NATIONAL PECULIARITIES OF KAZAKH AND ENGLISH FAMILY CUSTOMS AND

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
215 
silver spoon or a small cross are presented.  The English people are rich for the songs, proverbs - sayings, fairy 
tales devoted to education of the child [1].  
The  Kazakh  culture  has  also  different  holidays,  for  example  «Balaga  at  koyu»  (to  name  the  child),  «Besyk 
toy», «Khyrkhynan shygaru» (the fortieth day of the child), «Tusau kesu» and they were studied by many Kazakh 
researchers [2].  
The  marriage  is  a  social  tradition  which  lasts  for  centuries.     The  choice  of  the  bride,  the  courtship,  and  all 
customs,  ceremonies  belonging  to  the  marriage  are  similar  in  every  nation  by  the  contents.          Although  the 
betrothal  of  the  groom  is  a  private  matter,  it  is  closely  connected  with  the  future.    Therefore  parents  have  paid 
special attention since ancient times; they have married their children themselves and controlled this process. The 
betrothal of young couple was happened under the agreement of parents in English culture. Marriage of the girl 
from the richest family or to get married for powerful family could give the chance to improve financial position 
and  situation  in  the  society.    Therefore,  in  those  days  the  great  attention  was  paid  to  a  financial  position  in  a 
marriage.  
In order to get married the groom had to choose the girl.  After the groom informed his parents about the girl, 
parents of the groom send the relatives to the house of the girl.  Intention of people coming to the house could be 
noticed  on a hawthorn branch hung up at a door of the  house  of the  girl.  If the girl liked the  groom she let the 
branch of hawthorn to be hung, but if a hawthorn branch was changed to a cabbage flower it meant that the girl 
didn't like the groom.  
In the Kazakh culture the customs «Khyz koru» (the first meeting with the girl) or «Zhar tandau» (choice of 
the bride) had own features. The father of the groom hung up a «khamshy» (the whip) in a honourable place of the 
house, and said «let it be the beginning of the betrothal » and gifted a horse. The mother of the groom gave the the 
girl an earring, a skullcap with an eagle owl. After that process the girl was considered engaged [3].  
The  date  of  a  wedding  was  very  important  for  British.  For  example,  the  month  May  was  considered  not 
successful for marriage. Even nowadays this superstition doesn’t waste its value [4]. 
  British strictly keep customs of a wedding. Before the wedding the groom shouldn't see the bride. Girlfriends 
have to wear dresses which are chosen by the bride, and mother of the bride pays for these dresses. The friend of 
the groom organizes the wedding and pays to the priest for a wedding. In the wedding morning all relatives come 
to the house of future couple. Two close girlfriends of the bride decorate entrance of the house with white flowers. 
It is forbidden to be done by the bride. In the wedding day guests go to the church, sing songs and men shoot via 
the  weapon.  His  custom  means  exile  of  evil  ghosts  and  preservation  from  the  bad  things.  Such  interesting 
traditions are appeared in the cultures of German and Georgian. In Germany at the wedding party alcohol is given 
to  the  rooster.  Drunken  rooster  runs  and  crows,  makes  a  noise.  The  noise  of  the  rooster  is  considered  frightens 
evils and bad spirit. Nowadays this custom  has a new  form  in the European countries. For  exile  of  evils  empty 
cans are hang up in the young couple’s car [2]. 
The element of this custom is met in the Kazakh culture also.  Such ceremonies as «otpen alastau», «оtka mai 
kyu» which are connected with religion believes of people.   
British believed in customs as beating of the church bell, it had bad value.  Therefore before church wait the 
termination bell beating.  The bride with the groom have to pass from a tree which lies horizontally before church, 
it means that they will overcome difficulties in further joint life.  Footwear was considered as a happiness symbol 
too.  At the wedding party the bride throws one pair of shoes through the left shoulder.  On belief of the people 
who will reach footwear the first that will marry in the next few days.  This custom has changed today.  Now in 
the European countries bride throws a bunch of flowers instead of footwear [5].  
The big pie is prepared for the wedding party, and the groom with the bride cut the pie.  In common pie cutting 
means  as  «the  partner  in  life».    Earlier  days  fruits,  berries  and  nuts  were  added  in  the  pie.    It  had  two  special 
meaning: wealth and  wellbeing.  After the wedding party the bride goes to the house of the husband.  If the bride 
stumbles or she enters the house with left foot it will be considered as a bad sign.  Therefore the groom bears the 
bride  on  hands at an entrance to the house.  In  Kazakh culture the young bride  has to enter the house  from the 
right foot.  It is tradition of centuries.  
XVII  century  in  England  the  number  of  unmarried  girls  and  single  guys  had  increased.    Wedding  fairs, 
evening meetings were organized in big cities. One of the barriers of the marriage was religion, the strict rules and 
hard  relationship  between  Catholics  and  Protestants.  Also  British  society  didn't  recognize  the  marriage  to  other 
nation [6]. Preparation of the girl for a marriage was of great importance for each people. Because it guaranteed a 
good,  happy  life  of  the  girl.    Development  of  capitalist  society  had  influence  on  marriage  ceremonies  of  the 
English. For example, customs of a wedding of our times absolutely differs from the earliest.   
Where  there  is  a  birth,  there  is  also  a  death,  variability  of  life  the  indisputable  lawful  phenomenon.    In  the 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
216 
Christian  countries  there  was  a  superstition  as  giving  of  sins  of  the  dead  to  the  alive  person.    In Great  Britain, 
transfer of sins  was  done  with help  of the  food.  This tradition  is called «Sineating».  The relatives  of the  dead 
person invited Sineating person.  A glass of beer with bread was carried out on a body of the dead and was given 
to Sineating person.  After that ritual all sins of the dead transferred to Sineating person, and other life of the dead 
person  considered  to  be  quiet.    Usually  Sineating  people  were  poor,  they  took  a  little  money  for  their  service.  
Even in Wales and in Scotland there were special Sineating people in each church.   
We can meet similarity and feature of such traditions in Kazakh culture. In Ybyray Altynsarin's work  named 
«Орынбор  ведомствосы  қазақтарының  өлген  адамды  жерлеу  және  оған  ас  беру  дәстүрінің  очеркі»  the 
custom  «Yskhat»  (ысқат)  was  described.  Yskhat,  on  understanding  of  Kazakh  people,  the  cost  of  the  sin 
according  to  the  laws  of  Shariat.   People  had  a  huge  respect  to  death  despite  of  religion  and  belief.  If  the  dead 
person had any wish or desire the closest people tried to execute his desire. 
Тірек сөздер: отбасы, салт-дәстүр, ұлттық ерекшелік.  
Ключевые слова: семья, традиция, национальная особенность. 
Keywords: family, custom, tradition, national peculiarity. 
 
1  Khimunina T., Konon N., Walshe L. Customs, Traditions and Festivals of Great Britain.-М.: Просвещение, 1984-239. 
2  Үлгілі үйдің ұл-қызы – Народ истинный воспитатель. Құрастырған С.Қалиев – Алматы: Санат, 2000 – 208 с. 
3  Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар, 2005. – 216 б. 
4  Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы. / Под ред. Токарева С.А. – М.: Наука, 1973. – 
351 c. 
5  Satinova V.F. Read and speak about Britain and the British. – Минск: – Высшая школа, 1988. – 260 c. 
6  Алхазова  Н.Д.,  Кройтореску  Л.И.  В Королевстве,  где  говорят  по-английски.  –  Кишинев:  Штиинца,  1989.  – 
220 c. 
 
КЫРГЫЗ ЭЛИНИН АСКЕРДИК МАДАНИЯТЫНЫН “МАНАС” ЭПОСУНДА 
ЧАГЫЛДЫРЫЛЫШЫ 
. 
А.Ш. Турдумамбетов – Ж.Баласагын атындагы КУУнун алдындагы, ПКМДИнин доцентинин м.а 
(Кыргызстан) 
 
Аннотация 
Как  историко-культурный  источник  эпос  “Манас”  содержит  обширную  информацию  по  изучению 
военного наследия кыргызского народа. Кыргызская армия, военная стратегия, военнозированные игры, 
и  воинские  символы  нашего    народа,  отраженные  в  известном  героическом  эпосе  “Манас”,  а  также 
вооружение и воинская   одежда кыргызов является фундаментальным исследованием данной статьи. 
Кыргыз элинин байыркы мезгилдерден бери аскердик өнөрү, согуштук айла-амалдары окумуштуулар 
тарабынан терең кызыгууну жаратып  келет. Адеп, кыргыз элинин аскердик жоо-жарактары, зоот кийим-
кечектеринен  кыскача  сүрөттөмө  берсек,    элдик  дастандардын  түпкү  нускасында    болуп    көрбөгөндөй 
баяндалып, кош миздүү келген, кооз кыны бар, болоттон жасалган өтө курч  «канжар» менен «тинте»,  
бабабыз  Манас  жана  анын  жакынкы  башкы  чоролоруна  асмандан  керемет  жол  менен  түшкөн  айтылуу  
«алты курч», эки миздүү, учу эки ача, укмуштуу  кылыч «зулпукор”, бабабыз Манас баатырдын энчилүү 
эл оозунда айтылып жүргөн кылычынын түрү «наркескен»,  далай элдин тарыхында согуштук бетме-бет 
салгылашууларда керектелүүчү,  курч темирден жарты ай сымал жасалган «айбалта”, душмандарга оор 
сокку  берүү    үчүн  колдонула  турган  «күрсү»  же  «чоюбаш»,    эки  тарап  жекеге  чыкканда  колдонулуучу 
кыргыз  элинин жоокердик куралы «найза»,  жоокердик алдыңкы катардагы куралдарынын бири «жаа» 
сыяктуу курал-жарактар негизги ролду  ойношкон. 
Эпостон  жоокердик  куралдардын  бир  түрү  көмөкөйлү  найзанын  сүрөттөлүшүнөн  мисал  келтире 
кетсек мындайча баяндалат: 
                                                          Көмөкөйлүү найзаны 
                                                          Колго имерип алганы. 
  Коржоңдогон каапырды 
                     Качырып кирип барганы.  (6. 171-б.) 
Ал эми жаанын сүрөттөлүшү: 
Жааны колго алышып, 
Жаалданып калышып, 
     Күчүгөн жүндүү сыр жебе 
               Киришине чыгышып. ( 6.132-б.) 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
217 
Ал  эми  кыргыз  элинин    аскердик  ок  атуучу  куралдары    элдик  дастандарда  мыкты  сүрөттөлүп,  ар 
бирине  өзгөчө маани берилет.  Мисалга алсак,  «ак келте, жазайыл, койчагыр, чотала, бараң, очогор, 
төө мылтык, чогоол, күлдүр мамай, үркөрбоо, замбирек, топ, бор»  жана  башка түрлөрү кездешет.  
Ошондой  эле,    жоо  бетинде  жүргөн    эр  жүрөк    жоокерин    баалап-барктап,  ичкен  тамагынан  кийген 
кийимине  чейин  бапестеп,  уз-устасынын  колунан  айлап,  жылдап  токулуп,  кийсе  ок  өтпөс,  сайса  найза 
тешпес,  суукта  үшүтпөс,  ысыкта  тердетпес  кылып  чын  пейилден  жасалып  келген  жоокердик 
кийимдеринин  ичинен  «туулга,  олпок,  бадана,  соот,  көк  ырапс  тон,  чайинги  тон,  кыяк,  чарайна, 
чопкут, карыпчы, белдемчи, жаргак шым, кандагай, кур, жекесан»  сыяктуу бут кийимге чейинкилер 
тγзөт.      Башкача  айтканда,  кыргыз  жоокери,  жоо  жарагын  асынып,  зоот  кийимин    бекем  топчуланып, 
элине  кандай  гана  каршылашкан  душман    келсе  да,  качкан  эместигин  даңазалоо  менен,  Манас 
бабабыздын “Ак олпогунун” Каныкейдин колунан жаралып, сый урмат менен тапшырылып жатканынан 
үзүндү келтирсек: 
Кан Манастын Аколпок 
                                                         Басып келип кийгизип, 
                                                         Иштүү катын Каныкей 
Иштүүлүгүн билгизип, 
                                                         Бүчүлүгү бир тогуз, 
                                                         Ич жагына төрөңдүн 
                                                         Айкаштыра түйгүзүп, 
                                                         Топчулугу бир тогуз. (6. 59-б.) 
Демек,  кыргыз  эли  санында  жоо-жарагы,  шайман  куралдары  жок  адамды  көргөн  эмес.  Тагыраак 
айтканда аскердик зоот кийим-кечелери,  курал-шаймандары кыргыз азаматы үчүн жоодо атак даңк алып 
келген.   
Илимий  макаланын экинчи бөлүгү катары кыргыз жоокердик тарыхында керемет сүрөттөлүп келген, 
аскердик  кошуун тууралуу сөз кылсак, кыргыз элинин аскердик кошууну чакан бөлүкчөдөн тартып,  зор 
бөлүктөргө чейинки куралдуу азаматтардын жыйындысынан турган. Мындай тарыхый чындыкты элдик 
оозеки дастандар чегине жеткире сүрөттөшү,  көчмөндөрдүн реалдуу турмушунда кеңири пайдаланып ал 
тургай, айтылып келген маалыматтар, дүйнөлүк чыгаан кол башчылардын жоокерлерди тарбиялоо менен 
аскердик  мыйзамдуулугун  орнотууда  колдонулуп  келген.  Мисалга алсак,  ар  бир  он  башы  он   адамдын 
керт  башы  үчүн  жооп  берүүгө  милдеттүү  болуп,  кандай  гана  учур  болбосун  жоокерлердин  
саламаттыгын, кийген кийиминен ичкен тамагына чейин көзөмөл жүргүзүү,  анын   жеке аткара турган 
жооптуу  кызматтарына  кирген  “ондук”,  ал  эми  он  башы    башкарган  бөлүккө  караганда  алда  канча 
жоопкерчиликтүү,  ар  бир  аскери  үчүн    көп  чыгымды  тартуулаган    жооптуу  аскердик  “жүз  башы”   
кызматы өтө оор экени талашсыз сүрөттөлөт.   
Ал  эми    “миңдиктин”  башын    бириктирүүгө  башчы  шайлоо  иши  менен,  аскердик  тартип  өтө  бекем 
чыңдалып, ар бир  кошуундун    тагдыры көзөмөлгө алынуу менен, ошол эле учурда он башынын абалын 
жүз  башыга,  жүз  башы  миң  башыга  аскердик  топтун  ээси  катары  башкы  кол  башчыга  маалым  кылып  
туруу,  кыргыз  аскердик  түзүлүшүнүн  бекемдиги  менен  эртеңки  күндөгү  тагдырын  ойго  салышы, 
аскердик бөлүктүн болуп көрбөгөндөй тартип менен куралгандыгынан баа берет. Бирок, мындай учурда 
кыргыз  аскердик  бөлүктөрдүн  адеп  айтылып  кеткен  “он  башы,  жүз  башыдан”  турган  топтор  “миң 
башыга”  түздөн-түз  баш  ийип  турушу  жоокердик  заманда  өз  ордун  таба  алган.    Ар  бир  бөлүктөрдүн 
жашоосунда  керек  болсо,  ар  биринин  ортосундагы  мыйзамдуулук  айырмачылыкка  карата  башын  ийип, 
буйруктарына толук көз каранды экени байкалат.  
Албетте,  кыргыздардын  “он  башы”  башкарган  аскердик  бөлүк,  өзү  алы  жете  турган  душман  менен 
кармашууга  ылайыкташтырылган.  Кийинки  “жүз  башы”  аскердик  тобу  өзүнө  тең  келээрлик 
душмандардын колун талкалай алган. Ал эми “миң башынын” аскерлери өтө дасыккан миң адамдын ар 
бир  ону,  ар  бир  жүзү,  өзүнчө  аскердик  өнөрдүн  ыгын  билген,  ар  тараптуу  каныккан  жоокерлердин 
курамынан  түзүлгөн.  Элдик  оозеки  дастандардын  баалуулугу,  ошентип  олтуруп  кыргыздардын  аскери 
“азар-түмөнгө”  чейин  куралгандыгы    менен  аздектелет.  Эсепсиз  миңдеген  жоокерлердин  катарын 
бекемдөө бара-бара “түмөн башынын” мойнуна жүктөлгөн.  
Демек  ,  “түмөн  башынын”  ар  бир  жүзүн  “жүз  башы”  анын ар  бир  онун  “он  башылар”  жетектеп,  
түмөн  башынын  кол  алдында  ички  аскердик  тартипти  колго  алышкан  мындай  көрүнүштү  албетте,  
кыргыз  аскердик  мыйзамдары    өтө  жогору  бааланып,    туруктуулук  менен  жоокердик  заманга  ылайык 
даярдыктан  өтүп    турганынан  кабар  берет.  Башкача  айтканда,    кыргыз  элдик  кошуундардын  тамыры, 
биздин  көөнө  тарыхыбыздын  өтө  басымдуу  жери    оң  канат  уруу  эли,  сол    канат  жана  ичкилик  болуп 
куралганыбыз  тууган  катары  жоодо  жардамдаш  болууга  милдеттендирет.  Тагыраак  айтканда  ар  бир 
кыргыз  уулу өз Ата Мекени үчүн колуна курал кармап эрдик көрсөтүү ыйык милдет болгон.   

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
218 
Ошентип, аталган илимий макаланын үчүнчү бөлүгү катары кыргыз элинин  тарыхында, колго түшкөн 
душманды    жазалоо  жана  эки  элдин  ортосундагы  бүлүнгөн  ынтымактын  учугун  улоо  тууралуу,    элдик 
дастандарда бир канча айла амалдар колдонулуп келгени сүрөттөлөт.   
Алсак, «колун бооруна алдыруу, башына коок кийгизγγ, мойнуна кур салдыруу, туткундоо» сыяктуу 
жазоолоолорду  колдонушкан.  Жоокерчилик  замандын  шартына  ылайык,  жеңген  тарапка  жеңилген 
тараптын  башчысы  айыбы  γчγн  «эки  колун  бооруна  алып»,  кечирим  сураган.  Мындай  жоокердик  салт 
кыздары  тартуу,  малы  олжо  болуп  турган  доордун  мγн
ѳзγнѳ  туура  келген  жана  айыпка  жыгылган 
адамдын  кγн
ѳѳсγн кечиргендиктин белгиси катары бааланат.  (6), (9). «Коок  кийгизγγ» тарыхый жактан 
колго  тγшкөн  душмандын  ичине  катылган  сырын  билγγ  γчγн,  же  болбосо  качкан  күндө  да,    өз  элин 
таанытпоого  колдонулган  жазалоолордун  бири  болгон.  Кур  салуу  –  душмандын  багынгандыгынын 
белгиси  катары,  жасаган  кылмышы,  келтирген  чыгымы  γчγн  кечирим  суралган.    Туткундоодо  – 
душманды колго тγшγрγп, жоо тараптын кишисин көз каранды абалга алып келγγ дегенди айтсак болот. 
Ал эми «далынын кечирин кесγγдө», душманды кыйноонун, кордоонун оор тγрл
ѳрγнγн бири. Тагыраак 
айтканда,  жогоруда  көрсөтγлгөн  жазалоолордун  тγрлөрγ,  кыргыз  элинин  жоокердик  маданиятында, 
башка  көчмөн  калктардын  жазалоо  ыкмаларындай  эле,  колго  тγшкөн  душмандардын  өчγн  алууда 
колдонулуп  келген.    Бирок,    душмандардан  өч  алуу  эрежелери  кыргыз  элинин  мыкаачылык  касиетин 
сγрөттөбөйт.  Башкача  айтканда,  эби  келсе,  жарашуу  ынтымагы,  баатырдык  урмат-сый  да  колдонулган. 
Кыргыз элинин аскердик мыйзамдары да өтө күчтүү болгон. Айтсак, жоого аттанаарда, коомдун баардык 
катмарынан бирдей жоокердик кошуун куралган.  Согуштук майданда «туу» түбүндө туруп, башкы аскер 
башчыга  жөлөк  болуп,    аскерлердин  саны  менен  саламаттыгы  биринчи  орунда  турган.  Ал  эми  казатка 
аттануудан баш тарткан, чыккынчылык ишке барган, аскердик мыйзамдарды сыйлай албаган жоокерлер  
үчүн, оор жаза катары башы алынып салынган. (2. С.111) 
Илимий макаланын кийинки бөлүгүн, кыргыздын жоокердик ат унаасы  Камбар Ата тукуму тууралуу 
сөз  кылабыз.  Кытай  эли  байыртадан  кыргыз  журтчулугунун  жылкылары  чыйрак,  анын  ичинде 
мыктылары  жоортуул    менен  жоого  чыдамдуу  келет  деп  айтышкан.  Ал  эми  атчан  жоокерлери  колу 
буттарын жыгач калкандар менен калкалап душмандын огунан сактанышкан. Кыргыз эли Борбор Азияда 
көчмөн элдердин ичинен, байыртадан жылкы тукумуна аяр мамиле жасап келишкен. Жоокер жоо менен 
алпурушкан  мезгилде  жоокердин    күнүн  кошо  көрүп,  күчүнүн  көбүн  салгылашуу  учурунда  жумшаган. 
Тагыраак  айтканда,  тулпарлар  да  жоокер  сымал  эле  алп  согуштарда  жарадар  болуп,  жардамга  дуушар 
болушкан.  Айрым  учурларда  мезгилдин  каатына  жараша,  оозуна  алар    чөп  калбай  калганда,  эң  бир 
жакшы амал менен  даярдалган тоонун ар кайсы дары чөптөрүнөн туурап, кичинекей куржунга салынган 
күн мурун дайындалган күлазык, жаныбардын күчүн толтуруп, каруусуна күч кошкон.  Эр жигит  менен 
анын  тулпары  бир  гармонияны  жаратышып,  жоокерчилик  заманда  кыйынчылыктардын  барын 
биргеликте  кечиришкен.  Ошондуктан,  айрым  этнографиялык  жана  археологиялык  маалыматтар  айтып 
тургандай, жоокер менен тулпар эки дүйнөдө тең бир-бирине канатташ болушкан. (4. 16-б.), (8. С.7). 
Демек,  кыргыз  журтчулугу  ат  унааларын  эзелтен  аздектеп,  жан  боорундай  мамиле  жасап,  Ала-
Тообуздун  көк  шибер  адырларын  бойлото  чаап,  Камбар  Ата  тукумунун  учугун  улап,  муундан-муунга 
өткөрүп келе жатышат.  
Ал  эми  жогорудагы  айтылган  ойго  улай,  кыргыз  элинин  жоокерлерин  тарбиялоо  маселеси  да  терең 
кызыгууну  жаратып  келет.  Алсак,  баятан  сөз  болгондой  эле  кыргыз  жоокери  жаш  кезинен  ат  үстүндө 
жүрүүгө  машыгып,  жылкы  тукумун  кулун  кезинде  эле  балага  мингизип,  алгачы  жоокердик  ырым-
жырымдарды  жасашкан.  Ошондуктан  кыргыз  уулун  жоокердик  өнөргө  тарбиялоонун  эң  биринчи 
ыкмасы,    бул  келечекте  жоо  менен  кармашууда  ат  үстүндө  өзүн  бекем    алып жүрүү  болгон.  Башкачача 
айтканда машыктыруу учурунда ат үстүнөн ооп кетүү, душман менен жоодо кармашып жатып жеңилүүгө 
дуушар болгонун билдирген.  
Демек,    жаш  өспүрүм  жоокер  үчүн,  согуш  майданында  эрдик  жаратууга,  эң  негизги  өнөр,    ат 
үстүндөгү  шамдагайлык  биринчи  орунду  ээлеп  келген.    Жалпы  жолунан,    кыргыз  элинин  жоокерлерин 
аскердик  өнөргө  тарбиялоодо,  өзүбүздүн  эзелтен    той-аштарыбызда  ойноп  келген  ”ат  чабыш,  күрөш, 
жамбы  атмай,  эр  сайыш,  ордо”  ж.б.у.с.  оюндары  алардын  денинин  чымырканышына  биринчи иретте 
чоң көнүгүү болуп келген. Тактай кетсек, кыргыз аскерлерин тарбиялоонун жаш курагы да өтө маанилүү 
болгон.  Мисалы  ,  профессор  А.Н.  Бернштамдын  изилдөөлөрү  боюнча  кыргыздын  эркек  балдары  6-7 
жаштарынан  тарта  кой  үстүнө  минип,  жаа  менен  чымчык  атканды  үйрөнүп  калышса,  бир  аздан  кийин 
кулунга минип ойной башташкан. (1. С.179) 
Жаш  уландар    14-15  жаштарында  эле,      бир  айылдын  балдары  менен    тоо  арасында  күнөп-түнөп 
жапайы жаныбарларга мергенчилик кылып, ушул жаштан тарта жоокердик милдетти мойнуна алышкан. 
(1. С.179) 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
219 
Дагы бир кыргыз элинин жоокерлерин машыктыруунун түрү бул дене-бойду аркандай оор соккуларга 
чыдамдуу  кылып  даярдоо  болгон.  Мындай  машыгуудан  өткөн  жоокердин  денеси  тышкы  тоскоолдукка 
бекем туруштук берип, ага чапкан жоо шаймандары сынып калган да учурлары кездешет. Бул касиеттин 
ээси болуу үчүн, жаш жоокерди ийилчек, жаш кезинен тарта тарбиялаган.  
Ал эми эпосто, тийген жерин жөн койбой быт-чыт кылып, кетмендей колу менен душмандын үрөйүн 
учурган өнөр “канжар кол жоокер” деген аталышка ээ.   Ошодой эле азыркы кезде өтө кызыгуу менен 
ойнолуп  келген, кыргыз элинин акыл оюндпры “тогуз коргоол, чатыраш, киште, упай, топ таш” сыяктуу 
оюндардын  эрежелери,  жоокерлерди  акылмандуулукка,  чечкиндүүлүккө,  сабырдуулукка  тарбиялап, 
алардын мыкты аскер болуп чыгышына шарт  түзө алган.(5.С.126.)   
Кыргыз  элинин  улуу  эпосунда      аскердик  маданият  жогорку  деңгээде  даңазаланып,  керек  болсо 
жоокерчилик  заманда  керектелүүчү  музыкалык  аспатар  да  баса  белгиленет.  Аларга  “керней,  сурнай, 
жезнай,  чымылдак,  соор,  сыбызгы,  чыңыроо,  добулбас”  сыяктуулар  кирип,  бул  аспаптардын  жасалуу 
ыкмасынан, жогорку деңгээлде колдонуу ыкмасына чейин мыкты сүрөттөлөт.(5.С.141-148) 
Мындан  сырткары  элдик  дастаныбыздын  баалуулугу,  жоодо  жарадар  болгон  аскерди  элдик  дарылоо 
аркылуу  сакайтуу  идеясы  да  каралган.  Кыргыздар  жоокерлеринин  саламаттыгын  элдик  дарылоонун 
мыкты  жетишкендиктерин  колдуп,  адегенде    колго  багылган  же  болбосо,  жапайы  жаныбарлардын  эти 
жана ички органдары менен дарылашкан. Ал эми салгылашуудан жабыркаган  сөөктүн сыныгын, аккан 
канды,  уунун  күчүн,    чыккан  жараны  жоюш  үчүн,  “кырма  кызыл  дары,  кайнатма  кара  дары,  себеп, 
жот  дары,  искеме  дары,  ак  дары,  момия“  сыяктуу  дары  чөптөрдү  колдонушкан.  Мындан  сырткары 
жоокерлерди  дарылоодо  “суу  берүү,  териге  алуу,  жылуу  сууга  салуу,  ысыктоо,  ушалатуу,  кан  алуу, 
сүлүк  салуу,  тамыр  кармоо”  деген  ыкмаларды  колдоно  билишкен.    Жогоруда  көрсөтүлгөн  кыргыз 
элинин    дарылоо  ыкмаларынан  сырткары  жоокерлердин  денесине    уруш  маалында  туруп  калган  ок, 
куралдардын сыныктары, канча тереңдикте жатканын билүү үчүн “тинтүүр” аттуу  аспап колдонулган. 
Ал темир зымдан жана эң айла кеткенде табылгыдан да жасалган деген маалыматтар бар.  (7.279.) 
Демек,    улуу  “Манас”      дастаныбыз    кыргыз  элинин  кылымдардан  бери  келе  жаткан  улуу 
мурастарыбыздын  ыйык  энциклопедиясы  экенин  жогоруда  азыноолак  гана  айтылган  мисалдарыбыз  
менен  тастыктай  алдык.  Бирок,  аталган  илимий  макаланын  мазмуну  келечекте    өсүп  келе  жаткан  жаш 
окумуштуулар тарабынан жаңыча көз караш аркылуу  изилденүүгө тийиш.  
 
1. Абрамзон С.М. Черты военной организации и техники у кыргызов (по историко-этнографическим данным и 
материалам эпоса “Манас”) // Труды Института языка, литературы и истории. – Вып. 1. –Фрунзе, 1945.  
2. Бернштам А.Н. История Кыргызов и Кыргызстана  сдревнейших времен до Монгольского завоевания // Рукоп. 
Фонд НАН КР. Инв. № 128.  
3. Нестеров С.П. Конь а культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск, 
1990. 
4. Орхон  Енисей текстери . Фрунзе, 1982.  
5. Молдобаев И.Б. Эпос “Манас” как источник по истории государственности кыргызов . Бишкек, 2004.  
6. «Манас» С.Орозбаков  варианты боюнча. Фрунзе, 1980. 2-китеп, 1981, 3-китеп. 
7. Манас энциклопедиясы. Бишкек, 1995 2-китеп. 
8.  Табалдиев  К.Ш.  Эволюция  погребального  обряда  кочевников  Внуттренного  Тянь-Шаня  в  Средние  века. 
Автореферат дисс.., к.и.н., Новосибирск, 1994. 
9. Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк. М., 1965. 
 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: