Хабаршы вестник «Арнайы педагогика» сериясы Серия «Специальная педагогика»
жүктеу/скачать 1,34 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сыныптар Бағалар
- ЖАЛПЫ СӚЙЛЕУ ТИП ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫ ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ДАЙЬШДЫҒЬШ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Ә.Қ. Қыстаубаева
- Л.О. Сарсенбаева
- ЖАЛПЫ СӚЙЛЕУ ТІЛІДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЬЩ СӚЗЖАСАМ ДАҒДЫЛАРЬШ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЛОГОПЕДИЯЛЫҚ ЖҦМЫСТЫҢ КЕЗЕНДЕРІ
- Г.Б.
7 желтоқсандагы № 1118 Жарлыгымен бекітілген. 3. Лурия А.Р. Умственно отсталый ребенок. - М.: Изд. АПН РСФСР, 1960. - 203 с. 4. Власова Т.А., Лубовская В.И., Цыпина НА. Дети с задержкой психического развития/-М.: Педагогика, 1984. -256 с. 5. Григорьев Д.В. Коррекция двигательных нарушений младших школьников с задержкой психического Сыныптар Бағалар Ӛте жақсы жақсы орташа
Жалпы білім беретін сыныптар 56 16
28 ПДТ балаларға арналган арнайы сыныптар 0 . 17
83 Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», Ns3(34) 2013 г.
развития. - СПб., 2003. 6. Адилова М.Ш. Особенности психомоторики младших школьников с задержкой психического развития. Авторефер. дис. канд. психолог, наук. - М., 1988. -16 с. 7. Екжанова Е.А., Стребелева Е.А. Коррекционно-развивающее обучение и воспитание. Программа дошкольных образовательных учреждений компенсирующего вида для детей с нарушением интеллекта. - М., 2005. Анықтамалар Моторлы ая - латын тілінен motor-қозғалысқа келтіру сӛздерінен шыққан. Жалпы дененің кимыл- қозғалысы, яғни бастыд, мойынның, иықгың, кеуденің және аяқ-қолдың қимыл-қозғалыс актілерінің саналы реттелу жиынтығы. Мүмкіндігі шектеулі балалар - белгіленген тәртіппен расталган, туа біткен, тұкым куалаған, журе пайда болған аурулардан немесе жарақаттардың салдарынан тіршілік етуі шектелген, дене жэне (немесе) психикалық кемістігі бар он сегіз жасқа дейінгі бала (балалар). Психикалық дамуының тежелуі - адам психикасы дамуыньщ жэне (немесе) жұмыс істеуінің уақытша немесе түрақты кемістігі, соньщішінде: сенсорлық бүзылыстардың сшідары; сӛйлеу бүзьитыстары; эмоциялық-еркі жағынан бұзылыстары; ми зақымдануының салдары; ақыл-ой дамуының бүзылыстары, соның ішінде акдш-ой жағынан кенжелеп қалу; психикалық дамуының тежелуі және осыған байланысты оқып-үйренудегі ӛзіндік қиындықгар. Кіші мектеп жасындағы балалар - 5-7 жас аралығындағы балалар. Психомоторика - Психомоторика гректіц psyche-жан, сана, латын тілінен motor-козғалысқа келтіру сӛздерінен шыққан. Түйін Бүл мақалада арнайы мектеп ұйымдарындағы психикалық дамуы тежелген балалардьщ моторлы аясыньщ дамуына түзету-педагогикасының эсер ету әрекеті жағдайына жасалған теориялық талдау үсынылған. «Ана тілі» жэне «Дене шынықшру» сабақгарында балардьщ сабақ үлгерімдеріне зертгеу жүргізіле отырып, сабақ үлгерімдерінің тӛмендеуі балалардьщ бойындағы ақаулықгын күрделілігіне тікелей байланысты екендігі аныкталды. Резюме В данной статье представлен теоретический анализ состояния коррекционно-педагогической деятельности по развитию моторной сферы у детей с задержкой, психического развития в специальных школьных организациях. Проведено исследование успеваемости детей на уроках по «Физической культуре» и «Родному языку» и установлению зависимости успеваемости по данным предметам от тяжести имеющегося у детей нарушения. Summary This article provides a theoretical analysis of the remedial teaching of motor development in children with mental retardation in special school organizations. Study on performance of children at lessons of "physical culture" and "mother tongue" and based on student achievement according to the subjects of the gravity of the violation of children.
Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды мекгепке оқьпуға дайындау мәселесі арнайы педагогика мен психологияньщ ӛзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Жалпы сӛйлеу тіпінің дамымауында сӛйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің түрақгы бұзылуы байқалады: сӛйлеу тілінің фонетикалық-фонематикалық жағының бүзылуы, лексикалық-грамматикалық жағы және сӛйлеу тілінің мағьшалық жағьіның бүзылуы (Р.Е. Левина, Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркина). Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту мәселесін ЕЛ.Флерина, Т.В. Туманова, Н.С. Жукова, Е.М. Мастюкова, Г.В. Чиркина, Т.Б. Филичева, Р.И. Лалаева жэне т.б. қарастырды. Зерттеу жүмыстарында сӛздік қорын кеңейту мен белсендіру, дыбыс айту мен байланыстырып сӛйлеу тілін дамыту, сабақ жүргізу эдістемесін, дидактикалық ойындар, жаттығулар мен тапсырмаларды ӛндеу жүмыстарына аса назар аударды. Жалпы сӛйлеу тілінің дамымауы тек арнайы балабақша балаларында ғана емес, сонымен қатар жалпы Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 2013 ж.
мектеп жасына дейінгі мекемелердегі балалар арасында да кездеседі және бүл тэрбиелеу мен оқьпу үрдісіне, баланың психологиялық жэне сӛйлеу тілінің дамуьща да кері әсерін тигізеді. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаудың курылымы, себебі, біріншілік жэне екіншілік кемістіктің байланысы балаларды арнайы мекемелерге іріктеу үшін, мектепте оқьпу барысында күтілетін қиындықтарға, түзету жұмысына тиімді әдіс-тәсілдерді тандау үшін қажет. Сондықтан жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды мекгепке дайындауға ерекше кӛңіл бӛлу керек. Психологиялық сӛздікте «мектептегі оқуға дайындық» түсінігі ересек мектеп жасына дейінгі балалардьщ морфологиялық-физиологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. JI.A. Венгер «мектепке дайындық» түсінігіне толығырак анықгама берген. Балаларды мекгепке дайындау - интеллектуалды, жекеяік жэне әлеуметгік-психологиялық аспектілері бойынша баланың барлық ӛмірлік аясын камтамасыз ету. Баланы мекгеше дайындауда оны психологиялық дайындығындаудың маңызы зор. Психологиялық компоненттеріне жатады: -
Мотивациялық; -
Интеллектуалды; -
Эмоционалды-ерікгік. Мотивациялық дайындық - баланың оқуға деген қызыгушылығының болуы. Балалардьщ интеллек- туалды дайындығы таным әрекетгерінің дамығандығьш кӛрсетеді. Балада толыққанды жэне бӛлшектен- ген қабылдауы, оқьпылып жатқан материалдардың теориялық элементтеріне қатынасымен, логикалық операциялардың негізімен ортақталған ойлау формалары, мағыналык есте сақтауы болуы қажет. Интеллектуалды дайындық балада оқу қызметін білуін, оқудағы тапсырмаларды бӛлекгеп жэне соны жеке мақсат қызметіне айналдыра білуді қалыптастырады. Мектепке баратын бала ойлау операцияларын, қоршаған ортадағы заттарды біріктіре және бӛлектей білу, ӛзін-ӛзі бақылай және.ӛзінің қызметін жоспарлай білу қажет. Сонымен қоса, оқуға деген жақсы кӛзқарасы, ӛзінің тәртібінде ӛзін-ӛзі қадағалай білу жэне алдына қойылған тапсырмаларды орындауда ӛз күшін толық сала білу керек. Д.Б. Эльконин баланың мектепке дайындау мәселесін зерттей отырьш, бірінші орынға оқу қызметін- дегі қажетгі алғьппарттың қалыптастыруды қодды. Осы алғышарттарды талдай отырып, Д.Б. Эльконин келесі параметрлерді бӛліп шығарады. -
-
Берілген жүйені талаптарға бейімдей білуі; -
Ауызша түрде берілген тапсырмаларды тыңдай білуі, нақгы жэне тиянақгы жасай білуі; -
Берілген затгы кӛріп қабылдауы арқылы ӛз бетінше орындай білуі. Осы жоғарыда параметрлер баланың психологиялық жағынан мектепке дайындығы кӛрсетеді [1]. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды жалпы мекгепте оқьпу дайындығын қалыптастыру мәселесін Г.А. Каше, Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркина, A.JI. Венгер зертгеген. Ғалымдар түзету жүмысының қағидаларын ӛндеп шығарды жэне жалпы сӛйлеу тілі дамымаған 5-7 жастағы балаларды оқьпу мен тәрбиелеудің түзетушілік жүйесін үсынды. Қазақстан Республикасында жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды мектепте оқытута дайындау мэселесін Мовкебаева З.А. қарастырды. Автор мүмкіндігі шектеулі балалардьщ мектепке дайындығын қамтамасыз ету жағдайларын анықгады. Баланың оқуға деген сӛйлеу тілінің дайындығы ең алдымен олардьщ тәртіп жэне танымдық процесстері ерікгі басқара алу біліктілікгерінде кӛрініс табады [2]. Сӛйлеу тілі бүзылысының психикалық дамудың басқа да жақгарымен байланыстарьщ қарастырудағы қағидамен сәйкес, сенсорлы, интеллекіуалды жэне аффективті-ерікті сфераларын қалыптастырудағы сӛйлеу әрекетінің ерекшеліктеріне талдау жасауға болады. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалар эмоционалды түрақсыздық, назарларының ауыспалылығы, еңбек ету қабілетінің тұрақсыздығымен жиі ерекшеленеді. Осындай балаларда есте сақтаудың тӛмен деңгейі, берілген тапсырманы қабылдай алмауы байқалады. Балалар схема бойынша бағдарлануда қиындық кӛреді. Байланыстырып сӛйлеу тілі логикалық кезектіліктегі қателіктер, жеке сӛздерді тастап кетумен сипатталады. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды кешенді тексеру қажет, тек сӛйлеу тілінің қалпын толық зертгеп қана қоймай, сонымен қатар психикалық функцияларын да тексеру керек. Түзету-дамыту жұмыстарын жоспарлау мен үйымдастьфу кезінде жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалардьщ сӛздік емес жэне сӛйлеу тілінің психикалық функцияларының жеке ерекшеліктерін ескеру қажет.
Жалпы сӛйлеу тілі дамымауын алдын алу жэне жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды мектепте Абай атындагы Қаз¥ЛУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 20]3 ж. 42
ның дамуына аса кӛңіл бӛлу керек. Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», Ns3(34) 2013 г.
Сондықтан, жалпы еӛйлеу тілі дамымаған балаларды мектепте оқытуга дайындау барысында келесі міндеттер негізгі болып табылады: -
дайындығы) дурью орындауын дамыту; -
Мектепте оқу қызығушылығы мен талпынысын тәрбиелеу (мотивациялық дайындық); -
Сӛйлеу тілін дамыту; -
Зейінін дамыту; -
Есте сақгауын дамыту; -
Кӛрнекі-образды ойлауын дамыту; -
¥сақ моторикасын дамьпу -
Кӛру моторлы бағдарлауын дамыту [3]. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды мектепте оқуга дайындау бойынша жұмыс эр логикалық сабаққа кіруі қажет. Бүл жұмыста мектеп жасына дейінгі балалардьщ жетекші әрекеті ойын болғандык- тан, жаттығулар, ойындық әдістер мен ойын жиі қолданылуы керек. Логопед ӛзінің сабағында жағымды жағдай жасауы керек: балаларға сенім білдіруі, жағымсыз жағдайларды жою, сӛйлеу тіліне байланысты сабаққа деген қызыіушылығын қалыптастыру. Педагог еңбегі тиімді болу үшін: •
Сабақ балаға қызықсыз болмауы керек. Егер бала кеңілді болса - ол жақсы оқиды. Қызығушылық - мотивацияның ең маңыздысы, ол балада нағыз шығармашыл тұлга қасиетгерін қалыптастырады жэне интеллектуалды сабақгардан қанағаттанарлығын сезінуге мүмкіндік береді. •
Жатгығуларды қайталау. Баланың ақыл-ой дамуы уақыт жэне тэжірибе арқылы аныкгалады, Егер белгілі бір жатгыгуды жасай алмаса, онда үзіліс жасау керек. Оған кейінірек оралу қажет немесе балаға жеңілірек түрін ұсыну қажет. •
Жетістіктерінің тӛмендігіне артық қобалжытпау керек. •
Шыдамды болу керек, балага оның интеллектуалды мүмкіндіктерінен аса тапсырма бермеу керек. •
Егер бала шаршап, кӛңілі болмаса, жаттығуларды жасауға мәжбүрлемеу қажет. •
Мектеп жасына дейінгі бала қайталаған, монотонды сабақгарды нашар қабылдайды, сондықтан сабақ жүргізу барысында ойын түрінде ӛткізген жӛн. •
мен жеңілістерін бӛлісуге үйрету керек: бүньщ барлығы жалпы мектептегі әлеуметтік қиын жағдайларда қажет болады. •
Ешқашан басқа балалармен салыстырғанда оның әлсіз жақгарын айтпау керек. Балага ӛз бойындағы сенімділікке қалыптастыру қажет. Келешек оқушының қасиетгерін қалыптастыруға баланьщ дүрыс әрекеті мен педагогикалық үрдістің бағыттылығына негізделген педагогикалық эсер етудің кешеңді жүйесінің маңызы зор [4]. Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепте оқытуға дайындаудьщ кешенді процесіне: -
педагоггар мен ата-аналарды белсенді қатыстыру; -
элеуметтік-психологиялық жеке қасиеттерін қалыптастыру бойынша психологиялық жұмыс жатады.
Мектепте оқьпудың элеуметгік-психолошялық дайындығы - бүл мектеп жасына дейінгі кезеңце топтық оқьпу жағдайында мектептегі оқу бағдарламаларьш меңгеру үшін баланың дамуына қажетті әлеуметтік жэне психикалық деңгейі (А.В. Запорожец, Е.Е. Кравцова, Г.Г, Кравцов жэне т.б.), мектептегі оқу ситуацияларымен шартталған қарым-қатынастьщ жаңа түріне, қоршаған орта мен ӛзіне деген қарым- қатынастың жаңа түріне деген баланьщ дайындығын кӛрсетеді. Қазіргі танда мектеп сыныптары негізінен 20-25 окушыдан түрады, сондықган баланың топтық атмосферада оқи алуы аса маңызды больт келеді. Кӛптеген балалар үшін
оқыту қосымша қиындықгар тудырады: зейін түрақтануының қиындығы, ӛзінің кӛзқарасын білдіру, белгілі бір жағдайда ӛзін жаман немесе жақсы сезінуі, кӛп балалардьщ алдында сӛйлеу жэне т.б. Бала басқа балалармен қарым- қатынас орнатуда жақсы әдістерді меңгеруі қажет. Сондықган, бүл компонент баладагы басқалар- мен қарым-қатынасқа, топтағы қызығушылықгар мен дәстүрлерге бағьшу, мектептегі оқуда оқушының рӛлін орындау қажетгіліктерін дамытуын болжайды Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалар үшін олардың дамуы «калыпты» түсінігінен ерекшеленуімен байланысты. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларда жеке дамуында ӛзіне тән ерекшеліктер байқалады, онда ӛзін-ӛзі бағалауы тӛмендеуі, коммуникациялық бүзылыстар, тынымсыздықтъщ байқалуы, агрессия кӛрінеді. Осыған қоса, ересек топтағы мектеп жасына дейінгі —
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», Ns3(34) 2013 г.
_______________________________________________ 42________________________________ _
Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 2013 ж.
кезеңде сӛйлеу тілінің дамуыньщ бүзылуы - клиникалық жэне әлеуметтік-психологиялық тәрбиелеу жағдайларында жас ерекшелік жэне спецификалық қорқыныштармен сипатгалады [5]. Сӛйлеу тілінің негізгі қиындыктарымен қатар жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларда карым-қатынас дағдылары ӛте тӛмен деңгейде. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балалар мен қалыпты дамыған балалардьщ қарым-қатынасында кӛптеген ерекшеліктер болады. Балалардьщ кӛп бӛлігі жалғыз ойнағанды унатады. Олар қарым-қатынастық сшуацияларда бағдарлана алмайды, ойындағы әріптесіне деген қатынаста жиі негативизм білдіреді. Жалггы сӛйлеу тілі дамымаған балалардьщ бір-бірімен байланысы сирек байқалады. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларда тұйықтық, қарым-қатынастағы шектеулік, сшуациялық қатынаста баяу қосылуы, әңгіме жүргізе алмауы сияқгы бірқатар психологиялық ерекшеліктер кӛрінеді (Ю.Ф. Гаркуша, Е.М. Мастнжова, С.А. Миронова). Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балаларда вербальды емес қарым-қатынаста (қозғалыс, жест, ым-ишара, кӛзқарас) «қарапайым» құралдарды жақсы түсінеді жэне қолданады. Бұндай балаларда қатарластарымен жақсы қарым-қатынас орнатуы нашар болады. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балалар эрекет барысында бір-біріие кӛмектеспейді, кӛбіне ӛздігінен жұмыс жасайды жэне бір- бірімен аз байланысқа түседі. Осыньщ барлығы баланың мектепке бейімделуін қиындагады, демек, жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балалардьщ мектепке әлеуметгік-психологиялық «дайын емес» екендігін кӛрсетеді. Мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында ересектер мен қатарластарымен әлеуметгік байланыс орнату дагдылары қалыпгаспайды, бұл оқу әрекетінің қалыптасуьшда негізі болып табылады. Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балада мектепке психологиялық дайындығы жогары деңгейде болу үшін элеуметгік- психологиялық дайындығының қалыптасуына эсер ететін касиеттерін дамыту кажет. Әлеуметтік-психологиялық дайыңдығының толық қалыптаспауы «элеуметгік дезадаптация» түрлеріне әкеп соғады, бүл бала ӛміріндегі жаңа жағдайларға бейімделудегі, соньщ ішінде жүйелік оқытуда қиындықгарға тал болуы мүмкін. Сондықган, жалпы мектепке оқытуға дайындау жүйесіне келесі бағытгар кіреді: -
-
Сӛйлеу тілінің жетекші кемістігін анықгау мен психикалық дамуының жетіспеушілігімен шартгал- ған, баланьщ сӛйлеу функциясын қалыптастыруда объективті жэне субъективті жагдайын есепке алу; -
Сӛйлеу тілінің фонетикалық-фонематикалық жэне лексикалық-грамматикалық компоненттерін қалыптастыру. Дыбыс айту мен буындық қүрылымының бүзылысын түзету жұмысы сӛйлеу тілінің анық жэне нақты болуына эсер етеді. Осыған қоса, фонематикалык қабылдауын дамыту сӛз ӛзгерту мен сӛз жасамдағы грамматикалық жэне морфологиялық жүйесін қалыптастыруда негізін қүрайды; -
дамымаған балалардьщ психологиялық ерекшеліктеріне эсер етуінің негізінде жатыр, бүл сӛйлеу эрекетін түзету жүмысьшда тікелей немесе косымша тиімділігін кӛрсетеді. Мектеп жасына дейінгі балаларда түзету жүмысының тиімді түрлерін іздеу мэселесі қазіргі таңдағы ӛзекті болып табылатын әлеуметгік-психологиялық аспектілерін бӛліп қарастыру болып есептеледі. 1. Элъконин ДБ. Развитие речи в дошкольном возрасте: (краткий очерк). 2. Мовкебаева 3. А. Формирование готовности старших дошкольников с общим недоразвитием речи к школьному обучению, автореф. дис...д-ра. пед. наук:13.00.03. - Алматы, 2010. 3. Дубова Н. В. Об особенностях навыков общения дошкольников с ОНР/НВ. Дубова //Логопед в детском саду, №3,2006. 4. Дудъев В. П. Развитие невербальных коммуникаций у дошкольников с ОНР [Текст] / В.П. Дудъев //Логопед в детском саду, № 2, 2006. 5. Калягина ВТ. Психологические особенности страхов дошкольников с недостатками речевого развития: Дис. канд. псих.наук. - М., 2011 Тҥйін Макалада жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды жалпы мектепте оқыту дайындығын калыптастыру мәселесі карастырылған. Резюме
В статье рассматриваются вопросы подготовки детей с общим недоразвитием речи к обучению в общеобразовательной школе. Summary In the article the questions of preparation of children are examined with the general excalation of speech to educating at general school.
Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 2013 ж.
Г.Б. Ибатова - ага оцытушысы, п.г.м„ Абай атындагы ҚазҮПУ Сӛйлеу тілі ақаулықтарының ішіндегі ең кӛп тараған жэне күрделі түріне жататыны жалпы сӛйлеу тілінің дамымауы (ЖСТД) болып саналады. «Жалпы сӛйлеу тілінің дамымауы» - деген тусінік сӛйлеудің фонетикалық, фонематикалық жэне лексикалық - грамматикалық жақгарьшың кемістіктерін белгілеп, барлық компоненттердің жүйелі бузылуын атайды. Оның ішінде грамматикалық жағы, әсіресе сӛзжасамының қалыптаспауы аса байқалады. Оның салдарынан баланың байланыстырып сӛйлеуі, кейін жазбаша сӛйлеуі де, зардап шегіп, баланьщ сӛз арқылы қарым-қатынас жасауы қиындайды. Сондықтан біз, ЖСТД балалармен жургізілетін қалыптастыру жэне түзете-дамьпу жумысында сӛзжасамды қалыптастьфуға ерекше кӛңіл бӛліп, кезендерге бӛліп отырмыз. ЖСТД балалардьщ сӛзжасам дағдыларын қальштастьфуды біз тӛрт кезеңге бӛліп отырмыз. Олар тӛмендегідей:
Осы кезеңнің негізі тӛмендегідей міндетгерде айқьшдалды: -
когнитивті- сӛздік алғы шарттарды қалыптастыру; -
жаңа сӛздерді әр түрлі грамматикалық категорияларда қолдануға уйрету; -
түбірлес сӛздердің семантикасы мен буын шеңберінің ұзақтығын ескеріп салыстьфу дағдыларын дамьпу;
-
түбірлес сӛздердің дыбысталуындағы жалпы жэне эр түрлі компоненттерінн жуптарды салыстыру арқылы белгілеуге үйрету; -
жаңа сӛздің жеке бӛлімдерінің байланысы жӛнінде пракгикалық түсініктерін қалыптастьфу. Қойылған міндетгерді шешу үшін сӛйлеу тілінің қальптгы даму процесіндегі сӛзжасамды меңгеру заңдылықгарын ескеріп лексикалық материал іріктелді. Осыған орай, бірінші кезенде белгіленген түзету- білім беру жумысы біртіндеп, келесі сатылар бойынша іске асырылды: 1- шг саты Сӛйлеу тілівде алғашқы бӛлшектенетін сӛздерді қолдану мен сӛзжасаудын. практикалық дағдыларын бекіту жэне мағынасын аныктау: Кішірейткіш мэн беретін журнақгар арқьшы зат есімдерді жасау: үй-шік, кӛрпе-ше т.б. 2- ші саты Ӛзіндік сӛйлеу тілінде ӛткен сатьща үйретілген кішірейткіш мән беретін жұрнақтар кӛмегімен зат есімдерді қолдану дағдыларын бекіту. Келесі қағидаларға сай зат есімдердің мағьшасьш анықгау жэне қолдану дағдыларын бекіту: 1)
2)
әрекеті бойынша журнақ қосып затгы атауын атау: қант салғыш, су қүйғыш г.б. 3- гиісаты Жасаушы негіздермен айтылған ӛзіндік сӛздерді кішірейткіш мағына беретін зат есімдермен салыстыру (кӛрпе-кӛрпеше т.б.). Үйретілген сӛздер формаларын ӛзіндік сӛйлеу тілінде қолдану біліктерін бекіту. 4- ші саты Жұрнақгар қосу арқылы сапалы сын есімдерді жасаудың практикалық тәсілдеріне үйрету (қып- қызыл, аппақ, жап-жасьш).
Сӛйлеу тілінде журнақ арқылы эр турлі грамматикалық формаларда сӛздер жасаудың практикалық дағдыларын кеңейту жэне белсеңдіру. ЗаТтардың атауларын түсіну жэне қолдану дағдыларын бекіту: 1.
мамандығы немесе әрекеті бойьшша (оқьггушы, бақташы, сатушы). II кезең — зат есімдерден сӛз жасауын цалыптастыру Логопедиялық жұмыстың бұл кезеңінде тӛмендегідей міндетгер шешілді: -
-
аналогиялық, кейін - корреляциялық тэсіл бойынша сӛзжасау дағдыларын бекіту; -
жасалған жаңа сӛзге қатысты жағдайды (ситуацияны) талдауға үйреіу; - --------------------------------------------------------------- сӛйлеу тілін талдау жэне кӛрнекі-графикалық белгі негізінде эр түрлі сӛзжасаушы морфемалардың жаңа сӛз белгілейгін сипатгамалармен байланысы туралы практикалык түсініктерін қальштастыру; ------- 44 - ____________________________________
- үзак уақыт есте сақтауында сӛзжасам уяларының жүйесін қалыптастыру. Қойылған міндеттерді шешу оқытудың келесі сатыларында іске асырылды:
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», Ns3(34) 2013 г.
Ӛзіндік сӛздермен жасалған сӛздерді жасалатын сӛздермен салыстыру дағдыларын бекіту. Салыстырьш талдау критерийлері: оӛздердің мазмуіідық аспектісі жэне дыбыстық-буындық контурының узақтыгы, Мундай салыстыру барысында ұзындығы эр түрлі қағаз жолақшалары кӛрнекілік - материалды тіректер ретінде қолданылды. Затгың атауын білдіруде маңызды компонент бӛлу арқылы сӛзжасауды талап ететін сӛйлеу жағдайын талдауға үйрету. Сӛз жасау дағдьшарын қалыптастыру арнайы кӛрнекілік-графикалық белгілер мен сызба жұйесіне сүйену арқылы, мынандай сӛзжасаушы моделдер бойынша жасалды: 1)
2)
мамандық немесе кэсіп иесін атау арқылы зат есім жасау. 2- ші саты Ӛткен сатьща үйретілген моделдерге сэйкес, зат есімдерді жасау дағдыларын бекіту (сӛзді талдау және кӛрнекілік-графикалық белгі жүйесіне сүйену арқылы). Жаңа сӛздердің қүрамындағы. графикалық моделдегі жалпы жэне эр түрлі компонентгерді бӛлу және саналы түрде түйсіну дағдыларын жетілдіру.
Түбірлес сӛздерді біріктіру (сӛздер «тізбегін» жасау) дағдысын қалыптастыру. Деформацияланған «тізбекте» артық сӛзді табу білігін дамыту, Ол сӛзді талдау мен кӛрнекілік-графикалық белгіге сүйену арқылы жасалады. 4- ші саты Жаңа сӛздердің қүрамындагы эр түрлі жэне жалпы компонентгерін жэне кӛрнекі л і к-графикач ык сӛзжасам тендеулеріне сэйкес сӛздерді саналы түрде түйсіну дағдыларын бекіту. Онын негізінде - зат есімдер үйретілген тәсілдер бойынша жэне аналогия тәсілі бойынша жасалады. Сӛзжасам моделдері бойьюша жасалған жаңа сӛздерді ажырату олардъщ семантикалық қүрылымымен қүрам айырмашылы- ғын бӛлу негізінде іске асырылады. Сӛзжасауда аналогиялықган корреляциялық тәсілге біртіндеп кӛшуге (яғни балаларда бар сӛзжасам түсініктері, білімдері мен біліктері негізінде) болады. Бүл жерде бастапқы кӛрнекілік-графикачық тіректі трансформациялау сияқты әдістемелік тэсіл қолданылады (мысалы, сӛзжасам тендеуінде элементтер - суретгер мен белгілер біртіндеп ауыстырылады, алып тастальшады). Сонымен, бүрын үйретілген модел-типтер бойынша сӛзжасам тәсілдері ажыратьшып бекітіледі. Одан басқа, бала жаңа лексикалық материалда қалыптасқан сӛзжасам дағдыларын қолдануға мәжбүр болатындай жағдайлар туғызылады. Мүндай әрекетгер сезжасам саласына деген баланың кызығушылы- ғының қалыптасуына әсерін тигізеді. 5- ші саты Корреляциялық тэсіл бойынша сӛздерді жасау дағдыларын бекіту кӛрнекілік-графикалық сӛзжасам тендеулерін «шешу» негізінде іске асырьшады. Күрделі атауларды жасау дағдыларына үйрегу сӛзге талдау жасау жэне кӛрнекілік-графикалық сызбасына сүйену арқылы іске асырылады.
Аталмыш кезенде мынандай міндеттер шешілді: -
-
арнайы кӛрнекілік-графикалық белгілерге сүйеніп жаңа сӛздердің атауына семантикалық талдау жасауға үйрету; -
сӛз күрамындағы морфемалар, тіл мағынасының жүйесі ретінде, жаңа сӛз туралы практикалық түсініктерін қалынтастыру; -
сӛзжасамды талдау мен жинақтауға сүйену біліктерін қалыптастырып, бекіту; -
берілген жағдайға сай сӛздің сӛзжасамдық парадигмасынан тандау жасауға үйрету; -
жаңа сӛздің мағынасын талдап бӛлуге үйрету. Жаңа сӛздердің магынасын талдау білікгерін дамыту бойынша бастапқы жүмьгс сӛзжасауды қалыптастырудан жеке емес, параллелді түрде жүргізілді. Бүл жүмыс, бала жаңа сӛздердің атауын сӛз қорында жинап, сӛзжасамның нрактикалық тэсілдеріне үйреніп, олардың семантикасы жӛнінде алғашқы түсініктері қалыптасқанда, практикалық түрде ең алғашқы кезендерден басталады. Бүл алғашқы түсініктері балалардьщ затгық-практикалық әрекеттері, педагогикалық үрдістің ересек қатысушыларымен қарым-қатынасқа түсу барысы негізінде қүралды. Бірінші-екінші кезеңцер барысындағы логопедиялық жүмыстың жоғарыда аталған мазмұны балалардьщ жаңа сезге тілдің номинативті бірлігі ретінде ерекше назарын дамытуға тиімді болады. Саналы түрдегі интерпретациялау дағдыларын баладан талап етеді: біріншіден, жаңа сӛздің Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 2013 ж.
құрамындағы кодталған мазмүньщ толық түсінуін, екіншіден, дамыған байланыстырып сӛйлеу дағдыларын. Ол дегеніміз, жалпы сӛйлеу тілі дамымамаған балаларда оқыту барысында жаңа сӛздің мэнін толық түсіндіру білігін қальштастыруды білдіреді. Сӛздің мәнін толық түсіндіру, бастапқы бірлікгің формантгы бӛлігіне бағдарланған дефиниция арқылы жасалады. Дэл сондықган, еӛздің мағынасын жайылма сӛйлемдер арқылы түсіндіру білігін қалыптастыруға бағытталған жүмыс, жеке кезең ретінде бӛлініп отыр. Бүл кезеңде маңыздысы- баланы жаңа сӛз белгілеген сӛйлеу жағдайын, қүбылысты жэне қүрылымьш әбден талдауға үйрегу. Мысалы, егер бала «тігінші» сӛзін интерпретациялауға қиналатьш болса, сәйкес суретті кӛрсетіп қана қоймай, сӛздің «кейіпкері» белгісін кӛрсетіп, бірнеше сүрактар қою керек: бүл кім? Не істеп жатыр? Ол әйел адам ба, еркек пе? Тігін (тігу) дегеніміз не?
Ӛткен кезендердегі жүмыстардан балаға таныс, жаңа сӛздерді сэйкес затгармен, нысандармен, бейнелерімен сәйкестеу дағдыларын бекіту. Кейбір жағдайларда, бір сӛзге бірнеше сурет, сызба, кӛрнекілік-графикалық моделдер үсынылады. Оның мақсаты, балаға жаңадан жасалған сӛзге ұсынылған- ның ішінен ең нақты сәйкесін (сурет, сызба, кӛрнекілік-графикалық моделдер) табуға мүмкіндік беру. Мысалы, кішірейгкіш мән беретін жүрнақтардың кӛмегімен сӛз жасағанда, әр түрлі кӛлемді затгар бейнеленген суретгер үсыну керек. Ол суреттер белгіленген кӛлем қритерийін максималды түрде айқын кӛрсетіп түруы тиіс. 2- ші саты Берілген сӛздерге сэйкес сурет және кӛрнекілік-графикалық белгілермен бірге сӛздер ірікгеу дағдыларын бекіту. Осы сатыда белгілер қолданылады, оларға сүйену арқылы жаңа сӛздің формантгы бӛлімі ашылады. Мысалы, «қагана, таяқша» сияқты сӛздерге сэйкес суреттер мен қатар осы топ сӛздеріне тэн затгың кішкентай кӛлемді белгісі іріктеледі. «Етікші, бақгашы, сиыршы» сияқгы сӛздерге жүмысты атқарушы- ньщ белгісі алынады. Аталған әрекеттер баламен бірге жағдайдағы сӛзге талдау жасауды кӛздейді. Мысалы, «сиыршы - ол адам, етікші - ол адам т.б.». 3- ші саты Жасалған жаңа сӛзбен аталатын жағдайдағы сӛзді ашық талдау білігін қалыптастыру. Балалар жаңа сӛздің бастапқы жэне формантты бӛлігіне сүйеніп, мағьшасын талдауға үйренеді. Сӛздің формантты бӛлігі сӛздің және кӛрнекілік-графикалық тендеудің қүрамында берілген. Мысалы, «орманшы - ол адам. Ол не істейді? Ол орманды күзетеді, Яғни, орманшы - ол орманды күзететін адам».
Әр түрлі дыбысталатын форманттары бар жэне эр түрлі семантикалық жүктемені атқаратын жасалған жаңа сӛздерді дифференциалды түрде талдау мен интерпретациялау білігін қалыпгастыру. Мысалы, «қант салғыш» - ыдыс түрі ме, элді сол эрекетгі атқаратын адам ба? Т.б. 5- ші саты Бүрын қолданған кӛрнекілік-графикалық сызбаларды біртіндеп алып тастап, жаңа сӛздердің семантикалық жағын интерпретациялау дағдысын бекіту.
Осы кезеңце келесі міндетгер шешілді: -
сӛйлеуінде қолдану дагдыларын қальштастырьш, бекіту; -
жаңа сездерді қолданып, сӛйлемдерді бірыңғай мүшелермен толықгыруға үйрету; -
балалардьщ сӛз қорын жетілдіру және белсеңдіру; -
ұқсастық белгісі бойынша сӛздерді топтастыру дагдыларын дамыту; -
сӛздердің сӛзжасамдық парадигмасынан сипатталған нысан, эрекет, қүбылысты нақты белгілейтін сӛздерді іріктеу дағдыларын бекіту; -
Қойылған міндеттер арнайы логопедиялық үйьшдастырылған оқу іс-эрекетгерінде (сабактарда) және одан тыс уақыттарда (ойын, еңбек ерекетгерінде) іске асырылды. 1- ші саты Жаңа сӛздерді қолданып сӛз тіркестерін қүрастыру біліктерін қалыптастыру. Осы сатыда аналитика- — -------------------------------------------------------. ______ 46 _________________________________________ _ лық жэне синтетикалық сипатгағы жатгығулар беріледі. Бірінші (аналитикалық) жатгыгулар сӛз тіркестері құрамынан жаңа сӛзді бӛлу дагдыларын бекітуге бағытгалған. Екінші (синтегикалық) жатгығулар - жаңа сӛздерді сӛз тіркестерінің құрамыяа еңгізуге бағытгалған. Сӛз тіркестерін қүрастыруға үйрету жұмысы, жаңа сӛздер әр түрлі грамматикалық категорияда (жақгар, септіктер бойынша ӛзгертіліп) қолданылатындай етіп жүргізіледі. Бүл жерде балалар сэйкес заттьтқ-графикалық Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3(34) 2013 ж.
, 48
эрекетпен логопедия тэжірибесінде дәстүрлі қолданылатын белгілер жүйесіне сүйенеді. 2- шг саты. Тілдің жаңа бірліктерін қолданып, сӛйлемдер құрастыру біліктерін қалыптастыру. Жай, кейін күрделі сойлемдерді қүрастыру жүмысы жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балалармен жүргізілетін логопедиялық жүмыста қолданылатын әдетгегі эдістер бойынша іске асырылады. Алайда, осы әдістеме аясында жүмыстың бүл тарауы ӛзгертіліп кеңейеді. Жаңа сӛздерді сӛйлемдердің эр түрлі типтерінің қүрамына қосу нәтижесінде жайылма сӛйлемдер жасалады, сӛйлем эр түрлі сӛз таптарымен кеңейеді. Осы сатыда қолданылатын жатгыгулар, шартты түрде үш нүсқада үсынылуы мүмкін: үлгі негізінде, конструктивті жэне шығармашылық жатгыгулар. Олардың арасындағы шекара қатаң емес, алайда эр топ ӛз ерекшеліктерімен жэне жалпы белгілерімен сипаггалуы мүмкін. Үлгі негізіндегі жатгыгулар (немесе еліктеуіш) кӛрнекілік-графикалық жэне сойлеу эталондарына сүйену арқылы, жаңа атауларды қолданып, сӛйлемдерді дүрыс қүрастыруды кӛздейді. Берілген үлгілерге қарап, жалпы сӛйлеу тілі дамымаган балалар, дэл сондай сойдемдерді қүрауға үйренеді. Бүл жатгагу- ларда балалардьщ оз бетінше еңбек жасау эдементтері бар, алайда, олардың. эрекетгерінің негізінде педагогикалық үрдістің ересек қатысушысы берген үлгі эрдайым орын алады. Конструктивті жатгығуларда басқа танымдық міндет түр - меңгерген зандылықтар негізінде жаңа сӛздермен сәйлемдер қүрастыру. Осьшдай сӛйлемдер комегімен ЖСТД балалар үлгіге жартылай сүйеніп немесе ӛз бетімен, сойлемдерді қүрастыруға үйренеді; сӛйлемдегі моздер орньш ауыстыруға, кеңешуге, екі сойлемді бір сойлем етіп қосуға, сойлемнің элементтерін ауысгыруға үйренеді. Шығармашылық жаттьнуларда ересектің комегі корсетілмейді жэне жеке конструктивті міндетгер шешілмейді. Шығармашылық жатгыгулар барысында сәйлемдерді қүрастырганда балалар бүрын меңгерген зандылыктар мен оздерінің сӛйлеу мүмкіндікгеріне сүйенеді. Баланьщ тілдің жаңа бірліктерін қолданып, эр түрлі типтегі сойлемдерді еркін қүрастыру білігі, созжасамды әбден меңгергенін дәлелдейді.
Жаңа создерді байланыстырып сойлеуінде қолдану білігін қалыптастыру. Логопедиялық жүмыстың осы сатысы ең үзақ болып табылады және оқыту кезеңі бойы жалғастырылуы керек. Балалар сүрактарға жайылма сойлемдермен жауал беруге үйренеді; затгар мен қүбылыстарды сипаттауға, оқылғанның мазмүнын айтып беруге, эңгімелер қүрастыруга, шығармашылық әңгімелеулер (мысалы, мәтінді қайта қүру жэне трансформациялау, импровизация) қүрастыруға үйренеді. ЖСТД балалардьщ байланыстырып сойлеуін дамьпу жұмысын жүргізгенде диалогтық жэне монологтық сӛйлеуінде жаңа жасалған зат есім, сын есім, етістік, үстеулерді қолдануға; балалардың байланыстырып сӛйлеуінде мүндай сӛзжасам дагдыларын кеңінен, еркін қолдануға кӛңіл болу қажет.
Түйін
Мақалада жалпы сӛйлеу тілі дамымаган мектеп жасына дейінгі балалардьщ сӛзжасам дагдыларын қалыптастыру кезендері беріліп отыр. жүктеу/скачать 1,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|