1980  гг.)»    рассматривает  причины  возникновения  иммиграции  из 
Турции в Западную Европу. 
Шестой  этап  характеризуется  трудами  казахстанских  ученых  -  историков,  философов,  демогра-
фов,  социологов  и  др.,  получивших  возможность  исследовать  данную  проблему  только  в  период 
независимости.  Первым  научным  исследование  в  казахстанской  историографии  проблем  казахской 
диаспоры стала монография Г.М. Мендикуловой «Исторические судьбы казахской диаспоры. Проис-
хождение  и  развитие»  опубликованная  в  1997  г.  В  своих  работах  автор  рассматривает  различные 
аспекты процесса исторического формирования и современного развития казахской диаспоры и ирре-
денты.  Данная  работа  является  фундаментальной  в  данной  области.  В  2006  оду  выходит  ее  работа 
«Казахская диаспора: история и современность», еще один огромнейший вклад, который восполняет 
«белые  пятна»  в  истории  современного  Казахстана,  и  если  учитывать  статистику,  по  которой  за 
переделами РК проживают около 5 млн. казахов, что составляет около 34% от всего числа коренного 
населения Казахстана. При условии падения уровня деторождаемости, факт возвращения хотя бы 2 
млн. казахов, а это 12,1% от всего числа населения Республики Казахстан, важен Астане как демонс-
трация мировому сообществу, что в Казахстане происходят интеграционные процессы, связанные с 
нормализацией социально-экономической ситуации в Республике[6]. 
Одной из последних работ по данной проблеме в городе  Алматы Всемирная ассоциация казахов 
презентовала   коллективный  научный  труд   «Казахская  диаспора  и   репатриация.  1991-2012». 
Авторы  издания  –  кандидат  исторических  наук  Кулгазира  Балтабаева,  первый  заместитель  предсе-
дателя Всемирной ассоциации казахов Талгат Мамашев, доктор исторических наук Жарас Ермекбай 
и кандидат философских наук Айтбала Баймагамбетова. 
Характерной чертой современности в рамках глобализации мира становится усиление миграцион-
ных потоков. Если в 1960 г. во всем мире насчитывалось 75,5 млн. человек, проживающих вне страны 
своего  рождения,  то  в  2000  г.  –  176,6  млн.,  а  в  конце  2009  г.  их  стало  уже  213,9  млн.  Согласно 
оценкам экспертов ООН, в настоящее время каждый 35-й житель земного шара является международ-
ным мигрантом, а в развитых странах – уже каждый десятый[7]. 
На  сегодняшний  день,  когда  в  зарубежных  странах  идут  нескончаемые  войны,  этнический  фак-
тор,  как  фактор  консолидации,  приобретает  все  большее  значение  в  межгосударственных  отноше-
ниях, проблемы диаспоры приобретают масштабный характер. 
 
 
1
 
 Назарбаев  Н.А. В потоке истории.  - Алматы: Атамура. - 1999 г,. – С. 286. 
2
 
 Brubaker R. The “diaspora” diaspora //Ethnic and racial studies. - N.Y., 2005. 
3
 
 Мендикулова  Г.  М.  Исторические  судьбы  казахской  диаспоры.  Происхождение  и  развитие.    –  Алматы: 
Гылым. -  1997 г. – С. 265. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
289 
4
 
 Кусаинова  А. Дороги, унесенных ветром. – 30. 11. 2000г. режим доступа: www.navigator.kz 
5
 
 Толеубаев А.Т. биография. - 10.05.2011, режим доступа: http://www.kaznu.kz/     
 
6
 
 Сейдин    Н.  Б.  Казахи  за  рубежом  как  объект  национальной  политики.  -  03.01.2003  г.  режим  доступа: 
http://www.centrasia.ru/  
7
 
Trends in total migrant stock: The 2005 revision //http://esa.un.org/migration  
 
 
Tүiндеме 
Қазақ диаспорасының тарихнамасы 
Абдусалиева Ю.М. –  
?л-Фараби атандағы  аз У 6M011400- Тарих мамандығы  2 курс магистранты,  
аза<стан Республикасы; Алматы <. e-mail: abdusalieva @ mail.ru 
Ғылыми  мақалада  тарихнамалық  ақпарат  біртіндеп  қалыптастыру  талдау  ретінде  қалыптасу  тарихнамалық 
базасы мен қазақ диаспорасының көші-қон себептерін біртіндеп кеңейтімін ашады  
Əр  түрлі  елдерде  қазақ  диаспорасы  тарихи  жəне  қазіргі  заманғы  мəселелерін  зерттеу,  қазақ  мəдениетінің 
ұлттық  жəне  мəдени  мұраны  сақтау  жəне  дамытуына  түрлі  көмек  беру,  оларды,  өмір  салаларының  көптеген 
қазақ  диаспорасының  жаңа  шекаралар  өкілдері  үшін  ашық  болу  –  барлық  осы  елдің  сыртқы  саясатының 
векторларының  бірі  болды.  Олардың  оны  табуы  ұлттық  санаға  жатады.  Бұл  саясаттың  бастама  негіздерін 
президент Нұрсұлтан Назарбаев қалады. Барлық осы жылдар Қазақстан осы саясатты тұрақты ұстанып келедi. 
Түйін сөздер: қазақ диаспорасы, тарихнамалық ақпарат, диаспаралық ғылыми ілім 
 
Summarу 
Kazakh diaspora historiography of problem 
Abdusalieva Yulduz –  
Al - Farabi Kazakh National University Master the Faculty of History, Archeology and Ethnology , specialty 6M011400 
Department of History of Kazakhstan , Kazakh National University, Republic of Kazakhstan,  
Almaty . e-mail; abdusalieva @ mail.ru 
In the scientific article reveals the gradual extension of the historiographical base of the formation and the causes of 
migration of Kazakh Diaspora , as an analysis of the gradual formation of historiographical information .
 
The study of historical and contemporary issues of the Kazakh diasporas in different countries, different aid them in 
the preservation and development of national and cultural heritage of the Kazakh culture, open to representatives of the 
Kazakh Diaspora new frontiers in many of life industries - all this has become one of the vectors of the foreign policy of 
the  country,  finding    their  national  identity.  This  policy,  which  laid  the  foundations  at  the  very  beginning  of  the 
President - Nursultan Nazarbayev, Kazakhstan has been steadily adheres to all these years. 
Keywords: Kazakh Diaspora, historiographical information, diasporization 
 
 
ƏОЖ94(574) «15/18» 
 
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ РЕФОРМА КЕЗЕҢІНДЕГІ  
ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР 
 
Айтбекова А.Б. –  
магистрант (Алматы <.,  аза< мемлекеттік <ыздар педагогикалы< университеті) 
 
Бұл  мақалада  1921-1922  жж.  Түркістан  АКСР  жəне  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы  жер-су  реформасы 
туралы  қарастырылады.  Мəселен,  Түркістанда  шаруалардың  басты  айналысатын  шаруашылық  түрі  тікелей 
жерге байланысты болды. Жергілікті халықтың көпшілігі жер шаруашылығымен айналысты, сондықтан жер-су 
реформасы ең маңызды мəселе болып есептелді. Халықтың көпшілігінің өз жерлері болған жоқ. Сонымен бірге 
патшалық  билік  тұсында  құнарлы  жердің  көпшілігін  Ресейден  келген  қоныстанушылар  иемденді.  Кеңес 
өкіметінің «Жер - шаруаларға» деп жариялаған ұраны жақсы өмірге үміт бергендей болды. Сөйтіп, 20 жылдары 
Кеңес өкіметінің Түркістан мен Оңтүстік Қазақстанда жүргізген жер-су реформасы патшалықтың отарлық жер 
саясатын жоюға бағытталды.  
Түйін сөздер: Реформа, кооператив, патшалық саясат, тəркілеу, ұлттық мемлекет, шаруашылық.
  
 
Қазіргі уақытта қазақ халқы ұлттық жаңғыруға егемен мемлекет ретінде қалыптасуға бағыт ұстап 
жəне  Қазақстан  Республикасының  бүкіл  дүниежүзілік  тарихи  үдерісте  алатын  орны  айқындалып 
жатқан  кезде,  оның  өткен  тарихын  жан-жақты  оқып-үйрену  мен  зерттеудің  қажеттілігі  артып,  оған 
үлкен  мəн  берілуде.  Əсіресе,  мұндай  қажеттілік  Қазақстан  тарихының  кейбір  кезеңдерін  мұқият 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
290 
зерттеп, қалыптасқан көзқарастырды өзгертіп, қайта қарауда заңды құбылысқа айналуда. Бұл жөнінде 
елбасы  Н.Назарбаев:  «Ұлттың  рухани  өмірі,  оның  мəдениетіне  байланысты  əлі  де  болса  көпшілік 
қауымға  жетпей  жатқан  тарихи,  əдеби  асыл  мұраларымызды  игеру  жолында  еңбектену,  бұрын  мəн 
бермей  келген  халықтану,  шығыстану,  түркітану  ілімдерін  барынша  дамытуға  көңіл  қою,  ұлттық 
мəдени  ерекшеліктерімізді  сақтау,  жинау,  зерттеу  ісін  жетілдіре  түсу  –  бүгінгі  маңызды  міндетте-
ріміздің қатарына кіреді»-
 
деп орынды пікір айтады. 
Қазақ елі үшін қасиетті жерлердің біріне қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңірін жатқызуға болады. Осы 
жерде алғаш рет қазақ хандығы өмірге келді. Бұл киелі мекен Орта Азия мен Қазақстан деп аталып 
жүрген  алып  аймақтың  бір  ғана  бөлігі.  Алғашқыда  Тұран  атты,  кейін  Түркістан  деп  аталған  үлкен 
жəне біртұтас жатқан географиялық аймақты мекендеген өзара туысқан түркі тілдес халықтар болды. 
Оған  өзбек,  қазақ,  ұйғыр,  қырғыз,  түркімен  жəне  қарақалпақ  кірген.  Тұран  адамзат  баласы  өрке-
ниетінің ежелгі ошақтарының бірі болған. Ол өзінің ежелгі қалалары Отырар, Баласағұн, Самарқанд 
т.б. мəдени орталықтарымен атағы шыққан. Орта ғасырдың өзінде бұл өлке əлемді дүр сілкіндірген 
Алтын Орда мен Темір əмірлігінің ордасы болды.  
Қазақстанның  Оңтүстік  өңірі  аталып  кеткен  Сырдария  мен  Жетісу  жерлері  өз  басынан  əрқилы 
заманды, тарихи кезеңдерді кешірді. Бұл жерде ХІХ ғасырдың орта шамасынан бастап, Ресей импе-
риясының  отарлау  саясаты  жүргізілді.  Ал  ХХ  ғасырдың  1917  жылының  соңына  қарай  бұл  өңірде 
Кеңес  өкіметі  орнады.  Ресей  империясының  экспансиялық  саясатының  нəтижесінде  Түркістан  рес-
публикасына енген қазақ жерлерінің қазақ елі үшін маңызы үлкен болды. Сондықтан да Кеңес өкіме-
тінің  алғашқы  жылдарында  бұл  өлкенің  Қазақ  республикасына  қосылуы  жөнінде  мəселе  көтерілді 
[1,45]. 
Негізінен  қазақтар  мекендеген  бұл  Оңтүстік  өңірге  басқа  этностардың  қоныстануына,  төмендегі 
тарихи  оқиғалар  себеп  болды.  ХҮІІІ-ші  ғасырдың  екінші  жартысынан  бері  қарай  Ресей  империясы 
қазақ  территориясын  экспансиялауды  көздеді.  Отарлау  мақсатымен  Ресей  əскери  отрядтары  қамал-
дар,  поселкелер,  қалалар  тұрғызды.  Алғашқыда  казак  əскерлері  қазақ  жерлеріне  орналаса  бастаса, 
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  орыс  шаруаларының  жаппай  қоныс  аударуы  жүзеге 
асырылды. Ресей империясының бұл жүйелі отарлау саясаты қазақ қауымының ата қоныс, күн көріс 
жерлерінен  айырылуына  алып  келді.  Аталып  отырған  саясат  1917  жылы  Қазан  төңкерісіне  дейін 
жүргізілді.  Қазақ  халқына  жасалған  бұл  қиянаттың  салдарынан  қазақ  елі  мəдени,  экономикалық, 
əлеуметтік даму саласында елеулі шығынға ұшырады. Оның есесіне өлкенің байырғы халқы жерінен 
айырылды, саны азайды. Ал қоныстанушылар жерге ие болып, сан жағынан да көбейді [2,78]. 
–  Ресей  империясының  ұзақ  жылдар бойына жүргізген  отарлау  саясатына қарсы  қазақ халқының 
бірнеше бас көтерулері болды. Қазақ елінің ұлт-азаттық қозғалысының соңғы белесі, бас көтеруі 1916 
жылы болды. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, халық наразылығы қатаң жазаланды. Қазақтар ата-
мекенінен кетуге мəжбүр болды. Бұл жағдай қазақ елінің халқының санының азаюына алып келді. 
–  1917  жылғы  Қазан  төңкерісінен  кейін  бұл  өңірде  Кеңес  билігі  орнады.  Жетісу  мен  Сырдария 
халқы  Түркістан  республикасының  құрамында  болып,  бұл  жылдары  азамат  соғысын,  1918-ші  жəне 
1921-ші жылдардағы аштықты бастан өткізді. 
– Кеңес билігінің Түркістанда жүргізген ұлт саясатының нəтижесінде осы өлкедегі шығыс халық-
тарына  саяси  тəуелсіздігіне  жетуге  мүмкіндік  беру  мəселесі  қарастырылды.  Түркістан  республика-
сының жергілікті этностарының өз алдына ұлттық мемлекетін құруына жол берілді. 1924 жылы Орта 
Азия мен Қазақстанда жүргізілген ұлттық-мемлекеттік межелеу жоғарыда айтылған бағытты белгілі 
бір  дəрежеде  жүзеге  асырды.  Сонымен  Жетісу  мен  Сырдария  облыстарының  байырғы  халқы  - 
қазақтар көптен аңсаған армандарына, нақтырақ айтатын болсақ, Қазақ республикасының құрамына 
Оңтүстік өңірдің енуіне қолы жетті. 
Біздің ойымызша, осы аталған факторлар Түркістанның Жетісу мен Сырдария облыстарының ХІХ 
ғасырдың  орта  шенінен  бастап  ХХ  ғасырдың  20-шы  жылдарының  аралығына  дейінгі  уақыт  ішінде 
ұлттық құрамның дамуы мен өзгеруіне бірден-бір, тікелей ықпал жасады. 
Оңтүстік  Қазақстан  өңірінің  көрсетіліп  отырған  уақыт  аралығындағы  этнодемографиялық  жағ-
дайын  Ресей  империясының  1897  жылғы  алғашқы,  жалпыхалықтық  санағы  мен  1926  жылы  өткен 
бірінші Бүкілодақтық санақтың мəліметтеріне сүйене отырып анықтаймыз. 
Ал  енді  Жетісу  мен  Сырдария  облыстарының  этникалық  топтарының  жоғарыда  аталып  кеткен 
алғашқы жəне ең басты факторының əсерінен 1897 жылғы санаққа дейінгі осы өңірде орналасуы мен 
санына, сондай-ақ оған əсер еткен қоныс аударудың мəніне көңіл аударайық. 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
291 
ХІХ  ғасырдың  60-шы  жылдарында  əскери  отрядтардың,  казактардың  экспансиялауы  жалғасып, 
Жетісу  мен  Сырдарияда  да  кең  етек  жайды.  Ал  80-ші,  90-шы  жылдары  ішкі  Ресейдің  кедейленген 
шаруаларының лек-легімен мемлекеттің көмегінсіз қоныс аударуы орын алды. ХХ ғасырдың бастап-
қы  кезеңінде  қоныстану  саясаты  жаңа  кезеңге  өтті.  Жаңа  бағыт  патша  өкіметінің  1903  жылғы  2 
наурызда, 1904 жылғы 6 маусымда қабылданған заңдарымен бекітілді. Заңды негізде жарық көрген 
бұл ережелердің түпкі мəні қоныстандырудың ерікті түрінің белгіленуінде жəне Ішкі істер министр-
лігінің  рұқсатымен  тек  орыстар  мен  украиндықтардың  ғана  қоныстануына  жағдай  жасалуында 
жатты. Оларға жер үлесі тұрақты пайдалануға берілді. Оларға бірқатар жеңілдіктер, ақшалай қаражат 
бөлінді. Қоныс аударушылар алғашқы 5 жылда уақытша белгіленген алым-салық мөлшерін төлеуден 
босатылды  жəне  де  басқа  жеңілдіктерді  пайдаланды.  Сонымен,  патша  өкіметі  қоныстану  арқылы 
отарлау ісінің дамуына көп күш жігерін жұмсағанын көреміз [3,79]. 
Қазақ  қауымының  күн-көріс,  ата-мекен  жерлерінен  айырылуы,  орыстардың  қазақ  даласына 
жойқын  қоныс  аударуы, қазақ  пен қоныс  аударушылар  арасындағы жер үшін  талас,  осы бағыттағы 
заңсыздықтар ұлттар арасындағы наразылықты, түсінбеушілікті күшейтті.  
Қазақ  елінің  тіршілігіне,  өмір  салтына,  этникалық  құрамына  өзгеріс  алып  келген  қоныс  аудару 
нəтижесінде,  Жетісу  мен  Сырдария  облыстарында  алғашқы  қоныс  аудару  поселкелері  құрыла 
бастады. Қоныстандыру ісі Түркістан генерал-губернаторы Кауфманның алғашқыда «Түркістан өлке-
сін  басқару  туралы  Ережесінің  Жобасы»  (1873)  ретінде  қабылданған,  ал  1886  жылы  заң  жүзінде 
бекітілген Ережесі бойынша жүргізілді. Əрине, заңды түрде бекітілген қоныстандыру саясаты өлкеде 
күшейе түсті. 1868-1895 жылдар аралығында Жетісу облысында 68 шаруа селолары орын тепсе, ал 
Сырдария облысында 1889 жылға дейінгі кезеңде 22 село құрылды [4,78]. 
ХІХ  ғасырдың  90-шы  жылдарында  Ресей  империясынан  келушілер  легі  көбейді.  Сонымен  қатар 
осы жылдары Жетісу облысына 1881 жылдың 12 ақпанында қабылданған Петербор келісімі бойынша 
Қытайдан  ұйғырлар  мен  дұңғандар  қоныс  аударды.  Зерттеуші  Н.Н.Пантусовтың  мəліметі  бойынша 
45373 ұйғырлар жəне 4682 дұңған қоныс аударды.  
1897-1915 жылдар аралығында Жетісу облысында орыстардың саны 258 мыңға, ал украиндардың 
саны  31  мыңға  жетті.  Сырдария  облысында  орыстар  137  мың,  украиндар  16  мың  болып  есептелді. 
Бұл сандар орыстардың Жетісуда үлес салмағының 19,4 пайыз, ал Сырдарияда 7 пайызға жеткендігін 
айқындайды. Қазақтардың саны 1915 жылы Жетісу облысында 580 мың болып, үлес салмағы 43,62 
пайыз  болды.  Ал  Сырдария  облысында  қазақтар  саны  1265800  болып,  үлес  салмағы  60,3  пайызға 
жетті [4,18]. 
1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  Оңтүстік  Қазақстан  өңірінің  халқының,  əсіресе  жергілікті 
халықтың санының күрт төмендеуіне алып келді. Патша өкіметінің қатаң жазасынан бас сауғалаған 
халықтың  көпшілігі  туған  жерлерінен  көшуге  мəжбүр  болды.  1917  жылы  қазақтардың  Оңтүстік 
Қазақстанда үлес салмағы төмендеді. Жетісу облысында қазақ этносының үлес салмағы 42,4 пайызға 
дейін  кеміп,  саны  509  мыңға  жетті,  ал  Сырдарияда  жергілікті  халықтың  үлес  салмағы  44  пайызға, 
саны 953 мыңға төмендеді. 
1917  жылғы  Ұлы  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  кезеңде  Оңтүстік  Қазақстанның  тарихы  елеулі 
өзгерістерге толы болды. 1918 жылы құрылған Түркістан Автономиялық республикасының құрамына 
енген  Оңтүстік  Қазақстан  өлкесінде  Кеңес  билігі  орнады.  Кеңес  өкіметінің  алғашқы  20-шы  жыл-
дарында бұл өлкеде жер-су аграрлық реформасы жүргізілді. Ал 1924 жылы Орта Азия мен Қазақстан-
ды ұлттық мемлекеттік межелеудің нəтижесінде Оңтүстік облыстар Қазақ республикасының құрамы-
на енді. Аталған жетістіктермен бірге бұл кезеңнің ауыртпалықтары да жеткілікті болды. Оған Кеңес 
билігінің  алғашқы  жылдарындағы  жүрген  азамат  соғысындағы  шаруашылықтың  күйреуін,  соның 
салдарынан болған ашаршылықты жатқызуға болады. 
Осы  аталып  отырған  фактілер  ХХ  ғасырдың  20-шы  жылдарындағы  Оңтүстік  Қазақстанның 
этнодемографиялық  жағдайына  өзінің  жанама  немесе  тікелей  əсерін  тигізді.  1897  жылғы  санақ  пен 
1926  жылғы  бірінші  Бүкілодақтық  халық  санағының  аралығында  Оңтүстік  Қазақстан  өңірінің 
халқының саны, этникалық құрамы едəуір өзгерістерге ұшырады. 
1924  жылы орта  Азияны ұлттық-мемлекеттік  межелеуге  байланысты  1920 жылы  құрылған  Қазақ 
(Қырғыз)  АССР-нің  құрамына  қазақ  жерлерінің  қосылуымен  қатар,  Тəшкен,  Пішпек  уездерінің  бір 
бөлігі,  Пржевальск,  Амудария  уезі  тұтастай  көршілес  республикалардың  құрамына  енді.  Міне,  осы 
факторлардың салдарынан 1926 жылғы санақ деректерінен Оңтүстік Қазақстанның көптеген этника-
лық топтарының үлес салмағының азайғандығы байқалды. 1897-1926 жылдар аралығында Жетісу мен 
Сырдария облыстарының халқының саны мен ұлттық құрамының өзгеру динамикасын айқын көруге 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
292 
болады.  1926  жылғы  бірінші  Бүкілодақтық  санақ  ең  алғашқы  мəліметтері  нақты,  толық  есептелген 
санаққа  жатады.  Бірақ  əрбір  ауқымды,  үлкен  істе  белгілі  бір  кемшіліктер  болады.  Қазақстандық 
демография  ғылымында  көшпенді,  яғни  жергілікті  халықтың  6,7  пайызы  есепке  алынбай  қалуы 
мүмкін деген болжам бар. Міне, бұл кемшіліктерге қарамастан, 1926 жылғы санақ бізге Жетісу мен 
Сырдария  облыстарының  этнодемографиялық  жағдайы  жөнінде  шындыққа  сай  мəлімет  береді  деп 
ойлаймыз. Оңтүстік Қазақстан халқы сан жағынан 29 жыл ішінде 17 пайызға кеміп, барлығы 2043503 
адам  болды.  Ұлттық  құрамы,  сандық  көрсеткіштерінің  ретімен  қарағанда мынадай:  қазақтар  –1,439 
мың (1,4 пайызға өсті), орыстар 226 мың (108 пайыз), украиндар 132 мың (319 пайыз), ұйғырлар 63 
мың (13 пайыз), белорустар 2 мың )311 пайызға өсті), өзбектер 128 мың (42 пайыз), қырғыздар 3 мың 
(99 пайыз), қарақалпақтар 745 (99 пайызға кеміген), дұңғандар 8 мың (42 пайызға кеміген) [5,28]. 
1926  жылғы  санақ  мəліметтерінен  Оңтүстік  Қазақстан  өлкесінде  түркі  тілдес  халықтардың  саны-
ның кемігендігі, ал славян тілдес халықтардың санының жоғары қарқынмен өсуін анықтадық. Жетісу 
мен Сырдария облыстарындағы қазақ халқының үлес салмағы 70 пайызды құрады. Орыстардың үлес 
салмағы  11  пайызға,  украиндардың  үлес  салмағы  6  пайызға  жетті.  Жергілікті  қазақ  халқының 
көпшілік  болуына  қарамастан  оның  табиғи  өсуі  төмен  болды.  1897  жылмен  салыстырғанда  1926 
жылы жергілікті  халықтың  жалпы саны  422758  адамға  кеміді. Мұндай кему  ұлттық  межелеу  бары-
сында өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркімен, жəне т.б. ұлттардың өз мемлекеттерін құруымен тікелей 
байланысты болды. Əрине бұл аталып отырған этностардың регионда санының азаюына қарамастан 
өлке көп ұлтты сипатта қала берді. 
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан жері ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың 20-шы 
жылдары аралығында көпұлтты мекенге айналды. 1926 жылы жергілікті халықтың көптеген мигра-
циялық, саяси, экономикалық факторлардың ықпалына қарамастан үлес салмағы 70 пайызды құрады. 
Ал  1990  жылы  бүкіл  Қазақстанда,  соның  ішінде  оңтүстік  өңірде  бұл  көрсеткіш  50  пайызға  дейін 
төмендеді. Керісінше еуропалықтардың, соның ішінде орыстардың үлес салмағы республика шеңбе-
рінде 37,7 пайызға дейін көтеріліп отыр. 
Қорыта айтқанда, Қазақстанның Оңтүстік өңіріндегі қазақ халқының болашақта өзінің ата қоны-
сында  көпшілік  болып,  көршілес  басқа  ұлттармен  қарым-қатынасының  жоғарғы  мəдени  дəрежеде 
қалыптасатындығына кəміл сенеміз. 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: