Хабаршы вестник

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. 
 
 
•
 
Сіңбей тұр ішкен тамақ бойға жағып. 
Немесе 
Өз жұртын оңған барма жатқа сатқан, 
Ерді елдің пайдасы үшін хак жаратқан. 
Ойлайтын елдің қамы ерді жібер, 
Жерінен суырып алып көрде жатқан. 
Біз  келтірген  өлең  орамдарынан  ертедегі  өткен  Жүсіп  Баласағұн,  Махмұт  Қашқари 
және  Ахмет  Яссауилердің  қанатты  сөздерді  өз  дәуірінде  қалай  мол  пайдаланса,  олардың 
заңды  мұрагерлері  XIX  ғ.  соңы  мен  XX  г.  басындағы  қазақ  ақындары  да  сонша  молынан 
пайдаланғандығын сол дәуір әдебиетіндегі шығармалардан көптеп кездестіреміз. 
Дуние  жүзіндегі  халықтардың  дәстүр,  салт-сана,  тіл  жақындығынан  туатын  ауыс-
түйістер фольклорлық мұраның тағы да бір аукымды саласы болып табылады. Мұны ғылыми 
терминмен  “тарихи-  мәдени  типология”  деп  атауға  болады.  Көршілес  шығыс  елдерінен 
ауысқан  шығармаларды  осы  топта  алып  қарау  керек.  Арғы  түбі  араб,  парсы,  үнді  елдерінен 
тараған  көптеген  сюжеттік-фабулалардың  қазақ  арасына  танымал  болуының  мәні  осында. 
«Сейфулмәлік»,  «Жүсіп  -  Зылиқа»,  «Таһир  -  Зухра»,  «Ләйлі  -  Мәжнүн»,  «Баһрам»,  «Төрт 
дәруіш»,  «Тотынаме», «Хамуснаме»,  «Рүстем-Дастан»,  «Ескендір Зұлқарнайын» секілді жыр 
аңыздар,  Орта  Азия,  Орта  Шығыс  елдерімен  рухани,  мәдени  байланыстың  күшеюі  әлемінің 
ғажайып ертегілері «Мың бір түннің» тікелей әсерімен ауызша да, жазбаша да кеңінен мәлім 
болған  туындылар  -  өз  алдына  бір  белек  болса,  қазақ  жеріне  ислам  дінінің  таралуы  арқылы 
шығыс  халықтары  шығарған  көркем  әдеби  жәдігерлердің  көптеп  тамыр  артуына  септескен. 
Ислам дүниесінің қасиетті кітабы “Құранның” ішіндегі аңыздар мен тәмсілдер, мысалдар мен 
ғибраттар,  даналық,  имандылық  сөздері  түркі  жұртының  тағылым  алатын,  рухани  жан 
дүниесін  тазартатын,  адамшылық  тәлім-тәрбие  алатын  дәріс-  сабақтарына  айналды.  Бұл 
қатарда  XIX  ғ.  мен  XX  ғ.  басындағы  қазақ  әдебиетіндегі  діни-ағартушылық  ағым 
ақындарының  шығыс  кітаптарынан  ауысып  келген  қаншама  сюжеттік  негіздерді  қазақ 
табиғатына жақындатып, жаңаша құлпыртып сөйлегенін де айтуымыз керек. Қазақ даласына 
ертек,  аныз  болып  тараған  хисса-хикаялардың  барша  түп  төркіні  шығыстық  екенін  айна-
қатесіз  дәлелдейтін  әдеби  мысалдар  өте  мол.  Қазақтың  белгілі  шайырлары  Шәді,  Жүсіпбек, 
Ақылбек,  Ақыт,  Ораз  молда,  Майлы,  Мұсабек,  Нұралы,  Тұрмағамбет  және  М.  Көпейұлы 
қисса,  дастандарының  сарыны  шығыс  халықтары  арқылы  келгені  дәлелдеуді  керек  етпейді. 
Бұл  біз  келтірген  мысалдар  қазақ  фольклоры  мен  жазба  әдебиетінде  тегі  мен  түбірі  бір 
шығыстан  өрбіген  көркемдік  қазынаның  аса  қомақты  екенін  керсетеді.  Сондықтан  бүларды 
жекелеп  те,  такырыптық,  оқиғалық  жүйемен  топтап  та  шолып,  тексеріп  шығу  елдік 
мәдениетіміздің  терең  қабаттарын  танып  білу  үшін  аса  қажет  дүние.  Діни  тақырыпқа 
жазылған қиссалардың бұрын қазақ арасында зор даңққа ие болғанын да ұмытуға болмайды. 
Олардың мәтіндері бүгінгі талғампаз оқушы қауымның рухани-мәдени игілігіне айналуы тиіс. 
Барлық  рухани  мұраны  игергенде  ғана  дамыған  елу  елдің  қатарына  қосыламыз  деп  отырған 
ұлтымыздың  адамзат  өркениеті  жолындағы  орны  мен  мәнін  санаға  сіңіріп,  табиғи  дамудың 
болашағына соқпақ салуға болады. 
Түрік  халықтарының  фольклорлық  мұрасындағы  үндестіктер,  сарындастықтар, 
түбірлестіктер  біз  атап  керсеткеннен  анағұрлым  көп  екендігі  белгілі  жайт.  Түркі 
халықтарының  ауыз  әдебиетіндегі  адамзаттық  ортақ  сипат  алатын  тарихи-типологиялық 
ұқсастықтарды сөз етпегеннің өзінде соншалық мол ескерткіштің XIX ғ. мен XX ғ. басындағы 
Орта  Азия  әдебиетінде  бір  арнадан  тарайтынына  көз  жеткізе  аламыз.  Қазақ  ақындарының 
қиссасы  мен  дастандары  қырғыз  бен  қарақалпақ  әдебиетінің  дамуына  тұсау  болғандығын 
ендігі  жерде  жасырып  жабуға  болмайды.  Олардың  тілін  Қазан  төңкерісіне  дейін  АҚШ  пен 
Англия тілші ғалымдары қазақ тілінің диалектісі деп қарастырғандығы, кейбіреулері әлі күнге 
осы  пікірді  қолдап  келе  жатқандығын  естен  шығармауымыз  керек.  Мұның  ғылым  үшін 
маңызы өте-мөте зор. 
Сол  үшін  жазба  әдебиет  мен  фольклордың  барша  жанрындағы  ұксастықтар  мен 
өзгешеліктер заңдылықтарын ашатын терең зерттеулер жасалуы керектігі түсінікті. Осы кезге 
дейін  осыған  байланысты  жүйелі  де  бірізге  түскен  ғылыми  жұмыстардың  жеткілікті 
жүргізілмегені  белгілі.  Оның  объективтік  те,  субъективтік  те  себептері  бар.  Түрік 
халықтарының  көбі  ғасырлар  бойында  өзге  империялардың  отары  болып  келгендіктен,  тілі, 
тарихы, тағдыры жақын туыстас халықтармен еркін мәдени-рухани қарым- қатынас жасауына 
еш  мүмкіндік  болмады.  Түрік  халықтарын  әлемдік  деңгейдегі  озық  оқуға,  білімге,  өзара 
ынтымаққа шақырған діни-мәдени ағартушылар мен ойшылдарды пантүрікшіл деп “қаралап”, 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, Л
г
в2 (32),2010ж. 
 
 
жазалау  отаршыл  Ресей  тарапынан  дәстүрлі  дағдыға  айналды.  Озық  елдерден  қалмайық, 
білімге  ұмтылайық  деп  барша  түркі  жұртын  үндегені  үшін  қырым-татар  ұлтының  адал 
перзенті Исмаил Гаспаралыға “пантүрікшіл” деген айып тағылып, артына қалдырған мұрасы 
ондаған  жылдар  бойыңда  баспа  жүзін  көрмей,  жүрттан  тасаланып  үсталды.  Қазақтың 
ағартушы  күрескер  ақын,  жазушылары  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов  секілді 
отаншыл азаматтар тоталитарлық әкімшіл-әміршіл жүйенің жазықсыз кұрбаны болды. Оның 
үстіне  түрік  халықтарының  қолданып  жүрген  әліппесін  зорлықпен  жиі  өзгерту  де  өзінің 
«нәтижесін»  берді.  Біреулері  славян  кирилица,  екіншілері  араб,  үшіншілері  латын  әріптерін 
қолданатын  халықтар  өзара  түсінісуден  қалды.  Ал  осы  алфавиттерді  түрік  халықтарының 
тілдік  ерекшеліктеріне  сәйкестендіру  мәселесін  шешуге  де  мүмкіндік  тудырылмады.  Барша 
ұлт  тәржімесіз  түсінетін  Мәшһүр,  Шәді  төре  сияқты  ақындар  қалыптастырған  діни 
терминология өзге түркі халқы түгіл 
өзұлтына  түсініксіз  бола  бастады.  Соның  салдарынан  бұл  халықтар  бірінің  жазуын  екіншісі 
оқи  алмайтын  халге  душар  болды.  Терминологияны  бір  ізге  түсіру  жөнінде  сөз  көтерудің 
“қылмыс”  санаған  кездер  жұрт  жадында.  Мұның  бәрі  ғылымды  да,  шындықты  да  белден 
басып,  зорлықты  ғана  «тиімді»  тәсіл  деп  қараған  империялық  саясаттың  көрінісі  болатын. 
Ғылымға,  соның  ішінде  фольклортануға,  діни  әдебиетке  жасалған  қиянатты  жою,  түрік 
халықтарының  фольклорлық  қазынасы  мен  діни  әдебиетін  толық  әрі  жан-  жақты  зерттеу 
кезеңі  туып  отыр.  Оның  бір  құрамдас  бөлігі  болып  М.  Көпейұлының  артында  қалдырған 
әдеби  мұрасы  жатады.  Оның  жалпы  түркілік  фольклормен,  шығыстық  сарындармен 
үндестігін жан-жақты саралап шығуымыз  керек. 
М.  Көпейұлының  туындыларындағы  ежелгі  мифтік  түсініктермен  үндестік  өз  алдына 
жеке зерттеу тақырыбы болса да, мақаламызда ол туралы өз ойымызды алға тартуды жөн деп 
таптық. Көптеген аспани (космогониялық) және тотемдік мифтерде тірінің өліге айналуының 
басты  себебі  қатты  шаршағандық  болып  келеді.  Мұндай құбылуды  алғашқы  жағдайға  қайта 
оралу  деп  айтуга  болмайды.  Қатты  шаршаған  мифологиялық  кейіпкер  қозғалуға  шамасы 
келмегендіктен  тасқа  айналып,  тыныш  табады.  Мысалы,  шаршап  жатып,  ұйықтап  кеткен 
батыр жайындағы қазақ мифін алайық... Атақты ақынымыз С.Сейфуллин бұл мифті былайша 
баяндайды: 
Болыпты баяғыда Жеке батыр... 
Тау бағып жатады екен тігіп шатыр. 
Бір күні қарауылда қалғып кетіп, 
Сол батыр бүгінгіше ұйыктап жатыр. 
Сол батыр бүгінгіше бір үлкен тау, 
Көз жұмған көкке қарап сыры үлкен тау. 
“Ұйықтаған батыр” дейді таудың атын, 
Адамша көлбеп жатқан қыры үлкен тау. 
Батырдың қырыққа таяу келген жасы, 
Денесі биік жота, таудай басы. 
Сақалы төсін жапқан, қыр мұрынды, 
Киюлі баста жатыр дулығасы. 
Аңызда айтылатын хабар, оқиға еш күмән туғызбайды, өйткені оның түп негізі - тарихи 
шындық.  Бұл  біріншіден.  Екіншіден,  аңыздың  мазмұнын  растайтын  дерек  ретінде  келтіреді. 
Осындай  ислам  аңыздарын  М.  Көпейұлы  дастандарынан  молынан  табуға  болады[3,186  6]. 
Мәшһүр  -  Жүсіптің  діни-  аңыздар  негізінде  жазған  романтикалық  туындыларында  исламға 
дейінгі,  исламның  туу  дәуіріндегі  адамдардың  және  XX  ғасыр  басындағы  алаш 
азаматтарының  дінге  беріктігін,  адамга  тән  нәзіктігін  шынайы  бейнелеумен  қатар,  шындық 
өмірде  орын  алуы  мүлде  мүмкін  емес,  оғаш  оқиғаларды  періштелер  мен  ғажайып  күштерді, 
жан  -  жануарларды  т.б.  шеберлікпен  шығарма  композициясына  енгізіп,  алдына  қойған 
шығармашылық мақсатына кол жеткізгеніне куә боламыз. 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. 
 
 
 
/. Аңтанова А. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдеріндегі драма мәселесі // жинақта: Мәшһүр-Жүсіп 
Көпейұлының  150  жылдығына  арналған  “  Мәшһүр-Жүсіп  мұрасы”  республикалық  ғылыми-
конференция МАТЕРИАЛДАРЫ. 20QS. 
2.
 
Бердібай Р. Жүлдыздар жарығы. - Алматы: “Білім”, 2000. -248 бет. 
3.
 
Әбілқасымова К., Тамаев А. Қазақ фольклористикасы (Мектеп мұғалімдері мен 
студенттерге арналған хрестоматия). Алматы: Білім, 2007.-240 бет. 
  Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  вопросы  образцов  фольклористики  айтысов, 
пословиц  и  поговорок  в  произведениях  М.  Конеева,  а  также  духовная  связь  с  великими 
мыслителями турков среднего века как Ж. Баласагун, Махмут Кашгари и Ахмет Яссауи. 
Summary 
This article is about M.Kopey’s works and their place in a folk literature. The 
author 
considers 
M.Kopey’s  works  connecting  with  works  of  the  Turkish  thinkers  such  as  Zh.  Balasugany,  M. 
Kashkari, A. lassauy. 
TYPKI ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ ТОЙ САРЫНЫ МЕН 
ОНЫҢ 
БАЯНДАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Шабан Айдоғду - 
Сүлеймен Демирел университетінің оқытушысы 
Эпикалық  жырларда  негізгі  сюжеттен  тыс  элементтерде,  яғни  бейбіт  тіршілікті  бейнелеп,  әлеуметтік 
топтың  өкілдері  шоғырланып  көрінетін  және  жыршылардың  бүге-шігесіне  дейін  көңіл  бөліп  суреттейтін 
эпизодтардың ең сүбелісі - той [1-202]. Той көбіне жыр басында дуниеге келген болашақ батырдың қуанышына 
жасалады. Мәселен «Оғызнамада» Оғыздын перзентті болғанында [2-131], «Манаста» Манастың туылуына және 
ат қоюлуына байланысты [3-157-174], Шора Батырда» Шораның [4-36-37], «Байбөрі Баласы Бәмсі Байрақ туралы 
жырда» Бәмсінің туылуына байланысты [5-35] т.б.; жырлардың ортасына қарай алғашқы қаһармандыгын жасап 
есім-ат  алуына  байланысты  «Дирсеханүлы  Бұқашжан  туралы  жырда» [5-13-14],  «Байбөрі  Баласы  Бәмсі  Байрақ 
туралы жырда» [5-36-37] т.б. және кейде осы оқиғаға байланысты және де қаһармандықпен үйленетін алғашқы 
жарымен үйленуге арналған той жасалады /Алпамыс, Қобыланды, Жаныш, Байыш/. 
Сонымен  қатар  аталған  жырлардағы  тойға  байланысты  ортақ  тәсіл  көбіне  жыр  соңында  орын  алады. 
Мәселен, үзақ жыл сапарда жүріп жеңіспен оралуына арнап «Оғызнама» [2-131], «Қазан Салордың ауылын жау 
шапқаны  туралы  жырда»,  «Оғыз  Қаңлы  баласы  Қан-Төрәлі  жайындағы  жырда»  [5-83]  және  де  жау  қолында 
тұтқын болып аяғында оларды жеңіп еліне оралған батырдың ата-анасы, сүйген жары, баласы және елімен қайта 
табысу  окиғасына  байланысты  «Қазан  Бектің  баласы  Ораз  Бектін  жауға  қалай  тұтқын  болғаны  туралы  жырда» 
[5-66 ], «Оғыз Қазылық баласы Иекенк туралы жырда» [5-89], «Жаныш-Байыш»,  «Ер Табылды»,  «Баттал Гази» 
т.б. жасалады. 
Кейде  осы  тоймен  батыр  елінде  қалдырып  кеткен  қалыңдығымен  қосылса  «Алып  Манашта»  [6-415], 
«Алпамышта»  [6-415],  «Байбөрі  Баласы  Бәмсі  Байрақ  туралы  жырда»[5-53-54],  «Қобыланды»,  «Баттал  Гази», 
«Бозұғлан,Ахметбек һәм Жүсіпбек жырында» [7-82 ], «Ашық Гарипте» [8-92 ] т.б. Кейде жау елінде батырдың ең 
қиналған,  елінен  ешкімнің  комекке  келе  алмаған  кезінде  батырға  өлердей  ғашық  болып,  оған  қол  ұшын  беріп, 
оны  құтқарған  немесе  оның  құтылуына  септігін  тигізген,  батырмен  қосылып  оның  еліне  келген  қалыңдықпен 
қосылу қуанышына арналып та той жасалады. 
Мәселен,  «Байбөрі  Баласы  Бәмсі  Байрак  туралы  жырда»  [9-89],  «Қобыланды»,  «Жаныш,Байыш», 
«Баттал Гази» т.б. 
Міне «Батырлар ерлігінің соңы көбіне осылай той думанмен аяқталады» [1-202]. Енді біз қарастыратын 
үш халыктың жырларына кеңірек токталар болсақ; 
«Алпамыста»  батыр  Ұлтан  құлды  өлтіріп  жазалаған  батырдың  әйелі  Гүлбаршынмен  кайтадан  тойы 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, Л
г
в2 (32),2010ж. 
 
 
болмайды. Ал Қаркөзайымды батыр еліне алып келмегендіктен «Жаныш-Байыш» және «Баттал Газидегі» сияқты 
батырдың  елінде  онымен  де  тойы  болмайды.  Жырдың  аяғында  батырдың  уәдесі  бойынша  Қаркөзайымға  да 
барып тұратыны ескертіліп жыр аяқталады» [10-72]. 
«Қобыландыда» батыр Көбіктінің кегін алуга келген Ағанас пен Тоғанас деген батырларды Қарлығамен 
бірігіп  жеңіп  өлтіріп,  соңынан  Қарлыға  өзінің  інісі  Біршымбайды  да  айламен  қаза  етеді.  Біршымбай  өлген  соң 
бүкіл қыпшақ Қобыландыға қосылып он сегіз күн шауып Алшағыр ханның қаласын өздеріне қаратып, көп олжа 
қолға  түсіріп  елі  Қараспан  тауга  алып  келіп  құтты  жұрттарына  қонады.  Енді  кезек  батырдың  тойына  келеді. 
Барлық  елі  жиылып  Қобыландыға  некесін  қиып  Құртқаны  жырларымыздағы  ортақ  дәстүр  болған  «отыз  күн 
ойын, қырық күн тойын жасап» қосады [10-139]. 
Ал  «Қобыландыда»  бір  ерекшелік  тұтқын  болған  кезінде  батырға  ғашық  болып  көмектескен  және 
онымен бірге батырдың еліне келген Қарлығамен тойы басқа жырлардағыдай бірден болмайды. Батыр онымен 
сегіз  жылдан  кейін  үйленеді.  Және  ол  өте  қызық  болады.  Көбіктінің  жиені  Шошай  батыр  кек  алуға 
Қобыландының  еліне  келеді.  Қобыланды  мен  Шошай  дәстүр  бойынша  үлкен  соғыстың  алдында  жекпе-жекке 
шыққанда Қарлыға өзімен сегіз жыл үйленбеген және бір рет те болса бір ауыз сөзге де келмеген батырдан кек 
алу үшін найзасымен қапыда оны қатты жарақаттайды. Шошаймен соғыс аяқталған соң батырдың ұлы Бөкенбай 
барып  Құртқаны  әкесіне  алып  келеді.  Батыр  Қарлығамен  үйленуге  шешеді.  Кейін  Қараманның  елінде  некесін 
киярда айтқан сөзінде  Қарлыға Батыр үшін елінен, әкесінен, інісінен  баз кешкенін, бәрін батыр үшін  қиғанын, 
бірақ батырдың өзін сегіз жыл далада қалдырып, бір рет те болса келіп жағдайын сұрамағанына ренжіп оны кек 
алу үшін жарақттанын айтады. Батыр болса Қарлығаға «өзінің ең жақыны әкесін қалай өлтіретініне кеңес берген 
және  туган  інісін  өз  қолымен  өлтірген  кісіге  мен  кіммін  өзі.  Қыпшақ  қалай  саған  сенеді?»  -  деп  жауап  береді. 
Қарлыға  батырдан  кешірім  сүрайды.  Осыдан  кейін  екеуі  табысады.  Қараман  олардың  екеуінің  некесін  қиып 
қосады. Осылай басқа жырларда батырлар елдеріне оралғанда бірден жау елінен алып келген қалындықтарымен 
/Жаныш-Байыш, Баттал Гази/ той  жасап  қосылса  «Қобыландыда» ол той сегіз  жылдан  кейін болады. Себебі  де 
«өзінің  еліне,  ен  жақын  деген  туыстарына  опасыздық  қылған  кімге  опалы  болады»  -  деген  қисынмен 
түсіндіріледі[10,140-153].  «Жаныш-Байыш»  жырында  да  батырлар  құлдарды  жазалағаннан  кейін  елімен 
косылып артынан тоқсан келін және тоқсан қызбен елін, жерін тастап келген Белқысты алуға аттанып кейін оны 
алып  келеді.  Барлық  жұртты  шақырып  Байьыш  пен  Белқыс  тоқсан  күндік  үлкен  той  жасап  қосылады.  Батыр 
осылай уәдесінде тұрады[ 11,115] және жырда батырлардың жау елінен алып келген сүйіктісімен үйлену дәстүрі 
жалғастық  табады.  Олардың  сапарға  шақпастан  бұрын  тойлары  болғандықтан  еліндегі  әйелдерімен  қайтадан 
үйлену тойлары болмайды. «Ертабылды» жырында да батырдың еліне аман-есен оралуына арнап елі той жасау 
элементі  орын  алады[  12-309].  Сапарға  шықпастан  бұрын  тойы  болғандықтан  «Алпамыстағы»  және  «Жаныш-
Байыштағы»  сияқты  елінде  калдырып  кеткен  әйелімен  және  де  басқа  жырлардағы  сияқты  батыр  жау  елінде 
тұтқынға түспегендіктен жау хан-бегінің қызымен үйлену тойы осы жырда кездеспейді. 
«Баттал  Гази  жырында»  батырдың  бірнеше  рет  сапарға  шығуы  және  бірнеше  рет  үйленуі  эпизоды 
кездеседі.  Біріншісі,  қайзердің  баласы  алып  қашқан  алғашқы  жары  Зейнепті  құтқаруға  қайзердің  еліне  барып 
оны  құтқарады  және  кайзердін  кіші  қызы  Махпейрузды  да  қоса  альш  елі  Малатияға  келеді.Жеті  күн  түні-күні 
той  жасап  батыр  Махпейрузбен  қосылады[13-106].  Екіншісі,  Қайзердін  бектерінен  Тариюнның  елінде  тұтқын 
болып, сонда өзіне ғашық болған Тариюннын қызы Гүлендаммен бір жылдай бірге тұрып, кейін кайзерді өлтіріп 
еліне  келгеннен  кейін  батыр  оны  ұмытпай,  оның  әкесі  Тариюнга  хат  жазып  жасауымен  бірге  қызын  жіберуін, 
әйтпесе  келіп  елін  талқандайтынын  айтады.  Тариюн  хатты  алғаннан  кейін  батырдан  қатты  қорқып  кызын 
жасауымен  бірге  Батталға  жібереді.  Осылай  батыр  Гүлендамға  берген  уәдесін  де  орындайды.  Жырда 
Гүлендаммен  той  болмайды  /бұрын  қосылғандыктан  болса  керек/.  Гүлендаммен  қосылған  батырдың  біраз 
уақыттан соң бір ұлы болады. Атын олар батырдын кетерде айтқанындай Бешир деп қояды [13-207]. Үшіншісі, 
Индия  сапарында  жүргенде  кайзердің  қалың  қолы  батырдың  елін  шауып  қалындығы  Фатиманы  алып  кетеді. 
Батыр  еліне  оралғаннан  кейін  бар  жайды  естіп  қалыңдығы  Фатиманы  Қобыландының  Құртқаны  жау  елінен 
құтқарғаны  сияқты  құтқарып  еліне  алып  келеді.  Малатия  бегі  Әмір  Омар  жеті  күн  той  жасап  кызын  Батталға 
қосады.  Осылай  батыр  сүйіктісіне  қосылып  мұратына  жетеді[  13-241].  Жаудың  батырдың  қалындығын 
тұткындап еліне апаруы, кейін ол жайлы естіген батырдың барып қалыңдығын жау қолынан босатып алып еліне 
әкелуі  жағынан  «Баттал  Гази»  жыры  мен  «Қобыланды  Батыр»  жыры  ұқсас  болып  келеді.  Төртіншісі,  батыр 
Кайзердің  елінде  тұтқынға  түскенде  салынған  зынданнан  құтылып,  өзіне  ғашық  болған  Кайзердің  қызы 
Кетаюнды бірге алып еліне келгенде елі жаудың қоршауында болады. Батыр кайзердің және қитай патшасының 
қосылған  қалың  қолын  ойсырата  жеңіп  осы  соғыс  үстінде  Кетаюнды  алмақ  болған  өзінің  бәсекелесі  қитай 
патшасы Қыравани Магрибиді де өлтіріп, халқымен қауышады. Батырға елі үлкен той жасап Кетаюнды қосады. 
Осылай батырдың сапарының нәтижесі жау елінен алып келген жарымен де кауышуымен аяқталады [ 13, 266]. 
Ал «Данишменд Гази» жырында батырдың тойы бір рет болады. Және оның жары да бас жауы кайзердің 
бектерінен Кайталдың қызы Гүлнұш Бану болады. Гүлнұш Бану түсінде батырдың өзін алып үйленетінін көріп, 
әкесіне  қашып  бара  жатқан  жолында  оны  батырдын  жолдастары  Артухи  және  Эфрумийе  көріп,  қолға  түсіріп 
батырға  әкеліп  сыйға  тартады.Ол  кейіннен  мұсылмандықты  қабылдаған  соң  батыр  онымен  үйленеді.  Жырда 
басқа  жырлардағыдай  батыр  жау  елінде  тұтқынға  түспегендіктен  оның  жау  елінен  оралуы  және  екінші  рет 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. 
 
 
үйленуі тойы болмайды. Батырдын тойы ұдайы сапарда жүргендіктен сапар кезінде және де ол дәстүрлі жеті күн 
болады.  Бір  қызығы  той  дайындығы  кеңірек  суреттеліп  тойға  қанша  сарбаздың  қатысқаны  және  тойға  қай 
малдардың қаншадан сойылғаны толық аталады. Жырда жүз елу жылқы сойылғаны да айтылады. Жырда жылқы 
сойылғандығының  айтылып  өтілуі  өте  қызық.  Өйткені  қазіргі  таңда  Түркияда  жылқы  союға  қатты  тиым 
салынған  және  көпшілік  аталарымыздын  жылқы  етін  жегеніне  сенінкіремейді[14,  151-156].  Батырдың  досы 
Артухидің тойында да жылқы сойылады[14, 86-87]. 
Міне қорыта келе «тұтастай алғанда,қаһармандық эпостағы той көрінісі әлеуметтік ортадан, елдің бейбіт 
тіршілігінен  тыңдаушыға  мағлұмат  беретін  жыр  экспозициясы  мен  аяқталуының  негізгі  типтік  белгісі.  Мекен 
мен мезгіл тұтастығы /бір жерден, бір дәуірден бастап, сонымен аяқтау/сиякты құбылыс мұнда да бар. Анығырақ 
айтсақ,  той  соның  бір  бөлшегі.  Тоймен  басталған  оқиғанын  тоймен  аяқталуы-  эпос  үшін  типтік  жағдай. 
Халықтың  аңсары  ауған  қоғамы  батыр  келгенде  қайта  орнайды.  Той  сол  коғамның  басты  белгісіне  айналады. 
Сюжет идеалды жағдайдың қалпына келуімен тамамдалады» [1-205]. Бұл ерекшелік біз қарастыратын жоғарыда 
аталған жырларда да толығымен сақталады. Жырларда жырдың басында батырлардың туу құрметіне, кейін ілкі 
ерлігіне  байланысты  және  алғашқы  қалыңдығымен  үйленгенде  той  жасалса,  жырдың  аяғында  жау  елінде  ұзақ 
уақыт  тұтқын  болуына  т.б.  әр  түрлі  себеппен  елінен  алыста  жүріп,  ақыры  жұртына  аман  оралған  батырға  елі 
тағы да той жасайды. Біз қарастыратын жырларда осы тойлар үш түрлі себеппен жасалады; 
Біріншіден, елі осы тойды батырдың келуімен бұрынғы бейбіт, молшылық кезеңнің яғни батыр бардағы 
идеалды жағдайдың қайтадан орнайтынына қуанып жасайды/Ер табылды/. 
Екіншіден,  батырдын  жау  еліне  аттанып  кетуімен  той  жасап  үлгермей  елінде  қалып  қойған 
қалындығымен косылуына байланысты жасалады 
/ Қобыланды-Құртқа, Баттал Гази-Фатима/. 
Үшіншіден,  батырлардың  жау  елінде  тұтқын  болып,  басына  іс  түсіп,  киындық  көрген  көмекке  зәру 
кездерінде оларға ғашық болып көмектескен және олар үшін елін, жерін, отбасын тастап келген жау қыздарымен 
қосылып  үйленуіне  арналып  той  жасалады.  Жырларда  олармен  тойлары  негізінен  еліне  келгенде  бірден  болса 
/«Жаныш-Байыш», «Баттал Гази»/, тек Қобыланды жырында ғана сегіз жылдан кейін болады. Қобыланды жыры 
осы жағынан басқа жырлардан бөлінеді. 
 
Түйін 
Түркі 
халықтары 
эпикалық 
жырларында 
халықтык 
дәстүрлерден 
тойға 
ерекше 
назар 
аударылады.Жырдың басында батырдың туғанына,кейін ілкі батырлығын көрсетіп ат-атақ алуына және алғашқы 
жарымен  үйленуіне  ал  жырдың  аяғында  болса  ұзақ  уақыт  жау  елінде  сапарда  жүрген  батырдың  еліне  қайтып 
келуіне,  болмаса  елінде  қалдырып кеткен  қалыңдығы яки  жау елінен өзімен  бірге  алып  келген қалыңдығымен 
қосылуына арналып жасалады. 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  традиционные  элементы  эпических  произведении,  в  частности 
элементы  той  /пир/  в  тюркских  эпосах.  Тематика  и  жанровое  особенности  эпосов  во  многом  зависит 
дополнительных  и  в  то  же  времея  сюжетоброзующих  элементов.  Таким  и  является  разное  пиршество  в 
структуре эпоса. 
Типологически  сравнивая  тюркских  эпических  произведении  автор  статьи  выдвигает  свое  видение  к 
данной проблеме. 
Summary. 
The following article discusses the traditional elements of epic works, in particular elements of festivities and 
weddings in Turkic epics. Topic and genre features of epic depend on additional and at the same time plot forming 
1 
Шәкір Ыбыраев.Эпос әлемі. -Алматы, 1993 
1 А

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: