Изложение  основного  материала

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
148 
Операционно-деятельностный компонент предполагает: 
6) использование инновационных методик и технологий; 
7) проектирование самостоятельной и учебно-исследовательской деятельности студентов. 
Диагностически-результативный компонент включает: 
8)  проведение  зачетов,  коллоквиумов,  защиты  индивидуальных  домашних  работ  в  сочетании 
классических и инновационных форм (защита проектов, игровые формы и т.п.); 
9) активное участие студентов в конференциях, конкурсах, олимпиадах. 
Реализация педагогических условий фундаментализации математической подготовки студентов имеет 
ряд  особенностей  в  зависимости  от  учебной  дисциплины  (ее  содержание,  задачи,  методы).  Поскольку 
математический анализ является фундаментальной наукой, имеет первостепенное значение как для самой 
математики, так и для ее приложений, поэтому занимает важное место в курсах математики как средних 
общеобразовательных школ базового, академического и профильного уровня, так и педагогического вуза. 
На  его  изучение  в  подготовке  будущих  учителей  математики  преимущественно  отводится  наибольшее 
количество  учебного  времени  (918  с  8640  часов  общего  объема,  что  составляет  10,625%,  а  вместе  с 
учебными  дисциплинами  «Дифференциальные  уравнения»  и  «Комплексный  анализ»  этот  объем 
увеличивается до 14,17%). Известные математики Н.Я. Виленкин и И.М. Яглом в свое время  отмечали, 
что курс математического анализа является одним из важнейших математических курсов в пединституте 
и назначение этого курса - дать строгое обоснование различных понятий, изучаемых в школе (площадь, 
длина  и  т.д.),  а  также  дать  общие  методы  решения  различных  задач,  рассматриваемых  в  элементарной 
математике, показать будущим учителям современный уровень строгости математических рассуждений. 
Все  это  обуславливает  необходимость  глубокого  изучения  математического  анализа  будущими  учите-
лями  математики.  Его  содержание  служит  не  только  для  развития  общематематических  представлений 
студентов, но, в первую очередь, направлено на воспитание математической культуры мышления. Вместе 
с  тем  математический  анализ  является  и  одной  из  самых  сложных  дисциплин  для  студентов,  особенно 
первокурсников и студентов-заочников.  
Предлагаемая  нами  инновационная  методика  преподавания  фундаментальных  математических 
дисциплин  классифицируется  как  модульное  обучение  студентов  педагогического  вуза  в  условиях 
личностно-развивающей модели процесса обучения, основанное на деятельностном подходе и принципе 
сознательности  (осознается  программа  обучения  и  собственная  траектория  движения  по  ней), 
характеризуется замкнутым типом управления (благодаря модульной программе и модулям), и относится 
к категории высокотехнологичных. Конечно, в чистом виде эта технология не может быть применена в 
вузах, а только в сочетании с традиционными формами организации учебного процесса: учебные занятия 
(лекции, практические, лабораторные, индивидуальные занятия, консультации), самостоятельная работа, 
практическая  подготовка,  контрольные  мероприятия  (Закон  Украины  о  высшем  образовании).  Здесь 
важно учитывать, что каждый метод или форма деятельности имеют свои преимущества и ограничения. 
«Со временем ограничения метода или формы обучения или воспитания могут превратиться в недостатки 
в  виде  закостенелости,  стереотипности,  скованности,  авторитарности  и  т.п.»  [1].  Поэтому  эти  факторы 
нужно  учитывать  и  своевременно  вносить  коррективы  в  содержание  форм  и  методов  обучения  и 
воспитания. 
На протяжении девяти лет нами отбирались и разрабатывались методы, приемы, средства фундамен-
тализации профессиональной математической подготовки студента, а именно: 
• в процессе лекционных и практических занятий внедрялись педагогические технологии преподава-
ния математических дисциплин (математического анализа, дифференциальных уравнений); 
•студенты  имели  возможность  использовать  авторские  учебные  пособия  и  учебно-методические 
разработки  по  математическому  анализу  и  дифференциальным  уравнениям  (в  том  числе  электронное 
пособие на сайте). Общение со студентами в процессе эксперимента, их отзывы о новых, созданных нами 
условиях  обучения,  позволили  рассматривать  внедрение  новых  технологий  организации  учебно-
познавательной  деятельности  на  занятиях  и  в  самостоятельной  работе  как  одно  из  педагогических 
условий фундаментализации математической подготовки; 
•  студентам  предлагались  творческие  задачи:  1)  проекты  «Применение  дифференциального  исчисле-
ния  функций  одной  переменной»,  «Пространство 
2,


»,  «Моделирование  реальных  процессов  с  помо-
щью  дифференциальных  уравнений»,  2) математические  произведения  «Монотонные  функции», 
«Использование  числовых  последовательностей  в  задачах  на  недвижимость»,  «Выпуклые  функции», 
3) индивидуальные домашние задания «Приближенные методы решения дифференциальных уравнений» 
и др..; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
149 
•  предлагались  курсовые  и  дипломные  работы,  касающиеся  применения  математических  методов  в 
физике, биологии, экономике и т.д.; 
• широко внедрялись в учебный процесс элементы дистанционного обучения. 
Как  известно,  одной  из  ведущих  форм  учебного  процесса  и  одновременно  методом  обучения, 
воспитания и развития студентов, особенно в педагогическом вузе, является лекция, поскольку именно с 
лекции  начинается  изучение  учебной  дисциплины.  Ученые  отмечают,  что  характерной  особенностью 
лекции  является  ее  деятельностная  основа,  она  выражает  бинарную  природу  обучения  (студент  - 
преподаватель).  В  педагогических  кругах  можно  встретить  дискуссии  относительно  целесообразности 
применения лекции в вузах [3, с.270], ведь лекция как метод  обучения имеет определенные недостатки: 
приучает  к  пассивному,  некритическому  восприятию  студентами  мыслей,  механическому,  неосознан-
ному  конспектированию,  не  формирует  активную  позицию  студента  к  самостоятельному  овладеванию 
знаниями, не позволяет обеспечить необходимую обратную связь. Как отмечают авторы книги [4, с.270], 
учебная  информация  в  процессе  лекции  воспринимается  студентами  преимущественно  через  слуховой 
канал  «ухо-мозг»,  а  80-90%  людей  лучше  воспринимают  информацию  через  зрительный  анализатор 
«глаз-мозг».  Кроме  того,  пропускная  способность  зрительного  анализатора  «глаз-мозг»  в  100  раз  выше 
слуховой  канал  «ухо-мозг».  Именно  такие  дискуссии  привели  нас  к  мысли,  что  лекция  должна  быть 
построена  на  проблемной  основе,  т.е.  только  принцип  проблемности  является  стержнем  современной 
лекции  и  позволяет  творчески  подходить  к  качественной  реализации  учебного  материала  на  лекции. 
Однако проблемный метод является затратным по времени, поэтому он реже используется.  
Следующая  позиция  заключается  в  том,  что  в  современных  условиях  следует  отказаться  от  механи-
ческого  конспектирования  лекций.  Это  можно  сделать,  если  с  началом  семестра  студент  имеет  все 
конспекты  лекций  по  конкретной  учебной  дисциплине.  Таким  образом,  нами  была  реализована  идея 
создания  учебных  пособий  «Лекции  по  математическому  анализу»  для  студентов  математических 
специальностей педагогических вузов, структурированных по модульному принципу. Пособия написаны 
на  основе  многолетнего  опыта  работы  автора  на  математических  специальностях  педагогического  вуза. 
Мы  постарались,  чтобы  изложение  материала  в  форме  лекций  было  доступным  широкому  кругу 
студентов  -  будущим  учителям  математики.  Вместе  с  тем  в  пособии  учтены  современные  тенденции 
развития  математики,  использованы  элементы  современной  математической  символики.  Наиболее 
сложные  доказательства  разбиты  на  определенные  смысловые  части,  иллюстрируются  схемами,  графи-
ками,  примерами  и  т.п.  Благодаря  системе  различных  выделений  (как  шрифтовых,  так  и  графических), 
пособием удобно пользоваться и как справочником. Пособия содержат также исторические справки. 
Важно, что  если студент по каким-то причинам пропустил лекцию, или не  успел записать на лекции 
определенные положения, то он их сможет восстановить, читая (даже в процессе самой лекции) пособие. 
В пособии есть качественные рисунки, которые сложно выполнить на доске, студент может их видеть в 
пособии. Именно эта первая наша попытка читать лекции несколько иначе позволила высвободить время 
на постановку  многих  математических  и  учебных  математических  проблем,  решать  интересные  задачи, 
сравнивать, анализировать и обобщать, проводить часть лекции в форме диалога, то есть активизировать 
познавательную деятельность студентов. Также становится возможным часть теоретического материала 
представлять в виде индивидуальных теоретико-практических учебно-исследовательских задач, которые 
мы называем математическими произведениями.  
С  активным  использованием  информационно-коммуникационных  технологий  стало  возможным 
создание  электронного  пособия  по  математическому  анализу,  которое  доступно  для  всех  студентов  на 
сайте  www.kovtonyuk.inf.ua.  Заметим,  что  учебник  или  пособие  должны  быть  интегрированы  в  техно-
логию обучения, которую проектирует и внедряет преподаватель. Тогда логика и структура лекционных 
занятий становятся элементом творчества педагога, и он способен выбирать свою стратегию и методику 
обучения.  
Формирование  умений  и  навыков  будущего  учителя  математики  возможно  тогда,  когда  он  будет 
уметь  решать  задачи  (первый  этап)  и  научится  их  конструировать  самостоятельно  (второй  этап). 
Бесспорно,  что  невозможно  научиться  решать  задачи  (тем  более  исследовательские  и  проблемные),  не 
решая  их.  Математический  анализ  является  одновременно  той  фундаментальной  и  профессиональной 
учебной дисциплиной, в которой присутствуют все типы задач (и по количеству неизвестных в структуре 
задачи,  и  по  характеру  объектов,  по  отношению  к  теории,  по  функциям  в  процессе  обучения,  по 
преимуществу типа мышления (алгоритмические, полуалгоритмические, эвристические), на вычисление, 
доказательство,  текстовые  и  т.д.).  Поэтому  важно  спроектировать  цикл  практических  занятий  в  каждом 
семестре  таким  образом,  чтобы  в  них  максимально  были  включены  различные  типы  задач,  удовлетво-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
150 
ряющих требованиям. Требования к таким задачам  можно  сформулировать так:  «Исследовать»,  «Найти 
наиболее  рациональный  способ  решения  (доказательства)»,  "Найти  общее  решение»,  «Найти  ошибку», 
«Рассмотреть  все  возможные  объекты,  удовлетворяющие  заданным  условиям»,  «Найти  зависимость», 
«Составить задачу», «Выяснить причину» и другие. В решения стандартных задач (а они необходимы при 
изучении математического анализа) можно вносить элементы исследовательского характера. 
Охарактеризуем  второй  этап  формирования  умений  и  навыков  студентов  по  решению  задач 
–
 
«научиться  самостоятельно  конструировать  задачи».  Типовой  труд  сегодняшнего  студента  можно 
упрощенно  охарактеризовать  так:  1)  заучи  (если  сможешь,  разберись)  чужие  теоремы  2)  решай  (если 
сможешь) чужие задачи. И следует признать, что и методическое обеспечение, и организационные формы 
обучения  во  многом  нацеливают  студента  на  такой  характер  труда.  Но  причастность  студента  к 
продуцированию  нового  знания  обеспечивается  через  конструирование  им  объектов  исследования, 
составление задач, переработки логических рассуждений, которые привели к  определенному результату 
(процесс  приближения  к  истине)  в  строго  логическое  доказательство  (обоснование  сформулированной 
истины). Поскольку конструирование математических объектов – неотъемлемая составляющая процесса 
нового математического знания (процесса познания реалий математического мира), то логично включать 
его в арсенал тех умений, которыми должен обладать выпускник. Это позволит, с одной стороны, придать 
традиционному  учебному  материалу  форму,  стимулирующую  личностную  активность  как  обучающего 
(преподаватель), так и обучаемого (студент). А с другой стороны, важно, что выпускник не будет сужать 
свой математический мир до уровня школьного учебника. Точнее, сущность нашей установки состоит в 
том,  что включение в  учебную деятельность студента трансформированных, согласно этапам  обучения, 
методов и приемов научного поиска, форм организации научного исследования не может не повлиять на 
его  познавательную  деятельность,  а  конструирование  объектов  исследования  не  может  не  придать  его 
деятельности  личностного  характера.  То  есть  предлагаемое  нами  содержание  (полигон  деятельности)  и 
технологии, основанные на конструировании и моделировании математических объектов, направленные 
на  приобретение  студентом  такой  способности  как  системное  вхождение  в  сферу  научно-
исследовательского  поиска.  Конечно  создание  таких  понятий  и  методов  –  это  новый,  более  высокий 
уровень математического творчества, образцы которого надо искать у классиков математической науки, 
однако учиться такому умению можно и нужно на хорошо знакомых студенту математических объектах, 
используя методы, знакомые ему еще с школы. 
Отметим, что сейчас в вузах традиционно используется система учебных занятий по математическому 
анализу,  которая  состоит  из  лекций  и  практических  занятий.  Такая  форма  как  лабораторные  занятия 
практически отсутствует в процессе изучения математического анализа, а, соответственно, эта проблема 
недостаточно  разработана  в  методической  литературе,  и,  как  закономерное  следствие,  практически 
отсутствует  в  практике  работы  учителей  математики.  Однако  проведение  таких  занятий  в  процессе 
изучения математического анализа возможно благодаря наличию возможностей символьного и образного 
представления  учебной информации, построению математических моделей,  установлению межпредмет-
ных связей. Особую роль такие занятия приобретают в связи с масштабностью использования в учебном 
процессе  информационных  технологий.  Более  того,  применение  технических  средств  обучения  меняет 
ритм  и  темп  занятия,  а  иногда  и  его  структуру.  Все  это  способствует  активизации  обучения  и  создает 
условия для организации проблемного обучения. 
Выводы.  Особенность  разработанного  научно-методического  сопровождения  фундаментализации 
математической подготовки будущего учителя математики мы видим, во-первых, в его общем целостном, 
системном  и  прогностическом  характере,  а  во-вторых,  в  его  направлении  на  организацию  педагоги-
ческого  процесса  подготовки  будущего  учителя  математики,  конечным  результатом  которого  является 
формирование компетентного учителя математики.  
 
1.  Гончаренко  С.  Методологічні  знання  як  виявлення  фундаменталізації  професійної  підготовки  вчителя/ 
С.Гончаренко, В.Кушнір, Г.Кушнір // Шлях освіти. – 2007 – №3 (45). – С.2-8. 
2.  Ковтонюк М.М.  Проблема  фундаментализации  профессиональной  подготовки  будущего  учителя 
математики  /  М.М. Ковтонюк  //Бюллетень  лаборатории  математического,  естественнонаучного  образования  и 
информатизации. – 2012. – М.: Издательство «Научная книга». – Т. ІV. – С.33-37. 
3.  Кузьмінський А.І. Педагогіка вищої школи: Навч.посіб. – К.: Знання, 2005. – 485с. 
4.  Педагогіка  вищої  школи:  Підручник  /  [Чернілевський В. Д.,  Гамрецький І. С.,  Зарічанський О. А.  та  ін.];  під 
ред. Д. В. Чернілевського. – Вінниця: АМСКП, Глобус-Прес, 2010. – 408 с. 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
151 
ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ӨЛКЕТАНУ МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ  
ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ 
 
А.М. Текесбаева 
–
 п.ғ.к., доцент ҚазМемҚызПУ 
 
Резюме 
В статье рассматриваются эффективные пути использования краеведческого материала на уроках познания мира 
в  начальных  классах.  Использование  краеведческого  материала  в  учебно-воспитательном  процессе  начальной 
школы способствует формированию мировозррения учащихся. 
Summary 
In the article to examine using knowledge about nature on the lessons the cognition of world in the primary school.The 
knowledge about nature assisting to form world-outlook for the pupil the primary school. 
 
Дүниетану бойынша бағдарламаға жасалған қосымшада көрсетілген кейбір тақырыптардың мазмұны 
бірнеше  пәннің  мазмұнымен  кірігіп  кететін  жағдай  туады.  Мысалы,  1  сыныпта  “Өсімдіктер  тобы”, 
“Өсімдік мүшелері”, “Жеміс”, “Тұқым”, “Көкөніс”, “Біздің қала немесе ауыл” [1], 2 сыныпта “Топырақ”, 
“Адамның  айналасымен  қарым-қатынасы”,  “Алматы”,  “Егістікте”,  “Мал  шаруашылығы”,  “Адам  және 
өсімдіктер мен жануарлар” [2], 3 сыныпта “Пайдалы қазбалар”, “Біздің Отанымыз - Қазақстан” т.б. [3],4 
сыныпта “Еліміздің географиялық картадағы орны”, “Жер  беті”, “Ауа райы. Климат”, “Біздің ауыл” т.б. 
[4] (сурет, еңбек, тіл дамыту, ана тілі, қазақ тілі) сабақтары әдістемелік тұрғыдан да мазмұн жағынан да 
бірлесіп,  жымдасып,  кірігіп  кетеді.  Бұл  бастауыш  сынып  оқушыларырының  дүниетанымын  қалыпта-
суына,  ой-өрісінің,  ойлау  операцияларының  дамуына  мүмкіндік  береді.  Дүниетану  сабақтарында 
өлкетану  материалдарын  қолдану  мен  өлкетану  жұмыстарын  ұйымдастыру  және  де  олардың  табысты 
болуы белгілі бір жағдайларға байланысты болмақ.  Олардың ішінен аса маңыздысы мұғалімнің теория-
лық  және  әдістемелік  жұмысы,  өлкетану  жұмыстарын  оның  практикалық  дайындығының  болуы.  Ең 
алдымен  мұғалім  оқушылардың  дүниеге  көзқарасын,  ғылыми  білім  жүйесін,  ұғымдарды,  сенімдерді, 
ойлау  әрекетінің  белсенділігін  туған  өлке  туралы  білімсіз  қалыптастыру  мүмкін  еместігін  түсіне  білуі 
қажет.  Өлкетану  материалдарын  пайдалану  арқылы  біз  қоғамның,  табиғат  өмірінен  қоршаған  шындық-
тың фактілері арқылы құбылыстарды, ғылыми ұғымдар мен процестерді нақтылап, түсінеміз. 
Қосымшада көрсетілген өлкетану материалдары мен өлкетану жұмыстары мұғалімнен үлкен педагоги-
калық  шеберлікті,  терең  тиянақты  білімді,  оқу  процесін  дұрыс  ұйымдастыруды  талап  етеді.  Мұғалім 
өлкетану жұмыстарына дайындала отырып, өлкетану туралы түрлі әдебиеттермен танысып, туған өлкенің 
табиғи жағдайларын жетік зерттеуі қажет, жергілікті жер туралы мәліметтер мен фактілерді жинастыруы 
керек.  Сонымен  бірге  бастауыш  сынып  оқушыларымен  топсаяхаттарды,  түрлі  бақылауларды  жүргізіп 
отыруы  шарт.  Өйткені  оқушылардың  жас  ерекшелігі  мен  қызығушылығына  сай  түрлі  белсенді  әдістер 
мен  оларды  ұйымдастыруды  талап  етеді.  Дүниетануды  оқытуда  өлкетану  жұмыстарын  дұрыс  ұйымдас-
тыру үшін мұғалімнің өз өлкесі туралы білімі жетік болуы керек.  
Бастауыш  сынып  мұғалімі  алдына  өлкетану  жұмыстарын  ұйымдастыруда  екі  міндет  тұрады:  1)  өз 
өлкесінің табиғи ерекшіліктерін білу, оны жан-жақты зерттеп, өлкетану материалдарын жинау; 2) жигал-
ған өлкетану материалдарын дүниетану сабақтарында пайдалану. 
Өлкетану  жұмыстарын  ұйымдастырып,  өз  дәрежесінде  өткізу  үшін  мұғалім  оқу  жылының  басында 
дүниетану пәнінің мазмұнына енген мәтіндер мен әңгімелерді талдап, жағдайлар мен фактілерді белгілеп, 
жергілікті  жердің  материалымен  байланысатын  объектілерді  анықтап  алуы  қажет.  Бұл  жұмыстың 
нәтижесінде мұғалім өлкетану материалдарын пайдаланудың мерзімін анықтайды. Содан кейін өлкетану 
жұмыстарының  күнтізбелік  жоспарын  құрады.  Мұндағы  басты  мақсаты  өткізетін  өлкетану  жұмыстары 
оқу бағдарламасының тиісті тақырыптарын оқытудың алдында жүруі керек. Жоспарды құру барысында 
туған өлкенің мәліметтерін қолдануға болатын тараулар мен тақырыптарды ғана енгізу қажет. Жоспарды 
былайша құруға болады: 
Кесте 1. 
Тақырыптық жоспардың үлгі формасы 
 
№  Оқу 
материалы- 
ның мазмұны 
Мақсат-
тары  мен 
міндет-
тері 
Әдіс- 
тәсілдері 
Тірек  білімдері 
менұғымдарды 
қалыптастыру 
Қолданылатын 
білімдер, 
мағлуматтар  мен 
материалдар 
Оқу көрнекі- 
лік 
өлкетану 
құралдары 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
152 
Жоспарды құрғаннан соң, мұғалім өлкетану жұмысының формаларын жақсы ойластыру керек. Жалпы 
өлкетану  жұмыстарын  жоспарлауда  оқужұмыстарында  өлкетану  материалдарын  қолдану  мақсатында 
оларды  іріктеп,  саралап,  таңдап,  жүйеге  келтіру  аса  маңызды  болып  табылады.  Жақсы  ойластырылған 
жұмыс жоспары мұғалім өз өлкесін зеттеуде табысты болуына ықпалын тигізеді. Мұғалім жұмыстарды 
дұрыс ұйымдастыру арқылы  қойған мақсатына аз уақыт пен күш жұмсап жетеді және де сонымен қоса 
жергілікті  жердің  табиғат  ерекшеліктері  туралы  дұрыс,  аяқталған  түсінік  алады.  Өз  өлкесін  жетік  білу 
үшін мұғалім ең алдымен өз жерінің табиғатын сипаттауға арналған баспа жұмыстарын оқып білгені жөн. 
Өйткені әдебиетпен танысу мұғалімге көптеген сұрақтарды шешуге көмектеседі. 
Сабақта қолданылатын өлкетану материалын іріктеуге мынадай талаптар қойылады: 
бастауыш  сынып  оқушыларының  дүниетанымын  қалыптастыруға  септігін  тигізетін  материалдарды 
іріктеу; 
өлкетану материалдары негізгі өтілетін тақырыптың мазмұнын терең меңгеруге көмектесуі керек; 
туған өлкенің табиғи ерекшеліктерін сипаттайтын мәліметтер дүниетану бойынша бағдарлама талап-
тарына сай келуі қажет; 
өлкетану материалдарының мазмұны оқушылардың жас ерекшелігі мен олардың жалпы деңгейлеріне 
сәйкес келіп, оқушылардың танымдық қызығушыларын ояту мен дамытуға ықпалын тигізуітиіс. 
өлкетану  материалдарын  оқушылардың  табиғатқа  деген  диалектикалық  дүниетанымын  қалыптас-
тыруға көмектесуі керек.  
Дүниетануды  оқытуда  өлкетану  жұмыстары  сабақтың  мақсатына,  құрылымына,  мазмұнына  байла-
нысты түрлі әдістермен оқу жұмысының тәсілдері арқылы жүзеге асады. 
Жалпы  өлкетану  материалдарын  сабақтың  бір  кезеңінде  (білімді  тексеру,  жаңа  сабақты  түсіндіру, 
қорытындылау,  өткенді  қайталау,  өзіндік  жұмысты  орындау  барысында)  қолдануы  мүмкін.  Туған  өлке 
туралы мәліметтерді, әсіресе, жаңа материалдарды өту барысында қарастыру, оқушылардың пәнге деген 
қызығушылығы мен ынтасы арта түсіреді. 
А.З. Сафиуллин маңызды әдістер мен әдістемелік тәсілдері деп мыналарды көрсетеді: 1) түсіндірмелі – 
иллюстративті,  сөздік  әдістері  (әңгімелесу,  түсіндіру)  өлкетану  материалдарының  мазмұны  бойынша 
(карта,  схема,  гербарий,  коллекциялар)  иллюстрациямен  байланысатынын;  2)  оқушылардың  өмірлік, 
танымдық  тәжірибесі  және  де  өлкетану  білімдерін  пайдалануға  негізделген,  ішін-ара  іздеу  (қайталау, 
оқыту,  эврестикалық,  әңгіме);  3)  өлкетану  әдебиетімен  жұмыс  (оқулықтар,  құралдар,  анықтамалар, 
мерзімді баспасөздер; 4) табиғат құбылыстары мен объектілерін тікелей зерттеуді көздейтін зерттеу әдісі 
(табиғатты бақылау, материалды өңдеу)[5]. 
Көпшілік  жағдайда  өлкетану  материалдары  оқытылатын  бағдарлама  материалдарын  туған  өлке 
материалымен  салыстыру  мақсатында пайдаланылады. Мысалы  еліміздің  белгілі  бір аймағының клима-
тын  жергілікті  жердің  климатымен  салыстырады.  Оқушылардың  оның  жергілікті  жердің  климатынан 
ерекшелігі туралы қорытынды жасайды.  
Өлкетану материалдарын оқытылатын материалдарды терең меңгеру үшін “проблемалық”  сипаттағы 
сұрақ  қою  мақсатында  қолданудың  маңызы  зор.  Проблемалық  жағдайаттар  өтілетін  тақырып  мазмұны-
ның  шешілуін  құрайды  немесе  бүкіл  сабақ  өлкетану  материалына  негізделген  проблеманы  шешумен 
байланысады. Сонымен қоса табиғатқа шыққан топсаяхатар проблемалық сипат алып жүруі тиіс. 
Өлкетану  материалдары  жағдайлар  мен  айтылған  ойларды  анықтауға,  дәлелдеуге  арналуы  мүмкін. 
Бұдан  басқа  оқылған  материалды  қаншалықты  түсінгенін  анықтау  үшін,  мұғалім  туған  өлке  өмірінің 
мысалдарына сүйенсе болады.  
Бейне, ұғым, түсініктерді, қалыптастыру мақсатында сабақтарда жергілікті жердің табиғи объектілері, 
модельдері, макеттері, суреттері, фото, таблицалар, диаграммалар т.б. көрсетіледі. 
Оқушылардың ойлау әрекетін арттыруда тәсілі табиғат объектілерінің, құбылыстарының сипаттамасы 
бойынша өлкетану мазмұнының жазбаша өзіндік жұмыстарды орындаудың маңызы зор болып табылады.  
Өлкетану тақырыбы бойынша ұзақ және қысқа мерзімге арналған үй тапсырамаларын беруге болады: 
жыл мезгілдерін сипаттау, топырақ қабатын, өсімдік пен жануарлар әлемін сипаттау. 
Оқу  процесінің  өлкетанумен  тікелей  байланысы  тақырыпты  меңгерудің  түрлі  кезеңдерінде  жүзеге 
асырылады.  Мысалы:  1)  өлкетану  жұмыстарын  оқу  материалының  алдында  өтеді.  Мысалы,  4  сыныпта 
“Ауа  райы.  Климат”  тақырыбын  өтпестен  бұрын  мұғалім  ауа  райын  бақылауды  ұйымдастырады.  Бұл 
тақырыпты  өтерде  оқушылар  өздерінің  өлкетану  бақылауларының  нәтижелерін  баяндаумен  бастаса 
болады. Мұғалім өлкетану жұмыстарын өтілетін тақырыптың теориялық қорытындылары мен жеткілікті 
мысалдарды қамтамасыз ететіндей етіп арнайы жоспарлау қажет; 
2)  өлкетану  материалдары  тақырып  мазмұнына  толық  енеді.  Өлкетану  жұмыстары  бағдарламадағы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
153 
мәселелерді оқумен қатар жүргізіледі. Мысалы: 1 сыныпта “Шөп текті өсімдіктердің мүшелері” тақыры-
бын  өту  барысында  мұғалім  сабақты  түсіндіруде  жусан,  селеу,  желайдар  немесе  сол  жергілікті  жерде 
өсетін шөптекті өсімдіктерді көрсетіп, олардың мүшелерімен таныстырады;  
3)  өлкетану  жұмыстары  тақырыптың  соңына  ауыстырылады.  Мысалы,  2  сыныпта  “Кітапханада” 
тақырыбын сабақта өтіп, қорытынды ретінде мектепкітапханасына бару. 
Аталған барлық жағдайларда өлкетану материалдары өтілетін тақырыптар талап ететін қорытындылар 
мен байланыстарға оқушыларды жетелейтін болуы керек. 
Өлкетану материалдарын тақырыпты қайталауда қолданудың маңызы зор. Қайталау 
–
  оқушылардың 
дүниетану сабақтарында алған білім-білік, дағдыларды жүйеге  келтірудің, тереңдетудің амалы. Бірақ  ол 
алғашқы  оқудан  басқаша  формада  жаңа  материалдар  негізінде өтуі  керек.  Бұл  оқудың  жаңа  аспектілері 
өтілетін фактілерді тексеру мен дәлелдеуге көмектесетін материалдарды жергілікті жерден алуға болады. 
Жалпы өлкетану материалдарын зерттеу мен жинау барысында түрлі әдістер қолданылады: бақылау-
лар,  табиғат  объектілерін  суретке  түсіру,  жазу,  жергілікті  жердің  білгірлерімен  әңгімелесу;  зерттеу  пәні 
бойынша  арнайы  әдебиетті  оқу,  өлкетану  әдебиеттерімен  танысу,  мерзімді  баспасөз  жұмыстарымен 
танысу; қысқа мерзімді топсаяхаттарды жүргізу. 
Бастауыш  сынып  мұғалімдері  зерттеудің  тақырыбын  жоспарлау  барысында  мынадай  жағдайларды 
басшылыққа алуы қажет. Тақырыптар: 1) дүниетану бойынша оқу материалдарымен тығыз байланысқан, 
білімдік,  тәрбиелік,  дамытушылық  маңызының  болуы;  2)  қоршаған  дүниеге  диалектикалық  көзқарас 
қалыптастыруға ықпалын тигізу; 3) оқушылардың жас ерекшелігін, деңгейлері мен  қызығушылықтарын 
есепке алу; 4) мұғалімнің берілген сұрақ бойынша дайындығы мен олардың мүдделерін ескеру керек. 
Кез-келген табиғат объектілері белгілі бір жүйелікте зерттелген жөн: 
1. Тақырыпты таңдау, зерттеудің мақсаты мен міндетін анықтау. 
2. Зерттеудің жоспарын жасау. 
3. Зерттеудің әдістемесін құру. 
4. Тақырыпшаларға бөлу, жұмыс түрлерін бөлу, оларды өткізудің мерзімін анықтау. 
5. Әдебиет материалдарды, статистикалық материалдарды оқып білу. 
6. Жұмыс формасын, әдісін, тәсілін анықтау. 
7. Материалдарды дайындау. 
8. Мұғалімнің оқушылар жұмысын бақылап, қадағалауы, кеңесі, келісімділігі. 
9. Жиналған материалдардың дұрыстығын тексеру. 
10. Жиналған материалдарды өңдеп жүйелеу. 
11. Жиналған материалдарды оқу-тәрбие процесінде пайдалану. 
4 сыныпта берілген “Біздің ауыл”  тарауы, әсіресе ауыл жерлерінде толық өлкетану негізінде  оқыты-
луы керек. Оқушылар өзінің ауылын, ауданын мысалға ала отырып, тақырып мазмұнын терең және берік 
түсінуге  мүмкіндік алады. Немесе ”Қаладағы және ауылдағы көлік түрлері” тақырыбын  оқу барысында 
оқушылар  өз  өлкесіндегі  негізгі  көлік  түрлерімен  танысып,  ауылдың,  қаланың  экономикалық,  мәдени 
дамуындағы рөлімен танысады. 
Жоғарыда атап кеткендей өлкетану материалдарын зерттеп, оларды жинауға түрлі әдістер қолданады 
дедік. Соның бірі 
– 
бақылау. 
Бақылау 
–
  арнайы  мұғалімнің  басшылығымен  ұйымдасқан,  мақсатты  түрдегі  оқушылардың  табиғат 
құбылыстары мен объектілерін белсенді қабылдауы. Яғни объектілер мен құбылыстарды табиғи жағдай-
да қабылдау. Бақылай білу процестері мен объектілердің және құбылыстардың сантүрлілігін терең түсініп 
білуге,  олардың  арасындағы  саналуан  байланыстар  мен  өзара  қатынастарды  түсінуге,  табиғат  біртұтас 
екенін білуге мүмкіндік береді. 
Бақылаулар 
–
 білімнің қайнар көзінің бірі болып табылады. Бақылау 
–
 мақсатқа бағытталған қабылдау, 
сезім  мен  тиімділіктің  бірлігі  көрінетінтанымдық  күрделі  процесс.  Бақылау  барысында  оқушыларда 
нақтылы білімдер пайда болады, ой операциясы, тілі жетіледі, ынта-ықыласқа, сүйіспеншілікке, әділетті-
лікті сезінуге тәрбиеленеді. 
Мұғалімнің  табиғи  объектілер  мен  табиғат  құбылыстарын  бақылауды  ұйымдасытыруы  бастауыш 
сынып  оқушыларды  табиғатпен  таныстырудың  бірден-бір  жолы  болып  табылады.  Объектілерге  және 
оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты бақылаулар бірнеше минутқа созылатын мезгілдік және 
бірнеше күнге созылатын ұзақ болуы мүмкін. 
Мерзімдік  бақылауларға  ауа  райын,  үй  жануарларын,  құстарды  бақылау  т.б.  жатады.  Мысалы:  1 
сыныпта “Ауа райы”, “Өсімдіктер тобы”, “Тұқым” немесе 2 сыныпта “Жапырақ” тақырыптарында қысқа 
мерзімді  бақылаулар  жүргізсе  болады.  Бұл  бақылаулар  аз  уақыт  алады,  бірақ  жиі  қайталанады.  Ұзақ 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
154 
бақылаулар  –  оқушылар  өсімдіктерінің  тұқымынан  өсуін,  бунақденелілердің  пайда  болуын  табиғаттағы 
маусымдық өзгерістерді т.б. қадағалайды. Мысалы: 2 сыныпта ”Өсімдіктердің өніп өсуі”, “Өсімдіктердің 
көбеюі”, “Өсімдіктер қалай дүниеге келеді?” тақырыптарын өткенде ұзақ бақылау жүргізсе болады. 
Ұзақ  бақылаулар  табиғаттағы  құбылыстардың  болуының  жүйелілігін,  олардың  арасында  көзге 
көрінерлік байланысты сезінуге мүмкіндік берумен құнды. Бақылаулар бастауыш сынып оқушыларының 
білімін жетілдіру, оқу материалын терең түсіну үшін, мұғалім оған басшылық жасауға тиіс. Ол бақылау-
дың  мақсаттарын  түсіндіреді,  олардың  назарын  заттарға  немесе  құбылыстарға  тән  ерекшеліктерге 
бағыттайтын  сұрақтар  қояды.  Бақылауларды  сабақ  үстінде,  топсаяхат  кезінде,  мектеп  үлескісіндегі 
жұмыстар  барысында,  табиғат  мүйісінде  өткізуге  болады.  Топсаяхатта  балалар  мұғалімнің  басшылы-
ғымен  белгілі  бір  объектілерді  зерттеп,  өсімдіктердің  ерекшелігін,  табиғаттағы  маусымдық  өзгерістерді 
бақылап,  олардың  арасындағы  кейбір  байланыстарды  анықтай  алады.  Осының  бәрі  бастауыш  сынып 
оқушыларының  нақтылы  білімін  кеңейтеді,  білуге  құмарлығын  арттырады,  дүниені  ғылыми  тұрғыдан 
түсінуіне негіз салады. 
Бақылау барысында оқушыларда сұрақтар жиі туып отырады. Жауапты тек тікелей қабылдағандарға 
байланыстырып  қана  берген  жөн.  Мысалы,  тоқылдақты  бақылау  үшін  оқушыларды  ағаш  жанына  алып 
барады. Олар бірден сұрақ қояды: “Тоқылдақ не істеп жатыр? Ол ағашты бүлдіріп жатыр ма? Ол зиянды 
ма? Оның балалары қайда? Оның ұясы қайда?” Мұғалім: “Тоқылдақ өз тұмсығымен ағаштан қоңыздарды 
іздеп жүр, олармен ол қоректенеді; қоңыздар ағаштың қабығын бүлдіреді. Сондықтан тоқылдақ пайдалы 
құс,  оны  халықта  “Орман  емшісі”  дейді  деп  түсіндіреді.  Содан  кейін  тоқылдақтың  тұмсығы  қандай, 
ағашты онымен қалай тоқылдатады, ағашқа құйрығын тіреп қалай отырады, басының, құйрығының және 
арқасының  түсі  қандай  екендігін  көруге  ұсынуға  болады.  Тоқылдақтың  ұясы  және  оның  балапандары 
жөнінде айтып беруге болады. 
Бақылауды  сабақта,  топсаяхатта,  күнделікті  серуенде,  жер  үлескісіндегі  жұмыстар  кезінде,  табиғат 
мүйісінде  өткізуге  болады.  Сабақтағы  бақылаулар  оқу  мазмұнына  байланысты  белгілі  бір  объектілерді 
бақылап, өсімдіктер мен жануарлардың бөліктерін жақсылап көріп, дұрыс айтуға үйретеді. Топсаяхаттағы 
бақылау  оқушылар  мұғалімнің  басшылығымен  өсімдіктердің  ерекшелігін,  жануарлардың  сыртқы  түрі 
мен  қылықтарын,  табиғаттағы  маусымдық  өзгерістерді  бақылап,  олардың  арасындағы  кейбір  себеп-
салдар  байланыстарды  анықтайды.  Бұл  бастауыш  сынып  оқушыларының  нақтылы  білімін  кеңейтеді, 
қызығушылығының артуына ықпал  етеді,  дүниені ғылыми тұрғыдан түсінуге негіз болады. Жер үлескі-
сіндегі  бақылауларды  ұйымдастыру  барысында  жерді  суарған,  қопсытқан  кезде  балалар  топырақтың 
әртүрлі қасиеттерімен (құрғақ, ылғалды) танысады, өсімдіктің суарғанда; қопсытқанға дейінгі және одан 
кейінгі сыртқы түріндегі өзгерістерді қадағалайды, көктей бастайды, жапырақтың, гүлдердің, ұрықтардың 
жетілулерін  бақылайды.  Бастауыш  сынып  оқушыларымен  жүргізілетін  бақылауларды  жалғастыру, 
дамыту өте маңызды. 
Оқушылардың өмірлік тәжірибелері мен бақылаулар нәтижесін пайдаланып, мұғалім оларды табиғат 
ұғымдарын  меңгеруге,  түсінуге  жетелеп,  дүниетанымды  қалыптастыруға  көмектеседі.  Табиғатты,  адам-
ның еңбек әрекеттерін ұзақ бақылау үлкен құндылық болыптабылады.  
Дүниетанудың  білімдік  мақсаттарының  бірі 
– 
бақылап  білуді  қалыптастыру.  Оған  тек  оқушылармен 
бірігіп жүйелі жұмыс нәтижесінде ғана жетуге болады. Ол үшін мынадай жағдайларды сақтау қажет: 
бақылаулардың мақсаты мен мазмұнын ашу және оларды өткізудің әдістемесін құру, оның практика-
лық және ғылыми құндылығын дәлелдеу; 
бақылаулардың  барлық  түрлері  бойынша  нақты  объектілер  іріктеп  алу,  бағдарлама  құру;  материал-
дарды өңдеу мен бақылаулар процесінде табиғат құбылыстары мен объектілерінің арасындағы байланыс-
тардыбелгілеп ашу.  
Табиғатта  бақылаулар  ішінен  фенологиялық  бақылау  ерекше  орын  алады.  Жыл  мезгілдеріне  байла-
нысты  табиғатта  өзгерістер  болып  отырады: қар  жауып,  оның  еруі,  құстардың  жылы  жаққа  ұшып  кетуі 
мен  келуі,  жапырақтардың  сарғайып  түсуі,  ағаштар  мен  бұталар  бүршік  атуы  т.б.  Барлық  құбылыстар 
кезегімен қайталанады, жеке құбылыстардың арақашықтығы жылдан-жылға тұрақты болып қала береді. 
Фенологиялық  бақылау  ауыл  шаруашылығы  үшін  практикалық  маңызы  зор.  Белгілі  бір  ауылшаруа-
шылық жұмысын (көкөніс жинау т.б.) тірі табиғат дамуындағы сәйкес фенофаздық түсінуімен байланысу 
керек. 
Табиғат  құбылыстарын  жыл  мезгілдері  туралы  материалдарды  білу  ауыл  шаруашылығының  барлық 
салаларында еңбек әрекетін ғылыми-негізделіп ұйымдастыру үшін теориялық базасын құрады. 
Бақылау объектісіне байланысты тірі және өлі табиғат фенологиясын белгілейді. 
Фенологиялық  бақылаулар  кез-келген  оқушы  үшін  қиын  емес,  өйткені  олар  арнайы  аппаратураны 
талап етпейді. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
155 
Бақылауға  бір  немесе  бірнеше  әдеттегі  үлескілер  таңдалады.  Сол  жер  туралы  қысқаша  сипаттама 
беріледі.  Жеке ағаш,  бұталарды  емес  жалпы  тұтас  популяцияны  бақылайды.  Ағаш  пен  бұталар  түрлері 
орта жас шамасында, сау болуы керек. Ал шөптекті өсімдіктерді жолдан алыс, адам аз болатын жерлерде 
бақылау қажет. Табиғатты жыл бойы бақылаған дұрыс. Көктемде табиғат дамуы жылдам болғандықтан 
бақылауды  күнделікті  түске  дейін  өткізудің  маңызы  зор.  Ал  құстардың  ұшып  кетуі  мен  келуі  кезеңде-
рінде кешкі уақытта бақылаған жөн. (қаз түнде де ұшып келуі де мүмкін). 
Біздің  зерттеу  жұмысымыз  дүниетану  сабақтарында  өлкетану  материалдарын  қолдану  бойынша 
төмендегідей қорытынды жасауға мүмкіндік берді. 
Дүниетану сабақтарында өлкетану материалдары нәтижелі болады егер: 
өлкетану материалдары дүниетану курсының әдіснамалық мақсаттарына сай болса; 
2) ғылыми анық және терең болса; 
3) дүниетану материалы жергілікті жердің материалымен өзара байланысты болса; 
өлкетану материалын қолдануда жүйелілік пен жоспарлық болса; 
оқушылар  мұғалімнің  басшылығымен  өлкетану  материалдарын  жинауға  және  зерттеуге  тікелей 
белсенді қатысса; 
оқу және сыныптан тыс өлкетану жұмыстарының байланысы болса; 
мұғалім дүниетану сабақтарында және сыныптан тыс жұмыстарда өлкетану материалдарын пайдала-
нуда түрлі әді-тәсілдерді қолдана білсе. 
Оқу-тәрбие процесінде өлкетану матриалдары нәтижелі болады, егер: 
оқушыларға жаңа білім алуға, дүниеге ғылыми көзқарасын кеңейтуге септігін тигізсе; 
салыстыруға ыңғайлы болса; 
өлке дамуының спецификалық ерекшелігін білсе. 
Өлкетану материалдары түсіндіруде индукция және дедукция әдістемесімен құруға мүмкіндік береді. 
Яғни  жекеден  жалпыға,  жергілікті  метериалдар  негізінде  жалпы,  ғылыми  жағдайлар  ашылып  және 
керісінше жалпыдан жекеге өту. 
Оқушылардың  дүниетанымын  қалыптастыруға  табиғатта  өтілген  сабақтардың  маңызы  зор.  Табиғат-
тағы сабақтар бағдарлама материалдарын терең меңгеруге,  оқулықта жазылғандарды тереңірек түсінуге 
көмектеседі. Табиғаттағы сабақтар өз өлкесін детальді білуге ынтасын оятып, мұғалімдерге оқушылардың 
ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға олардың теориялық білімдерін тереңдетуге, оқытудағы формаль-
ды жоюға мүмкіндік береді.  
Бастауыш сынып оқушылары туған өлкесі туралы мағлуматты топсаяхат барысында алады. Өкінішке 
орайбағдарламада көрсетілген міндетті топсаяхаттарын көпшілік мектептерде жүзеге асырылмайды. Топ-
саяхат  барысында  өлкетану  материалдары  жинақталып,  оларды  дүниетану  сабағында  табысты  пайдала-
нуға болады. Өлкетану топсаяхаттары барысында оқушылар туған өлке туралы нақты, айқын мәліметтер 
алады. Әр өлкетану топсаяхаттары жақсы ғылыми ұйымдастырылған дайындықты талап етеді.  
Бағдарламада көрсетілген топсаяхаттарды бастауыш сыныпмұғалімі былай жеке жоспарласа болады: 
 
Кесте 2. 
 
Реті 
Сынып 
оқушы-ң 
саны 
Топсаяхат 
орны 
Топсаяхат 
мақсаты 
Топсаяхатты 
өткізу 
мерзімі 
Топсаяхатқа 
жабдықтау 
Ескертулер 
 
Дүниетануды оқытуда әрбір бастауыш сынып мұғалімі мынадай әдістемелік принциптерді білуі шарт: 
-  дүниетану  сабақтарын  құруда  өлкетану  жұмысы  қажет,  өйткені  негізгі  ұғым  тікелей  табиғатта 
бақылау кезінде қалыптасады; 
- дүниетану бойынша әрбір жаңа тақырып жергілікті жердің материалдарын мазмұндаудан басталуы 
керек.  Бұл  материалдар  жергілікті  жерге  байланысты  емес,  тақырыптарды  салыстыру  немесе  тікелей 
сабақ тақырыбы бойынша қолданады; 
- әрбір тақырыптың  бір  сабағы топсаяхат түрінде өтуі  тиіс,  ондағы материалдар тақырыпты меңгеру 
барысында пайдаланылады. 
Оқу  процесінде  өлкетану  материалдарын  жүйелі  енгізудің  нәтижесінде  бастауыш  сынып  оқушыла-
рында туған өлкесі туралы нақты білім жүйесі мен олардың дүниетанымы қалыптасады. 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г. 
156 
1.  Дүниетану.  1  сыныпқа  арналған  оқулық.  К.Жүнісова,  Қ.Аймағамбетова,  Н.Нұрахметов.  –  Алматы: 
“Атамұра”, 2001. - 160 б. 
2.  Дүниетану.  2  сыныпқа  арналған  оқулық.  К.Жүнісова,  Қ.Аймағамбетова,  З.Ф.  Олейник.  –  Алматы: 
“Атамұра”, 2001. - 160 б. 
3.  Жүнісова К., Бірмағамбетов Ә., Аймағамбетова Қ. – Алматы: “Атамұра”, 2001. - 160 б. 
4.  Дүниетану. 4 сыныпқа арналған оқулық. – Алматы: «Атамұра», 2001. 
5.  Географическое краеведение в общеобразовательной школе. – М., 1979. – 70 с. 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: