Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
ӘОЖ 811.512.122’246.2     
 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚОСТІЛДІЛІГІНІҢ КӨРІНІСІ 
 
Абнасырова Р.Ж. -  С.Демирель атындағы университеттің ассистент профессоры, филол.ғ.к. 
abnasyrova@mail.ru
 
 
Бүгінгі  таңдағы    қазақ  және  орыс  тілтанымында  стилистика,  сөйлеу  мәдениеті,  тілдің  әлеуметтік 
диалектілерінің саралануы мен дамуы зерттеушілер назарын өзіне аударып отыр. Оның басты себептерінің бірі 
–  
қоғамдағы  қарқынды  өзгерістер  және  ол  өзгерістердің  тіл  қызметінде  көрініс  табуы.  Осыған  орай  тіл 
білімінің міндеті: біріншіден, тілде көрініс тапқан беталыстарды анықтау; екіншіден, айқындалған жаңа тілдік 
құбылыстарды  сарапқа  сала  отырып,  іріктеу  және  талдау;  үшіншіден,  мұндай  тілдік  ерекшеліктердің  орын 
алуына себеп болған факторларды көрсету; төртіншіден, бұл өзгерістерді тілдің дамуымен байланысты жүзеге 
асатын тілдік ерекшеліктері ретінде тану, қабылдау немесе басқаша бағалаудың ғылыми  негіздемесін  жасау 
болып табылады.   
Қазіргі  қазақстандықтардың  сөйлеу  тілінде  көп  ұшырасатын,  тіпті  кейбір  жағдайларда  «сөйлеу  нормасы» 
ретінде қалыптаса бастаған жаңа тілдік көріністер  міндетті түрде лингвистикалық талдауды қажет етеді. Бұл 
қостілділік пен көптілділікке қатысты келелі мәселелерді анықтау барысында тіл үйретудегі интерференцияға 
қатысты туындаған көптеген сауалдардың өз шешімін табуына септігін тигізеді.   
Мақалада жүргізілген бақылау нәтижесі және сауалнама қорытындысы бойынша қазақ-орыс қостілділігінің 
көрінісінің деңгейі берілген.   
Түйін сөздер: әлеуметтік лингвистика, қостілділік, интерференция, интеркаляция, кірме сөз. 
 
Қазіргі  Қазақстан  жерінде  қазақ-орыс,  қазақ-ағылшын,  қазақ-түрік  және  т.б.  қостілдіктің  түрлі 
қыры  даму  үстінде.  Аталған  құбылыстың  пайда  болуы  мен  қалыптасуын  сипаттап,  болашағын 
бағдарлау үшін тіл білімі мен әлеуметтану ғылымын бірлесе қарастыруымыз қажет. Екі тілдің қарым-
қатынасы  негізінде  тіл  айырмашылықтарына  байланысты  тілдің  нормадан  ауытқуы  жиі  кездесетін 
құбылыс. Қазақстанда қазақ тілінен орыс тілінің қолданылу аясының жоғары болғандығынан, қазіргі 
күні де екі тілдің тең дәрежеде қолданылып жүргендігіне байланысты қазақша ауызекі сөйлеу тілінде 
орыс сөздерін араластырып қолдануды байқаймыз. Бұл құбылыс тіл білімінде интеркаляция құбылыс 
деп аталады.  
Әлеуметтік  лингвистиканың  қарастыратын  күрделі  мәселесі  –  тілдік  орта.  Тілдік  орта  халық 
тілінің  өмір  сүруінің  қажеттілігін  теориялық-практикалық  мәнін, әлеуметтік  қызметінің  сан-салалы 
қызметін  атқарады.  Осы  ортадағы  қостілділердің  қазақша  сөйлеу  барысында  аталған 
интеркаляциялық  бірліктерді  қаншалықты  деңгейде  қолданылатындығын  анықтау  мақсатымен 
кірістірілген  байқау  әдісі  жүргізілді.  Осы  бақылау  барысында  қазақша  сөйлеу  тілде  қазақтардың 
интеркаляциялық  бірліктерді  көп  қолданылатындығы  анықталды.  Қолданыс  аясы  жоғары 
бірліктердің қатарына ремонт, зарплата, аптека, зонтик, магазин, остановка, шашлык, телевизор, 
пробка, холодильник, шампунь, очки, порошок т.б. есім сөздерді қосуға болады. Аталған бірліктерге 
қосымша конкретно, всегда, случайно, вообще, именно, срочно, пожалуйста, уже, спокойно, даже, 
еще, пока тәрізді интеркаляцияға ұшыраған сөздерді де байқаймыз.  
Аталған  бірліктерді  қостілділердің  қазақша  сөйлеуде  сөз  арасына  не  себепті 
пайдаланатындықтарын  білу  мақсатымен  біз  сауалнама  жүргізуді  жөн  көрдік.  Сауалнамаға  жалпы 
500-
дей  адам  қатысты.  Респонденттер:  С.  Демирел  атындағы  университет  оқытушылары  және  осы 
университеттің  инженер,  филология  факультетінің  қазақ  тобының  студенттері.  Сонымен  қоса, 
Алматы  қаласындағы  №124  орта  мектептің  мұғалімдерінен  және  №8  балабақша  қызметкерлерінен 
алынды.  Зерттеу  жұмысында  бақылауға  алынған  А.  және  Қ.  отбасының  мүшелеріне  де  сауалнама 
қосымша таратылды.   
Сауалнама жалпы 23 сұрақтан тұрады. Сұрақта мектепті қай тілде бітіргендігіне және орыс тілі 
мен қазақ тілін білу деңгейінің қаншалықты екендігіне үлкен мән бердік. Жауап берушілердің бәрі 
қазақ тілін өте жақсы біледі, 80 пайыз қостілді ортаға қарай екі тілде де сөйлейді. Орыс тілін мүлдем 
түсінбеймін  деп  жауап  бергендер  болған  жоқ.  Жауап  берушілердің  20  пайызы  орыс  тілін  еркін 
түсінемін, оқимын, сөйлеуде және жазуда қиналамын десе, 80 пайыз қостілділер орыс тілінде түсіну, 
7
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
сөйлеу,  оқу,  жазу  еркін  екендіктерін  жазған.  Сауалнамаға  қатысқан  қостілділердің  жасаралық 
айырмашылықтары  бар,  атқаратын  қызметтері  де  әр  басқа.  17  мен  27  жас  аралығындағылардың 
Алматыға  келгендеріне  1  жыл  мен  5  жыл  болса,  қалған  жастағы  жауап  берушілер  Алматыда 
тұрғандарына 10 жылдан аса уақыт болғандар.  
Сауалнамада  бақылау  барысында  байқалған  күнделікті  қоғамда  қостілділердің  ауызекі  сөйлеу 
тілінде жиі қолданылатын заттық мағынаны білдіретін интеркаляциялық бірліктер (аптека, пешеход, 
ремонт,  магазин,  реклама,  документ,  зарплата,  пробка,  пиво,  шашлык)  мен  үстеу  сөз  табы  және 
қыстырма  интеркаляциялық  бірлік  жазылып,  (короче,  вообще,  или,  случайно,  всегда,  конкретно, 
срочно, пожалуйста), осы сөздердің ауызекі сөйлеу тілінде қазақша атауын атайсыз ба немесе орыс 
тіліндегі  интеркаляциялық  бірліктерді  дәл  осы  қалпында  қолданасыз  ба?  –  деген  сұрау  қойылды. 
Интеркаляциялық бірліктерді қолданылу жиілігі сауалнамаға жауап берушілердің туылғаннан алған 
тәрбие мен орта мектепте алған тәрбиенің қай тілде болғандығымен тығыз байланысты. Жас мөлшері 
жағынан  әр  түрлі  респонденттердің  заттық  мағынаны  білдіретін  интеркаляциялық  бірліктерді 
қолданылу жиілігін 1-ші кестеден қарастырып көрейік.  
 
Кесте 1 – Қазақ ауызекі сөйлеу тілінде заттардың орысша атауының қолданылуы  (%) 
 
 
 
Жиі қолданамын 
Кейде қазақша аудармасын, 
кейде 
орыс 
тіліндегі 
сөздерді 
араластырып 
қолданамын 
Мүлдем   қолданбаймын 
17-
27 
жас 
28-
38 
жас 
39-
49 
жас 
50-
ден 
асқ. 
17-
27 
жас 
28-
38 
жас 
39-
49 
жас 
50-
ден 
асқ 
17-
27 
жас 
28-
38 
жас 
39-
49 
жас 
50-
ден 
асқ 
Мектепте 
қазақ 
тілінде 
білім 
алғандар 
 
67,1 
 
 
 
 
83,4 
 
63,6 
 
 
 
25 
 
27,6 
 
16,6 
 
27,2 
 
75 
 
5,3 
 
- 
 
9,2 
 
- 
Мектепте 
орыс 
тілінде 
білім 
алғандар 
 
80 
 
63,7 
 
100 
 
50 
 
20 
 
36,3 
 
- 
 
50 
 
- 
 
- 
 
- 
 
- 
 
 
 
Мектепте қазақша білім алғандар ішінде зат есімдердің орысша атауын жиі қолданушылар 28 бен 
38 жас арасындағы қостілділер, олардың 83,4 % сөйлеу тілінде заттық мағынадағы интеркаляциялық 
бірліктің орысша атауын қолданады, қазақша атауын қолданамын деген жауап берушілер бұл топта 
өте аз.  
17-
27 жас аралығындағы қостілділердің 5,3 %, ал 39-49 жастағы  қостілділердің 9,2 % қазақ тілінде 
сөйлеуде орыс сөздерін араластырмауға тырысады.  
28  бен  38  жастағылар  мен  50  жастан  асқан  қостілділер  аталған  интеркаляциялық  бірліктердің 
орысша атауын не жиі қолданады, не әр кезде әрқалай қолданады, олардың арасында орысша атауын 
мүлдем қолданбаймын дегендер жоқ.  
Ал орыс мектебін бітірген қостілділердің арасында заттық мағынадағы «кірме сөздерді» 39-49 жас 
аралығындағы  сауалнамаға  жауап  берушілердің  100 %  қазақша  сөйлеу  тілде  зат  есімді 
интеркаляциялық бірлікті араластырып сөйлейтіндерін айтты. Бұл жерде «кірме сөздердің» қазақша 
атауын ғана атайтын респонденттер жоқ.  
2- 
ші  кестеде    респонденттердің  сауалнамада  берілген  үстеу  сөз  табы  және  қыстырма  «кірме 
сөздердің» жас ерекшелігіне қарай қолданылу жиіліктері көрсетілген.    
 
8 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Кесте 2 – Қазақ ауызекі сөйлеу тілінде орыс үстеу мен қыстырма сөздердің қолданылуы  (%) 
 
 
Жиі қолданамын 
Кейде  қазақша  аудармасын, 
кейде  орыс  тіліндегі  сөздерді 
араластырып қолданамын 
Мүлдем қолданбаймын 
 
 
17-
27 
жас 
28-
38 
жас 
39-
49 
жас 
50-
ден 
асқ. 
17-27 
жас 
28-38 
жас 
39-49 
жас 
50-
ден 
асқ. 
17-27 
жас 
28-
38 
жас 
39-
49 
жас 
50-
ден 
асқ. 
Мектепте 
қазақ 
тілінде 
білім 
алғандар 
 
 
 
62,7 
 
62,5 
 
63,6 
 
25 
 
35,1 
 
33,3 
 
22,7 
 
58,3 
 
2,1 
 
 
 
 
4,2 
 
13,7 
 
16,7 
Мектепте 
орыс 
тілінде 
білім 
алғандар 
 
76 
 
 
27,2 
 
71,4 
 
50 
 
24 
 
63,6 
 
28,6 
 
50 
 
- 
 
9,2 
 
- 
 
- 
 
 
 
Қазақ  тілінде  білім  алған  респонденттер  арасында    интеркаляциялық  бірлікті  жиі  қолдануы  17-27,
  28-38, 
39-
49  жас  аралығындағылардың  пайыздық  мөлшері  шамамен  ұқсас.  Бір  қызығы,  аталған  сөздерді 
мүлдем  қолданбаймын  деп  жауап  берушілер  жас  ерекшеліктеріне  қарай  келтіріледі:  50  жастан 
асқандар 16,7 %, 39-49 жас арасындағылар  13,7 %,  28-38 жас аралығындағылар 4,2 %, ал 17-27 жас 
аралығындағылар  2,1  %.  Осыған  орай,  мынадай  қорытынды  жасауға  болады:  қазақ  мектебін 
бітіргендердің арасында үстеулік мағына мен қыстырма сөзді интеркаляциялық бірліктердің  жастар 
тілінде қолданылуы жиі.  
Мектепті орыс тілінде бітірген қостілділердің аталған сөздерді жиі қолданатындары  17-27, 39-49 
жастағылар, 28-38 жастағылардың бұл сөздерді мүлдем қолданбаймын деп жауап берушілер – 9,2 %. 
Қалған жастағылар мүлдем қолданбаймын деп айта алмайды, жиі  немесе сирек қолданады.  
Зерттеу барысында орыс тілінде орта білімді алғандар ғана емес, қазақ тілінде білім алған қостілді 
адамдар  да  күнделікті  ауызекі  сөйлеу  тілінде  интеркаляциялық  бірліктерді  жиі  қолданады  және 
оларды  қолдану  аясының  түрлі  болуы  тілұстарманның  жас  ерекшеліктеріне  байланысты  болып 
келеді. 
Мысалы: сауалнама қорытындысы бойынша қазақ тілінде білім алғандардың жас ерекшеліктеріне 
байланысты интеркаляциялық бірліктерді қолдану деңгейі төмендегідей:  
17-
27 жас аралығындар: 45 %, 
28-
38 жас арасы – 52,8 % 
39-
49 жас арасы– 51,4 % 
50-
ден асқандар – 25 %  
Қазақ тілінде білім алған қостілділер арасында 28-38, 39-49 жас арасындағылар аталған бірліктерді 
жиі қолданады.  
Орыс тілінде білім алған  қостілділердің  интеркаляциялық бірліктерді қолдану нәтижесі:  
17-
27 жас арасы – 53,3 % 
28-
38 жас арасы  – 30,3 % 
39-
49  жас арасы – 61,8 % 
50-
ден асқандар – 41,6 %. 
Ал  орыс  тілінде  білім  алған  қостілділердің  арасында  интеркаляцияға  ұшыраған  бірліктерді  жиі 
қолданатыны 39-49 жас арасындағылар.  
Бұл  жерден  шығатын  қорытынды  қоғамда  көп  уақыттан  бері  аталған  лексемалардың  орысша 
атауы  қолданылып  келгендіктен,  жастарға  қарағанда  орта  жастағы  қостілділер  осы  қалпында 
қолдануды  әдетке  айналдырған.  Мысалы,  телевизор,  холодильник,  пылесос,  сомолет  сияқты 
сөздердің  баламаларын  терминком  бекіткенімен  сөйлеу  арасында  аталған  қостілер  баламаларын 
бірден айта алмайды, қажет уақытында аталған бірліктердің қазақша баламасы емес, орысша атауы 
бірден ойға келеді.   
9
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Ал 
жалпы 
әлеуметтік 
ортада 
интеркаляцияның 
көрінуі 
лингвистикалық 
және 
экстралингвистикалық факторларға байланысты:  
-
 
өз тілінде лайықты баламаның жоқтығы;  
-
 
аударманың нақты және дұрыс еместігі;  
-
 
тілдегі    кейбір  лексикалық  интерференцияның  кірме  сөз  ретінде  ана  тілінде  сол  қалпында 
қалу қажеттігі;  
-
 
қоғамда  орыс  тілінің  кең  қолданылуынан  «кірмелердің»  сөз  арасында  әдетке  айналып 
кеткендігі;  
-
 
тілді меңгеру деңгейіне байланысты;  
-
 
сөйлеуші өз сөзін бақылауға алмайтындығы;  
-
 
бөтен сөздерді қолданып сөйлеуі сол тілді меңгерудің бір кезеңі деп танылуы.  
Ақпарат  берушілер  сауалнамада  аталған  сөздерді  қазақ  ауызекі  сөйлеу  тілінде  орысша  атауын 
қолдану себебін төмендегіше түсіндіреді: 
     -  
әдетке айналып кеткен – 61%; 
     -  
аудармасы нақты емес – 20%; 
     -  
аудармасын білмеймін – 11%;  
     -  
адамның өзіне талап қоя білмеуінен – 3%; 
     -  
аудармасы қолданысқа толық енбегендіктен –3%; 
     -  
еліктеуден – 1; 
     -  
себебін білмеймін – 1. 
С. Демирел атындағы университеттің түрік-қазақ қостілді азаматтарына  қосымша  осы сауалнама 
жүргізілді. Олардың тәрбиесі бала кезінен түрікше және мектепті түрік тілінде оқыған. Ана тілдерін 
жетік біледі, қазақ тілін жақсы  түсінеді және еркін сөйлей алады, ал жазудан қиналады. Орыс тілін 
білу  деңгейлері  төмен,  жаңа  үйреніп  жүр.  Отбасында  және  достарымен  түрік  тілінде  сөйлеседі. 
Алматыда  жүргендеріне  10  жылдан  асқан  және  аталған  университетте  оқытушы  болып  қызмет 
атқарады.  Сауалнамаға  жауап  беруші  аталған  заттық  мағынадағы  интеркаляцияға  ұшыраған  тілдік 
бірліктің орысша атауын кей кезде қолданамын, себебі қоршаған ортада бұл сөздер өте жиі айтылады 
деп жауап берді.  Ал сауалнамадағы мысалда келтірілген үстеу мен қыстырма сөздердің кейбірінің 
қазақша баламаларын білмейтіндіктен, кей кезде қолданады екен. Күнделікті өмірде мұндай сөздерді 
жиі естисіз бе?  деген сұраққа өте жиі естимін деген жауап айтты. Респонденттер аталған бірліктердің 
көбіне  түрікше  атауын  атайды,  кей  кездері  орысша  атауын  да  қолданады.  Бұған  бірден-бір  себеп 
интеркаляциялық бірліктердің барлық адамдар тілінде ұшырасуы және басқа қостілділердің де ортаға 
қарай бейімделуге тура келуімен байланысты. 
Жалпы,  сауалнама  жүргізуіміздің  мақсаты  қазақ  ауызекі  сөйлеу  тілінде  орыс  тілінің  сөздері 
қаншалықты қолданысқа ие екенін байқау болатын. Жоғарыда көрсеткеніміздей, қазақ сөйлеу тілінде 
кейбір сөздердің орысшасын атайтындардың пайыз саны тек қазақ сөздерін қолданатындардың пайыз 
санынан көбірек және бұл сөздерді тек орыс тілін жетік білетіндер ғана емес, орыс тілін білу деңгейі 
төмен  қостілділер  де  қолдана  беретіндігі  анықталды.  Бұл  бөгде  элементтердің  өте  жиі 
қолданылуының  бірден-бір  себебі  қоршаған  ортада  бұлардың  орысша  атауы  өте  жиі  айтылуында, 
яғни    мысалда  кездестірілген  атаулардың  қазақша  аудармалары  күнделікті  ауызекі  сөйлеу  тілінде 
толық  қолданысқа  ене  қоймаған.  Кейбір  шампунь,  магазин,  очки,  телевизор,  аптека,  шашлык, 
ремонт, пробка, пешеход және т.б. тәрізді зат есімдер қолданыстың жиілігінен қазақ тілінің сөзіне 
айналып кеткен тәріздес. Бұл сөздердің аудармалары дәл осы қалпында қала бергені де дұрыс деген 
жауап берушілер де кездесті. Әрине, бұл сөздерді кірме сөзге айналдыру үшін қазақ тілінің дыбыстық 
нормасына сәйкестендіруіміз қажет. 
 
1
 
Сүлейменова  Э.Д.,  Шәймерденова  Н.  Ж.,  Смағұлова  Ж.  С.  Әлеуметтік  лингвистика 
терминдерінің сөздігі. Словарь социолингвистических терминов. – Астана: Арман-ПВ, 2008. – 391 б.  
2
 
Хасанов  Б. Ана тілі – ата мұра (қазақ тілінің жер жүзі тілдері жүйесіндегі  алатын орны). 
– 
Алматы: Жазушы, 1992. – 272 б. 
3
 
Карлинский    А.Е.  Основы  теории  взаимодействия    языков  и  проблема      интерференции: 
автореф. дисс. д-ра. филол. наук. – Киев, 1980. – 48 с.  
10 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
4
 
Абнасырова Р.Ж. Қазақ-орыс қостілділігіндегі интеркаляция көрінісі. – Алматы: СДУ, 2014.  
5
 
Маймакова  А.Д.  Двуязычие:  родной  язык  и  неродной.  –  Алматы:  Абай  атындағы  ҚазҰПУ  
Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (41), 2012. 
 
Резюме 
Абнасырова Р.Ж. – Университет имени С.Демиреля, к.ф.н, ассистент проф. 
Проявление казахско-русском двуязычии в Казахстане 
Иноязычные вкрапления в речи современных казахов, которые очень часто стали осознаваться как 
привычное  явление,  переходящее  в  норму,  требуют  специального    лингвистического  анализа.  В 
процессе определения многих вопросов, возникающих в условиях двуязычия и многоязычия, такой 
анализ  позволяет  решить  важные  проблемы  в  обучении  языку,  связанные  с  интерференцией  и 
интеркаляцией. 
В связи с этим в настоящее время актуальным представляется систематическое изучение влияния 
второго языка на родной язык и, в частности, воздействия  русского языка на казахский разговорный 
язык:  исследование  мотивированных/немотивированных  отклонений  от  устоявшейся  нормы, 
проявляющихся  на  фонетическом,  морфологическом  и  синтаксическом  уровнях,  а  также 
порождающих их факторов.   
Языковой  материал,  представленный  в  работе,  и  результаты,  полученные  в  ходе  исследования, 
отражают  уровень  речевой  культуры  общества  и    показывают  степень  чистоты  современного 
казахского языка, что позволяет определить необходимость развития  лингвоэкологии как отдельного 
направления.   
Ключевые  слова:  двуязычие,  интерференция,  интеркаляция,  устная  речь,  фонетическая 
интеркаляция, морфологическая  интеркаляция, синтаксическая интеркаляция 
 
Summary 
Abnassyrova R.Zh. – Suelyman Demirel University
, сand.of phil.sc., assist.prof. 
The intercalation process in the kazakh-russian bilingualism 
Appearance and development of new terms in the oral language of the Kazakhstani people, and the fact 
that they are even becoming “speaking norms” need close linguistic analyses. While analyzing the problems 
connected with bilingualism and poly-lingualism we will be able to find solutions of many problems 
connected with the interference in language teaching.  
The influence of the second foreign language on the mother tongue, the negative affect of the Russian 
language on the Kazakh spoken language, especially, linguistic and/or non-linguistic shift of speech norms, 
which appear in different phonetic, morphological and syntactic levels, and the factors that bring to such 
shifts need a thorough scientific investigation. 
Being a register of the speech culture of the society, the linguistic factors and results that were brought 
forward in the research will help us evaluate the present conditions of the language, the level of its purity and 
the directions of the lingua-ecology. 
Key Words:  bilingualism, interference, intercalation, lexical intercalation, intercalation phonetic, 
grammatical intercalation. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: