Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Summary 
The polilingual edugational environment in preparation of pedagogical  shots 
Akhmetova Zh.B. - master of pedagogical sciences, teacher 
Zadayeva A.A. - master of pedagogical sciences, senior teacher 
Kazakh state women’s teacher training university  zadaevaalmagul@mail.ru 
Abstract: In article the intrinsic characteristic of the polylingual educational environment meaning two 
components is considered and comes to light: the educational environment – space in which are trained and 
brought up trained and the polylingual environment is an environment in which different languages closely 
interact. Polylingual education by us is understood as the purposeful, organized, normalized triune process of 
training, education and development of the individual as polylingual personality on the basis of simultaneous 
acquisition of several languages as "fragment" of socially important experience of the mankind embodied in 
language knowledge and abilities, language and speech activity and also in the emotional and valuable 
relation to languages and cultures. 
Multilingual education opens the way to young generation widely. Trinity of Languages was adopted on 
the basis of the educational system of our country, because it is a requirement of time and century society.  
Key words:  multilingualism, educational environment, polylingual education, polylingual environment, 
polylingual personality. 
 
 
УДК 378.02:37.016 
 
USING VISUAL AIDS FOR TEACHING TERMINOLOGICAL LEXIS 
IN ELSP CLASSROOM 
 
Mahmetova D.M., Bekmasheva B.N. - Senior teachers of al Farabi Kazakh National University 
Djamilya_gab@mail.ru, bbekmasheva@mail.ru 
 
The given paper discusses using visual materials in ELSP classroom for learning terminological lexis. One of the 
main problems of ELSP course is teaching terminological vocabulary.   To solve this problem in their paper the authors 
propose to use visual materials at the lessons of ELSP when teaching terminological vocabulary.  They consider that 
visual aids promote the quick and efficient memorizing of new terms than mechanical learning by heart. The authors 
confirm this statement by the experimental data given in the paper. The participants of this experiment were the first 
year bachelor degree students of the chemical faculty of al-Farabi Kazakh national University.  For this experiment the 
authors decided to involve only two groups of intermediate level.  In the first group we used visual aids for teaching 
new terminological vocabulary while in the second group we used mechanical learning by heart. The experimental data 
showed that the students with who we used visual aids were able to learn more words than the students with whom we 
didn’t use them.  
Key words: term, ELPS, visual aids, learning by heart, memory. 
 
In the context of  economic and political situation in the Republic of Kazakhstan the study of English 
becomes more and more important. One of the necessary requirements to all graduates when applying for a 
job is a good command of English. As Kazakhstan has recently become  a full member of international 
market due to its achievements in political and economic arena. So today in Kazakhstan English is not only 
taught at schools but also at universities. The curriculum of each Kazakhstani university provides the study 
of English as a compulsory subject. This subject is studied at the first course.   However as a distinct of the 
school level the university level implies the study of English for specific purposes (ELSP) being focused on 
mastering English intended for using only in a specific sphere.  This means the study of a specific vocabulary 
and grammar which are peculiar for the given professional communication. ELSP as a study disciplines has a 
few following  purposes:  
1.
 
 to understand  texts on specialty; 
2.
 
to talk on professional topics ; 
3.
 
to present reports in English at international conferences and symposiums; 
4.
 
to write scientific articles in English.  
These aims are universal for every curriculum for ELSP in Kazakhstan.  All these aims can be achieved 
through mastering specific vocabulary and grammatical structures that are often used by the participants of a 
certain professional communication. As the teaching practice shows students frequently face difficulties 
33
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
when learning ELSP. Their main difficulty is vocabulary.  It is connected with the fact that a student’s 
memory can’t process a large massive of word information that comes to his/her brain through mechanical 
learning by heart.  But this technique not always gives positive results. For instance, if at the fourth lesson 
you ask students to reproduce the words learnt at the first lesson they will be able to remember only three or 
four words.   People start remembering words only if they face these words in their professional activity 
every day.  For example all chemists know the meaning of the English word “solution” because they often 
meet it in the texts on their specialty or every lawyer knows the meaning of the word “court”  as it is 
connected with their professional activity.  But what can we say about students who are not involved in any 
professional activity yet? How can they learn and remember a large massive of words on their specialty? 
This issue worries many  teachers of English these days.  Teaching vocabulary is one of the burning issues in 
teaching English.  Many scholars emphasize the importance of vocabulary. For instance, according to 
McCarthy: “no matter how well  the students learn grammar, no matter how successfully the sounds of L2 
are mastered, without words to express a wide range of meanings, communication cannot just happen” [1]. 
Other scholars like Hammer also point out the importance of vocabulary by saying: “If language structure 
makes up the skeleton of the language, then it is the vocabulary that provides the vital organs and flesh”.  He 
also says that   an ability to manipulate grammatical structures does not have any potential for expressing 
meaning unless words are used [1]. Visual materials being used in English classroom can motivate a 
student’s desire to learn English and make the teaching process more interesting and informative for 
students. Besides it visual aids can promote to a better memorizing of words by students. As we know about 
real-life objects through our visual organs.  We perceive the world around us with the help of visual memory 
that operates much better that any other type of human’s memory.  When we see an object its shape, size and 
color are immediately imprinted in our mind.  That’s why visual materials play a prominent part in teaching 
English as they fill our memory with information that is stored there for a long time.  
The present article discusses using visual aids in teaching terminological lexis in ELSP classroom. The 
terms are known the main class of words which make up the vocabulary of any professional communication. 
Every professional communication sphere operates its own terminological units.  Terms are the words or 
phrases being used in a certain professional field and denoting a scientific or social phenomenon, a piece of 
equipment, a substance, a liquid, a gas or other thing studied by science. As it has been said above the 
learning of vocabulary can be difficult for students.  When translating a text on specialty they always have a 
necessity to consult a dictionary in order to make sure in their translation. However the dictionary not always 
available and in this case we have to rely on our memory which can let us down in very stressful moments 
for us.  Visual aids not only enrich vocabulary but also train our memory. Using visual materials at the 
lessons can significantly enlarge the volume of our long-term memory making it more capable to process a 
large massive of information.  
These days many exercises with visual aids were devised by the teachers of English.  In this paper we 
want to show a few ones which are often used by us in ELSP classroom for the first year students of the 
Chemical Faculty at al-Farabi University. As an example we can give the following exercise.   
Exercise 1: match the following pictures with the words in the box.  
1
 
                                2                                               
 
        3
4 
         5  
 
34 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
 
6                      7                                    8                                        9 
 
 
 
The exercise given above was devised by the teacher to consolidate the lexis connected with laboratory 
equipment.  There are given a few  pictures of different pieces of chemical laboratory equipment.   The 
names of these pieces of equipment are given in the box.  In the paper we have decided to take only those 
pieces of chemical equipment which are often used in chemical experiments.  The fulfillment of this 
exercises promoted a good memorizing of the pieces of chemical laboratory equipment by the students.   
Using their visual memory they were able to easily match the word in the box with the pictures.   The 
students of chemical faculty see the objects given above in their laboratories. Due to everyday’s visual 
contact with them their images are deeply fixed by their memory which can produce these images in 
necessary moments. 
The similar exercise can be used for learning verbs which are used for the description of  chemical 
experiments. For instance:  
Exercise 2:   match the following pictures with the verbs.  
 
 
  
         
       
 
                1                       2                                      3                                    4  
 
 
                                                           5                                       6  
 
To carry out an experiment, to fume, to mix, to measure, to dilute, to pour.  
This type of exercise is also aimed at consolidating scientific lexis namely verbs designating the stages of 
the experimental work on chemistry. These verbs are often met in scientific English articles and monographs 
on chemistry.  So this task can be very efficient when translating scientific articles.  This exercise can  be 
used as a pre-reading task.  
There is another type of exercise that is often used by us during exercises. This exercise is used to 
develop students’ narrative skills.  For instance:  
Exercise 2:   describe the following picture. 
 
Petri dish,  beaker, flask, test tubes, retort, pounder, mortar, funnel,  electric 
beater, ventilating hood  
35
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
 
 
Students should describe the picture given above using scientific vocabulary studied by him for a few 
lessons. This type of exercise is usually give to the students of Intermediate and Upper-Intermediate levels as 
a part of mid-term test.  This exercise allows a teacher to check how well a student learnt the vocabulary 
studied by him or her for 7 weeks. This exercise is aimed not only at checking vocabulary but also grammar 
because when a student describes a picture he or she should use grammatical structures to connect the words 
for creating a text. This exercise has given  very excellent results, Firstly, all the students were able to easily 
reproduce all the words denoting the objects in the picture in the written form without consulting a 
dictionary, Secondly, the fulfillment of this exercise was very interesting for them.  This colorful and funny 
picture quickly caught their attention.  Looking at this picture they   quickly remembered all the verbs which 
are used for expressing laboratory actions: like to measure, to boil, to leak off or run down, to burn, to heat.  
As a distinct of exercise 1 exercise 2 is a task that helps a student to fully demonstrate their language skills 
because here they play the role of the creators of English text which is a rather difficult task.    
All the results achieved by us were presented in the form of two tables in the paper. For our experiment 
we chose two groups of the first year bachelor degree students of the chemical faculty. The level of the 
student was similar, intermediate. The first table shows the data which were obtained in the group where the 
teacher used visual material.  At the end of each lesson the teacher arranged a game with the students.  The 
aim of this game was to check how the students learnt the words studied at the previous lesson.   We showed 
the students the pictures of the objects and asked them to tell the name of this object in English.  At the first 
lesson we gave the students only 5 new terms which denoted the pieces of laboratory equipment. At the 
second, third and fourth lesson we were gradually increasing the amount of terms adding each time two new 
terms.   In the second group we didn’t use the pictures of the objects. We used in this group conventional 
teaching method for learning new vocabulary. It was a mechanical learning by heart.     The amount of terms 
given each lesson by us  was the same as in the first group. The second table shows the results obtained in 
the second group.  For our experiment we took only first seven week of our course. The total amount of 
words was 17.  
Table 1. the  learning results  obtained in the group where visual aids were used  
 
Week  
Amount of 
terms  
memorized 
by students  
1 week  
5terms of 5  
2 week  
7 terms  of 
7  
3 week  
8 terms  of 
9  
4 week  
11 terms  of 
11  
5 week  
12  terms of 
13  
6 week  
13  terms 
 
of 15  
7 week  
1 5  terms  
of 17  
    
Table 2. the  learning results  obtained in the group where visual aids were not  used  
 
36 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Week  
Amount  of  
terms 
memorized 
by students  
1 week  
5  terms  of 
5  
2 week  
4  terms  of 
7    
3 week  
5   terms  of 
9  
4 week  
7  terms  of 
11  
5 week  
5  terms  of 
13  
6 week  
9  terms  of 
15  
7 week  
 8   terms  
of 17  
 
As it is seen from the tables the progress in learning and memorizing new terms was different. The first 
table shows that the students with who the teacher used visual aids were able to learn more words that the 
student with who the teacher didn’t use visual aids confirming   the statements given above.  So human’s 
visual memory works much better allowing our brain easily process all information received from the world 
around us.  
In conclusion one can say that   the teaching technique of using visual aids can be applied not only for 
learning general vocabulary but also terminological vocabulary. The terms denote objects which belong to  
the real world but as a distinct of ordinary objects scientific objects designate the things which are referred to 
the world of science which is a part of our real world. 
 
1
 
Dorela Kacauni Konomi. Using visual materials in teaching vocabulary in English as a foreign 
language classrooms with young learners. // materials of international conference: New Perspectives in 
Science Education. Available at  
http://conference.pixel-online.net/NPSE/files/npse/ed0003/FP/0311-
SERA209-FP-NPSE3.pdf
 - 
 
Резюме 
Методы использования наглядных средств для  изучения новой терминологической лексики 
на занятиях по английскому для специальных целей 
Махметова Д.М. Бекмашева Б.Н. - старшие преподаватели КазНУ им. Аль Фараби 
Djamilya_gab@mail.ru, bbekmasheva@mail.ru
 
 
Аннотация:  В  данной  статье  рассматривается  метод  использования  наглядных  средств  для 
изучения  новой  терминологической  лексики  на  занятиях  по  английскому  для  специальных  целей.  
Одной  из  главных  проблем  курса:  «Английский  язык  для  специальных  целей»  является    обучение 
терминологической  лексики.        Для  решения  этой  проблемы  авторы  предлагают    в  своей  работе 
использовать наглядные средства. Они полагают, что  наглядные средства способствуют быстрому и 
эффективному  запоминанию  новых  терминов,  чем  механическое  заучивание  их  наизусть.  Для 
подтверждения  этого  тезиса  авторы  приводят  в  своей  работе  экспериментальные  данные. 
Участниками  эксперимента  были  студенты  первого  курса    химического  факультета  Казахского 
Национального  Университета  им.  аль-Фараби.  Для  эксперимента  были  выбраны  две  студенческие 
группы  с  уровнем  Intermediate.  В  первой  группе  мы  использовали  наглядные  средства,  во  второй 
группе  они  не  были  нами  использованы.  Как  показали  результаты  эксперимента  студенты,  с 
которыми  мы  использовали  наглядные  средства  на  уроке  при  изучении  новых  терминов,  выучили 
больше слов, чем студенты,  с которыми не использовали наглядных средств.    
Ключевые слова: термин, английский для специальных целей,  выучивание наизусть, память. 
 
37
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Түйіндеме 
Жаңа терминологиялық сөздерді арнайы мақсаттағы  
ағылшын тілі сабағында үйретудің әдістері 
Махметова Д.М, Бекмашева Б.Н. – әл фараби атындағы Қазақ Ұлттық   Университетінің  
аға оқытушылары 
Djamilya_gab@mail.ru
, 
bbekmasheva@mail.ru
 
Бұл  мақалада  жаңа  терминологиялық  сөздерді  арнайы  мақсаттағы  ағылшын  тілі  сабағында 
үйретудің әдістері қарастырылған. «Арнайы мақсаттағы ағылшын тілі» курсын толық өткен кездегі 
ең  негізгі  мақсаттардың  бірі  студенттерге  терминологиялық  сөздерді  тиімді  жолмен  үйрету.Бұл 
мақаланың    авторлары  өз  жұмысында  бұл  мәселені  шешудің  жолы  аталған  сабаққа  көрнекілік 
құралдар кеңінен  пайдалану  деп  табады.  Олардың  ойынша жаңа  термин сөздерді жаттағаннан  гөрі 
көрнекі  құралдарды  қолдану  тез  және  нәтижелі  түрде  есте  қалдыруға  көп  көмегін  тигізеді.  Бұны 
дәлелдеу үшін авторлар өз тәжірибесінен мысалдар келтірген. Бұл тәжірибеге әл Фараби атындағы 
Қазақ  ұлттық  университеті,    химия  факультетінің  студенттері  қатысқан.  Ағылшын  тілінің  деңгейі 
Intermediate яғни, орташадан жоғары деген студенттердің екі тобы іріктеп алынған. Бірінші топқа біз 
жаңа  атап  өткендей  көрнекі  құралдар  қолдандық,  ал  екінші  топқа  оларды  көрсетпедік.  Тәжірибе 
көрсеткендей  арнайы  мақсаттағы  ағылшын  тілі  сабағында  жаңа  термин  сөздерді  үйретуде  көрнекі 
құралдарды қолданған топ, оны қолданбаған топқа қарағанда үздік нәтиже көрсетті. 
Түйін сөздер: термин сөздер, арнайы мақсаттағы ағылшын тілі, жаттау, есте қалдыру. 
 
 
 
ӘОЖ. 811.512.122373  
 
ЭТНОМӘДЕНИ ДЕРЕКТЕР –АНТРОПОӨЗЕКТІ БАҒЫТ АРНАСЫНДА 
 
М.К. Бисенбаева – Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық  
университетінің докторанты 
 
Өркениеттің тоғысуы мен жаһандану құбылысы қоғам дамуымен қатар, ғылымға да біршама өзгерістер ала 
келді.  Осыған  орай,  тіл  білімінде  адам  мен  қоғамға  тікелей  байланысты  антропоөзектік  бағыт  басты  орында 
тұрды.  
Қазіргі тіл біліміндегі антропоөзектік бағыт тілдің адамның ойлау жүйесі мен іс-әрекетіне ықпалы, ондағы 
шындық әлемін көріп-танудағы ұлттық ерекшелік  мәселесіне айрықша мән береді, сонымен қатар басты назар 
адамның  тілге  әсері,  тілдегі  әлем  бейнесі  және  осы  әлем  бейнесін  жасаудағы    жеке  ұлттық    факторларға 
аударылады, өйткені тіл – халықтың ұлттық бейнесі, этнос болмысын танытудың аса маңызды құралы. 
Мақалада  халық  тілінің  дәстүрлі  мәдениетінің  көрінісі,  дүниетанымының  айғағы  болып  табылатын 
этномәдени деректі қабаты-этномәдени бірліктер, оның аймақтық сипатқа ие тармағының қазіргі антропөзекті 
бағыт арнасындағы мән-мазмұны жайында сөз болады. 
Тірек  сөздер:  этномәдени  бірлік,  лингвокультурема,  этнос,  этнолингвистика,  лингвомәдениеттану, 
этнолингвистикалық арна, заттық мәдениет, рухани мәдениет. 
 
Қазіргі  тіл  ғылымындағы  антропоөзекті  бағытта  тілді  тіл  иесінің  этникалық  болмысымен 
байланыстыра, өзектестіре зерттеу басты мәселе болып отыр, өйткені халықтың мәдени өмірі, салт-
дәстүрі, тіршілік көзі, ұлттық дүниетанымы мен мінез-құлқы т.б. белгілері жайындағы ақпарат тілдік 
таңба-деректер  арқылы  көрініс  табады.  Сол  себепті  тіл  ғылымы  этномәдени  бірліктерді  жеке  дара 
күйінде  зерттеуден  гөрі  оларды  өзара  байланысты  этномәдени  дерек  көзі  ретінде  зерделеуге  ден 
қоюда, өйткені қарым-қатынас субьектісі – белгілі мәдениет өкілі, тұтынушысы. Осыған орай, белгілі 
ұлттың  дүниетаным  көрінісі  -  мәдениетін  оның  тілі  арқылы  танып-білу  тіл  ғылымының  басты 
мәселесі болып табылады [1,3-б].  
Ә.Қайдардың пайымдауынша, «Этнос туралы осыншама мол деректер мен мағлұматтарды тек тіл 
ғана өз бойына сыйғызып, сары  майдай сақтап, шашпай-төкпей ұрпағына жалғастыра алады» [2,11-
б]. 
Тілдегі  жаңа  бағыттарға  қатысты  мәселеге  Б.Момынова:  «Антропоөзектік  парадигма  бұрыннан 
белгілі,  танымал  классикалық  әдістемелік  зерттеулер  сияқты  таным  объектісін  зерттегеннен  гөрі, 
таным  субъектісіне,  яғни  адамға  бет  бұрады.  Өйткені  адам  –  тұлға,  жай  ғана  ізгілікпен  пен 
38 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
қайшылықтардың  жиынтық  образы  емес,  ұлттық  және  әлеуметтік  белгілерді  бойына  жинақтаушы 
тұлға.  Сондықтан  да  этнолингвистика,  этнопсихология,  этнопедагогика,  психолингвистика, 
лингвомәдениеттану,  когнитивті  лингвистика  –  бәрі  де  адам  санасы  мен  танымын,  оның  терең 
қатпарларын,  таным  мен  сананың,  ойы  мен  ойлауының  тілі  арқылы  жарыққа  шыққан  нәтижелерін 
зерттейді»,- дей келе, антропоцентризмнің ұстанымдарын: 
•
 
 
адам факторы – тілдегі негізгі фактор; 
•
 
 
тіл адамға, оның ойына және мінез-құлқына қалай әсер етеді; осы әсер адамның санасында 
қалыптасқан әлемнің тілдік суретіне нені қосады; 
•
 
 
адам өзі сөйлейтін тілге қалай ықпал етеді, жалпы ықпал ете алама? 
•
 
 
адамның  лингвокреативті  іс-әрекетін  жүзеге  асыру  үшін  тіл  жүйесінің  қай  бөлігі  ыңғайлы 
болып табылады немесе адам үшін қай бөлік ашық та қолайлы; 
•
 
 
жүйенің қай бөлігі адам ықпалына көп ұшырауы мүмкін; 
•
 
 
қай бөлік өзгерісті қабылдауға бейім[3,11-13-бб.]тәрізді мәселелерді саралай отырып, тілдің 
адамға, адамның тілге қатыстылығын көрсетеді. 
Антропоөзектілік ХХ ғасырдағы тіл ғылымы үшін жаңа бағыт саналғанымен, адамдардың қарым-
қатынас қажеттілігі үшін пайда болған тілдің адаммен, адам факторымен байланыстылығы, тілдің өзі, 
тіл және сөйлеу мәселесі тәрізді ежелгі, байырғы мәселе қатарына жатады. Тек адам қоғамының даму 
дәрежесіне  қарай,  қазіргі  тілдік  қатынас,  саяси,  мәдени,  экономикалық  т.б.  қатынастар  қарқынды 
даму жолына түскен кезде, әр ұлттың ұлттық болмысы, сол ұлттық болмысын танытатын дәстүрлі 
өмір сүру дағдысын білу, зерттеу маңызды. 
Ұлы  Абай  оны:  «Жас  бала  анадан  туғанда,  екі  түрлі  мінезбен  туады.  Біреуі  –  ішсем,  жесем, 
ұйықтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары ... . Біреуі білсем екен демеклік. ... «ол немене?», «бұл 
немене?» деп, «ол неге үйтеді?», «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, 
тыныштық көрмейді.Мұның бәрі –жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген» [4, 
103-104-
бб.] деп, дүниенің көрінген де, көрінбеген де сырын ашуға, танып білуге деген құштарлық 
арқылы «жан тамағын» таба алу адамзат баласына ғана тән қасиет екенін пайымдайды. Сол арқылы 
адам  баласы  өрісін  ұзартып,  ақыл-ойын,  өмір  сүрудің  амал-тәсілін  жетілдіреді,  дүниетаным 
көкжиегін кеңейтеді деп түсінеді. 
Қазақтың  көрнекті  жазушысы,  этнограф  Сәбит  Мұқанов  «Халық  мұрасы»  атты  еңбегінде  қазақ 
халқының дәстүрлі мәдениетінің бастауын дүниетаным мен тіл арқылы өрбіте отырып, «материалдық 
мәдениет» және «жан азығы» аталатын екі тармаққа бөліп қарастырады. Тән азығы – материалдық, 
жан  азығы  –  рухани  мәдениет,  табиғаттың  бойындағы  әсемдікті,  күш-қуатты  адамның  қажетіне 
сәйкестендіріп,  қол  өнері,  не  тіл  өнері  арқылы  көріктендіріп  жіберу  деп  есптейді.Материалдық 
мәдениетке:  тұрақ  жайы,  ыдыстары,  азығы,  киім-кешегі,  көлік  тұрманы  жатқызылса,  «жан  азығы», 
яғни  рухани  мәдениетке:  фольклор,  халықтық  ән-би  т.б.  өнер,  халықтық  білім  жүйесі,  дін,  салт-
дәстүр, әдет-ғұрып жатқызылады [5,209-б.]. 
“
Жер жаралып, суаққалы” бері тіршілік иесі аталып келе жатқан адам баласының адам қоғамына 
айналып,  әртүрлі  этнос  дәрежесіне  көтерілуі  -  ұшы-қиырсыз  тарихи    дәуірлердің  нәтижесі.  Адам 
баласы  осы  дәуірлердің  бәрінде  сана-сезім,  дүниетанымын  дамыту  мен  қатар,  өз  қолымен  жасаған 
дүниесін  жетілдіру  іздерін  қалдыра  отырып,  осы  күнге  жетті.  Осы  жолдардан  өту  барысында 
әлеуметтік  және  табиғи  ортада  өмір  сүрудің  қыр-сырын  үйренді,  әдістерін,  амал-тәсілдерін  
ойлаптапты. Бұлардың бәрі этникалық мәдениетті құрайды [6,209-б.].  
Қазіргі қоғамда мәдениет ұғымы жайлы ойдың қалыптасу жолы да сан алуан белестерден өтті, әр 
ойшыл-ғалым сол белестерде өз  қолтаңбасын қалдырды.Ж.Манкееваның пайымдауынша, «мәдениет 
– 
адам қызметінің ерекше тәсілі, шын мәнінде, мәдениет белгілі кезеңде пайда болып тұнып қалған 
құбылыс  емес,  мәдениет  –  тарихи  даму  үстіндегі  процесс,  өйткені  мәдениетті  тудырушы  адамның 
таным  әрекеті,  ойлау  қабілеті  өсу,  жетілуге  бейім,  мәдениет  адамдардың  өмірі  мен  іс-әрекетін 
ұйымдастыру    тәсілінен,  сондай-ақ  олардың  материалдық  және  рухани  байлықты  жасауынан 
көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі» [7,65-б.].  
Мәдениет-қоғам иесінің, әлеуметтік ортаның ықпалына үйлеседі, оны қоғамдық фактор сомдайды. 
Мәдениет жеке этносқа тән белгілі табиғи әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан құбылыс екенін айта 
келе, академик Ә.Т.Қайдар  өмір – тіршілік салты ортақ, ортақ дүниетаным, ортақ психология сияқты  
этносқа тән белгілердің бәрі сол этнос мәдениетінен көрініс табатынын, ал соның бәрін танып-білу 
құралы  тіл  екенін  мәдинеттанушы  ғалымдардыңтегіс  мойындайтынын  тағы  бір  түйіндейді,  өйткені 
“мәдениет”- жеке адамның басынатән қасиеттерден басталып, бүкіл  ұлттық  менталитетті, ғасырлар 
39
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
бойы  қалыптасқан  ұлттық  сана,  дүниетаным,  салт-дәстүр,  рухани-материалдық  байлықтың  бәрін 
түгел қамтитын өте күрделі ұғым [2,13].  
Адам қолымен жасалған мәдениеттің екі түрі: материалдық және рухани мәдениетті  танытушы, 
жеткізуші  күш  –  тіл,  мәдениеттердің  екеуі  де  тіл  арқылы  көрінеді.  Осыған    байланысты  В.фон 
Гумбольдтің  мәдениетті    тілдің  ішкі  құрылымдық  бөлшегі  қатарында  санауы  тіл  мен  мәдениет 
арасындағы байланысты жақындата  түсіп, этнос  тұлғасын қалыптастыруға арқау болады. Ғалымның 
пікірінше, материалдық та, рухани мәдениет көріністері де халық тілінен орын алады және де, ұлттық 
нышанды  танытушы,  адам    мен    табиғатты  жалғастырушы  күш  болып  саналады,  ең  бастысы, 
мәдениет  пен халықтық рух тілдің ішкі формасына тән, осыған орай “тіл-халық рухы, халық рухы тіл 
арқылы көрініс табады” деген белгілі тұжырымын жасайды [8,32-б.]. “Тіл-халық рухы” идеясы ұлт 
мәдениетінің құрамдас бөліктері: тіл иесі ұлттың мінез - құлық ерекшелігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, 
тұрмысы фольклоры сияқты “халықтық рух” иісі аңқып тұрған ерекшеліктерін танытушы құрал деген 
түйіндермен толығып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеді.  
Тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз 
болған,  өйткені«Этнолингвистика  -  тілді  мәдениетпен,  этномәдени  және  этнопсихологиялық 
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты» деп анықталған [3, 272-б.]. 
«Этнолингвистика  –  синкретті  және  синхронды  ғылым;  оның  себебі  этнолингвистика  этносты 
жан-жақты  түсінуді,  бейнелеуді  міндет  мақсатына  айналдырады,  сондықтан  осы  бағытта  зерттеуге 
жол  ашатын  этнос  ұғымына  қатысты  ғылым  салаларын  тірек  етеді»  [6,  206-б.]  деп  тұжырымдалса, 
Телия  В.Н:  «тілдің  корреспонденциясы  мен  мәдениеттің  өзара  қатынасының  синхронды  түрін 
зерттейтін  және  сипаттайтын  этнолингвистиканың  бір  түрі  –  лингвомәдениеттану»  [9,  37-б.]  деген 
пікірбілдіреді. Дәлірек айтқанда, лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың түйіскен 
тұсынан өрбіген, этностың тілі арқылы өрілетін мәдениетін зерттейтін ғылым саласы.  
Этнолингвистика  –  этнос  болмысын  оның  тілі  арқылы  танып-білу  мақсатынан  туындаған 
лингвистиканың жаңа да дербес бір саласы. «Тіл әлемінің» өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын 
толықта  жан-жақты  зерттеу  барысында  іштей  жіктеліп,  дүниеге  келген  антропоөзекті  бағыт 
парадигмасының:  әлеуметтік  лингвистика,  когнитивтік  лингвистика  психолингвистика, 
паралингвистика,  теолингвистика,  медиалингвистика  т.б.  салалары  тәрізді  этнолингвистика  – 
«этностаным» мен «тілтаным» ғылымдарының ортақ мәселесі шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда 
болған жаңа сала. 
Ғалымдардың бір қатары этнолингвистика ұлт тілінің жалпы сипатында танылады деп анықтайды. 
Мәселен,  Н.И.Толстой:  «Этнолингвистика  –  халықтың  рухани  байлығының,  менталитетінің, 
шығармашылығының  бір-бірімен байланысын, бір-біріне тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл 
білімінің  бір  саласы.  Ол  халықтың  ұлттық  мәдениетінің  көрнекті  позициясындағы  негізгі 
формаларының бірі болып табылады» [10, 181-190-бб.],- деп тұжырымдайды. 
Этнолингвистика - о бастан-ақ екі ұдай объектінің, этнос және оның тілінің, ортасынан туындаған 
ғылым саласы. Демек, бұл этноспен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа 
салып мойындау, «этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды» деген қағиданы нақтылы 
зерттеуге өзек ету деген сөз.  
Осыған  орай,  Ә.Қайдар  екі  объектіні  –  «этнос»  пен    «тілді»  –  тым  еркін,  кең  мағынада  да,  тар 
мағынада  да  қолданылады.  Осыған  байланысты  ұсынып  отырған  концепциясында  «этностың» 
орнына  «этнос  болмысы»,  «тілдің»  орнына  «тіл  әлемі»  деген  термин-ұғымдарды  қолдануды  жөн 
көреді.  Оның  екі-үш  түрлі  себебін  көрсетеді:  біріншісі  –  «этнос»  деген  ұғымның  ауқымы  тым  кең 
және барша жұртқа бірдей түсінікті еместігі; екіншісі – «этносты» тар мағынаға сыйғызып, жоғарыда 
көрсетілгендей,  «мәдениет»,  «этнография»,  «мифология»  т.б.  осы  сияқты  ұғымдардың  баламасына 
айналдыруға  келмейтіндігі;  үшіншісі  –  этнолингвистиканың  этностың  шығу  тегін,  қауым  ретінде 
қалыптасу процесін ғана емес, сонымен қатар оның тілінде қалыптасқан деректер арқылы болмысын 
(яғни  рухани,  мәдени  өмірін,  салт-дәстүр,  тіршілік-тірлік  көздерін,  ұлттық  дүниетаным  мен 
менталитетін т.т.) паш етуге мүдделі екендігін айтады.  
Сонда,  «этнос»  және  «этнос  болмысы»  деген  ұғымдарды  этнолингвистика  тұрғысынан  ғалым 
Ә.Қайдар:  «Этнос»  –  өткен  бір  дәуірлерде  дүниеге  келіп,  белгілі  бір  географиялық  ортада 
қалыптасқан, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ 
тегін,  туыстығын,  тұтастығын  сезіне  білетін,  сатылап  даму  барысында  аналық,  аталық,  рулық, 
тайпалық,  ұлыстық  және  халықтық  дәуірлерді  басынан  кешіріп,  бүгінде  дербес  ел  болып  отырған 
адамдар  қауымы»  деп  тұжырымдаса,  «Этнос  болмысы»  жайлы  –  этностың  ұлттық  бейнесі,  тарихи 
40 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
тұлғасы және ол туралы реальды шындық. Басқаша айтқанда: «этнос болмысы» дегеніміз – этностың 
сонау  балаң  кезінен  бүгінгі  есейген  шағына  дейінгі  кешірген  өмір-тіршілігінің  айнасы,  оның  тілі 
арқылы  қалыптасып,  жадында  сақталып,  ұрпақтан  нәсілге  мирас  болып  ауысып  келе  жатқан  бай 
рухани-мәдени қазынасы» [2, 10-11],- деп көрсетеді.   
Мәдениет 
тіл 
арқылы 
тарайды, 
ұғынылып 
жетіледі.«Этнолингвистика 
мен 
лингвомәдениеттанудың  әрқайсысының  өзіндік  мақсаты  мен  міндеті  болумен  қатар,  бір  арнаға 
құятын тұсы басым, ол – тілі арқылы мәдениеті, мәдениеті арқылы тілі, мінез-құлқы, ұлт ретіндегі 
табиғаты  ерекше  көзге  түсіп  танылатын  біртұтас  организм  –  этнос»  [6,  206-б.]  деп, 
этнолингвистиканың мақсат-міндетіне қарай лингвомәдениеттанудың іргетасы қаланатынын айтады.  
Тіл – тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, тілдің бойында мәдениеттің арқауын құрап, негізін 
қалайтын  ұлттық  рухтың  ізін  айқындап  тұратын  ұлы  күш  анықталады.  «Лингвомәдениеттану  – 
этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін 
тіл  арқылы  мәдениеттану  бағытында  зерделеп,  тілдің  дәл  қазіргі  қолданыс  қызметін  көрсететін 
ұлттық ерекшелігін ешбір идиологиясыз, заманға сай келбетін таныту. Бұл ретте тіл-ұлт-мәдениет 
дейтін үштік лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысаны болмақ» [11, 147-б.]. 
Этномәдени  бірліктердің  өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар  дамуын  тілдік  тұрғыдан сөз 
ету  антропоқзекті  бағыт  салаларының  зерттеу  нысанын  нақтылай  түседі.  Осы  жайт  тұрғысында, 
сондай-ақ,  көне  тіл  деректері  лексикасында  сөзжасам  саласының  қызметін  арттыруда  халықтың 
мәдени өмірімен байланысты екенін А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: «Тілдік деректерді 
лингвомәдени  аспектіде  зерттеу  –  ең  әуелі  тілдер  арасындағы  жалпыадами  гуманитарлық,  мәдени, 
өркениеттілік  қырларды  айқындау  болып  табылады.  Табиғаттағы,  әлемдегі  құбылыстар,  қоғамдағы 
сана  мен  салт,  бәрі  де  тілде  көрініс  табатындықтан,  атау  мен  оның  жасалу  сипаты  лингвомәдени 
аспектіде қарастырылады» [12, 41-б.]. 
Қазақ сөйленістерінің Оңтүстік аймағында көбірек  сақталған там сөзі қазақ сөйленістерін екіге 
бөледі;  бірінші  –  там,  үй,  баспана,  екінші  жағдайда  –  там,  мола  бейіт.  Үй  мағынасы  Өзбекстан 
қазақтары, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда, Алматы облысында кездеседі. Осы колхоздың адамдары 
түгелдей  дерлік  шифрлі  там  салуда  (Қ-орда,  Сыр.).  Төрт  тамы  бар  үйге  кіріпті  (Түрікм.Ашх.). 
Келтірілген  мысалдардан  там  сөзінің  баспана,  үй  мағынасы  айқын  аңғарылады.  Көне  түркі 
ескерткіштерінде там – қабырға (ДТС, 524). М.Қашқари сөздігінде: 1) есік тіреуіш; 2) қабырға; 3) 
үйдің төбесі, шатыры; 4) үй мағыналары көрсетілген (Қашқари, 3, 218), сөйленістерде там жалпы үй 
атауы емес, оның бір түрін "дымқыл топырақтан соғып жасалған түрі, қабырғасы" (Алм., Шел.) деген 
мағынасы  да  бар,  ал  мола,  бейіт  мағынасы,  Өзбекстан,  батыс  қазақтарында  кездеседі.  "…  бірі  – 
тірінің,  екіншісі  –  өлінің  баспанасы  сияқты"  деп,  Т.Айдаров  там  сөзінің  баспана  мағынасын 
ерекшелейді, көне тілдегі қабырға, үй, баспана мағыналары қайтпас сапарға аттанған адамға құрмет 
белгісін  танытады.  Көрініп  тұрған  кімнің  тамы  білесіз  бе?  (Ақт.Ырғ.).  Бұл  Берғалидың  ата-
бабасының  моласы,  тамдары  (ҚДТС,  1969,  316).  Сөздің  бірнеше  мағынада  әр  аймақта  көрінуі  де 
оның  көнелігінің  о  баста  ортақ  негізі  болғандығының  белгісі.  Осы  сөздің  келесі  варианты  –  жай, 
түркі тілдеріне ортақ. Кино жайының сыртында біреу көрінеді (Өзб.). Т.Айдаров оның қарақалпақ, 
өзбек, түрікмен тілдерінде үй-жай формасында қолданылатынын, Бұхара, Хорезм қазақтары тілінде 
осы мағынада кездесетінін көрсетеді [13, 40-41-бб.]. Үй мағынасында бұл сөз Шымкент сөйленісінде 
кең  қолданыста  (Осы  жайды  соңғы  екі  жылда  салдым).  Қазір  аталған  сөз  қазақ  әдеби  тілінде 
сөзжасамдық  мән  алып  келеді,  оның  уәждік  негізі  "орын,  мекен,  үй"  ұғымы,  осыдан  мұражай, 
саяжай, шипажай, әуежай т.б. аталымдар жасалып, қолданысқа еніп отыр[6, 27-28-бб.].   
Тіл мен ой немесе таным, тіл мен ұлт т.б. мәселелерді, айналып келегенде, ұлтты, ұлттың танымын 
құрылымдары  арқылы  тілдің  табиғатын  анықтауға  байланысты  қазіргі  тіл  білімінде  жаңа  бағытта 
қарастыратын енді бір саласы – когнитивті лингвистика.Когнитивтік лингвистика - когнитология мен 
лингвистиканың  өзара  тоғысуынан  туындаған  тоғыспалы  пән.  Танымның  негізгі  мақсаты  -  
ғаламдағы  құбылыстардың  ішкі  және  сыртқы  табиғатын  адам  санасы  мен  таным  білігі  жеткенше 
жетік меңгеру, соны суреттеу және оның қорытындысы ретінде адам баласы іс-әрекеттерінде, көрген, 
білген, түйсінген, таныған дүниесін өмірде өз қажетіне жарату деген сөз.  
Сөйтіп,  этнос  болмысын  зерделеп,  айшықтап  таныту  мақсатын  көздейтін  антропоөзекті  бағыт 
салалары жүйелі тығыз байланысты, оны төмендегі сызбадан көруге болады. 
Жоғарыда  айтылғанның  бәрі  антропоөзекті  парадигма  аясының  кеңдігін  көрсетеді,  өйткені 
антропоөзекті  бағыттың  тірегі  –  Адам  және  оның  тілі  күрделі  құбылыс.  Ал  этнос  болмысы 
антропоөзекті бағыт салаларының тоғысында жүйелі түрде зерттеу нәтижесінде танылады.  
41
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
1
 
Атабаева  М.С.  С.Жүнісовтың  «Ақан  сері»  романындағы  этномәдени  бірліктер 
семантикасы//Абай ат. ҚазҰПУ Хабаршысы «филология сериясы» 2013 ж. №1 (43). 5 б. 
2
 
Қайдар  Ә.  Қазақ  тілінің  өзекті  мәселелері:  Актуальные  вопросы  казахского  языка.  – 
Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 бет. 
3
 
Момынова Б. Тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынастар. – Алматы: Арыс,2009 –160 б. 
4
 
Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалар жинағы.1-том.-Алматы:Жазушы, 1986.-200 б. 
5
 
Мұқанов С.  Халық мұрасы. – Алматы: Жазушы, 2005. – 303 б. 
6
 
 
Атабаева  М.  Қазақ  тілі  диалектілік  лексикасының  этнолингвистикалық  негізі.  –  Алматы: 
«Білім», 2006 ж, - 288 б. 
7
 
Манкеева  Ж.А.  Қазақ  тіліндегі  этномәдени  атаулардың  танымдық  негіздері.  –  Алматы:  
«Жібек жолы» баспа үйі, 2008. – 356 бет. 
8
 
 
Гумбольдт В. Фон Избранные труды по языкознанию. Пер. с нем. – М.: ОАО НГ «Прогресс» , 
2000. – 
с. 400. 
9
 
Телия В.Н. Русская фразеология. – М., 1996. – с. 217. 
10
 
Толстой Н.И. О предмете этнолингвистики и ее роли в изучении языка и эnноса //Ареальные 
исследования в языкознание и этике. Л.: Наука, 1983. 
11
 
 
Смағұлова  Г.  Мағыналас  фразеологизмдердің    ұлттық  мәдени  аспектілері.  –  Алматы: 
Ғылым, 1998. – 196 б. 
12
 
 
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б. 
13
 
Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері.-Алматы:Мектеп,1975.-184 б. 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: