ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ МОДЕЛЬДЕУ ДАҒДЫЛАРЫН

98 
Көптеген мұғалімдер мен психологтардың зерттеулері модельдерді (схемалар, 
суреттер, символдар) қолдану балалардың ойлауын қалыптастырудың маңызды құралы 
екенін көрсетті. Оларды қолдану салыстыру, талдау, негізгі нәрсені бөліп көрсету, 
абстракциялау, жалпылау дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Бұл балалардың ойлау 
формаларынан концептуалды, логикалық формаларға ауысуына ықпал ететін модельдер. 
Л.М. Фридман ғылымда, техникада, күнделікті өмірде және оқытуда қолданылатын 
модельдердің жіктелуін ұсынады [2] (сурет 1). 
Сурет 1 - Модельдердің жіктелуі 
Жіктеуде ұсынылған модельдердің ішінен негізінен бейнелі және таңбалы 
модельдерді қолдануға болады, өйткені олар пайдалану кезінде аз шығындарды қажет етеді 
және жас оқушыларға түсінікті болады. 
Дайын модельмен жұмыс жасаудан айырмашылығы, модельдеу мұғалім мен 
оқушылардың зерттелетін объектінің немесе құбылыстың моделін құру және зерттеу 
бойынша бірлескен әрекеттерін қамтиды. Танымдық іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде 
модельдеу дегеніміз-мұғалімнің жетекшілігімен оқушылардың зерттелетін объектінің 
бейнесін, оның маңызды сипаттамаларын, маңызды емес және екінші деңгейлерден 
алшақтату процесі. 
Модельдеу практикалық оқыту әдістері тобына жатады. Мұғалімнің міндеті-
оқушыларды модельдеу арқылы модельдер құруға, объектілер мен құбылыстарды зерттеуге 
үйрету. Модельдеу оқушылардың тұрақты жүйелі білім алу процесін едәуір жеңілдететін 
және тездететін тәуелсіз оқыту құралы ретінде ерекшеленеді. Теория мен практикада 
модельдеу оқу процесін белсендіретін, күрделі материалды түсінуді едәуір жеңілдететін 
және жаңа материалды есте сақтауды жеңілдететін арнайы мақсатты әрекет ретінде әрекет 
етеді [3]. 
Модельдеудің бір түрі - қазақ тілі сабақтарында жиі қолданылатын схемалар. 
Схемалар мектеп оқушыларында объектіні (оның белгілі бір бейнесін) зерттеуге көрнекі 
негіз жасайды, бұл объектіні ассимиляциялауға логикалық ғана емес, сонымен бірге дамыған 
Модельдер
Материалды
Статикалық
Динамикалық
Идеалды
Бейнелі
Таңбалы
Ойша

99 
бейнелі ойлауды да қосуға мүмкіндік береді. Бұл әсіресе оң жарты шарда дамыған балалар 
үшін өте маңызды, олар материалды негізінен осындай суреттерді жасау арқылы сіңіреді. 
Оқу процесінде тірек сызбаларын қолдану ұғымдардың негізгі сипаттамаларын 
көрнекі түрде көрсетуге және оларды игеруге мүмкіндік береді. Қолдау схемалары 
оқушылардың іс-әрекет әдістерінің дамуына ықпал етеді, өйткені схемаларға сүйене отырып 
ұғымдарды зерттеу олардың әрқайсысымен бірқатар іс-әрекеттерді жүргізу қажеттілігін 
тудырады. 
Сабақта сауаттылықты оқыту кезінде біз сөйлемдерді таңдап, оларды сөздерге 
бөлеміз. Әдетте мұндай талдау үшін 2-3 сөзден тұратын сөйлемдер қолданылады. Осылайша, 
балалар сөйлеудің құрамын талдауға үйренеді, бұл одан әрі жұмыс үшін үлкен маңызға ие. 
Сабақтарда сөйлемдегі сөздерді санап қана қоймай, олардың әрқайсысының мағынасы, 
мазмұны туралы, жеке сөздерді талдаудан тұтас сөйлемдер мен бүкіл мәтінді талдауға 
көшеді. Әр оқушыны белсенді әрекетке қосу, зерттелген тақырып бойынша материалды 
толық түсіну үшін схемаларды қолданған тиімді. 
Схемалармен жұмыс ұялу мен жауап беруден қорқуды жеңілдетеді. Схема оның 
пайымдаулары мен дәлелдерінің көрнекі алгоритміне, оның ойының, практикалық іс-
әрекетінің тірегіне, ол мен мұғалімнің арасындағы байланысқа айналады [4]. Алған білімді 
бекіту, қайталау үшін қосымша жаттығуларды қосуға болады. 
Тақырып бойынша схемалар бірнеше қайталауды орындауға мүмкіндік береді, дербес 
тапсырмаларды орындауды жеңілдетеді. 
Бірінші кезеңде балаларға дайын тірек схемалары ұсынылады, бірақ болашақта 
оқушыларға тұжырымдаманы өз бетінше модельдеуге, ұсынылған схемаларға түзетулер 
енгізуге мүмкіндік беру керек. 
Қолдау схемасын құру оқытудағы жеке және белсенді тәсіл мәселесін шешеді, оқу 
процесін едәуір белсендіреді. Алдымен оқушыларға тапсырма беріледі, бақылау және талдау 
үшін тілдік материал ұсынылады, содан кейін балаларға таныс символдар арқылы емле 
моделін құру ұсынылады. Модельдің өз нұсқасын ұсына отырып, бала мұндай қорытындыға 
қалай келгенін түсіндіреді және бұл үйлесімді сөйлеуді дамыту жолдарының бірі. 
Схемамен жұмыс істеудің үш кезеңін бөлуге болады: 
Бірінші кезең - перспективалы дайындық: жаңа ұғымдармен баяу дәйекті танысу, 
тақырыпты ашу, схема жасау. 
Екінші кезең - тұжырымдамаларды тереңдету және материалды жалпылау. 
Оқушыларды схемада саналы түрде бағдарлау, схемаларды қолдана отырып дәлелдерге ие 
болу, схеманы толықтыру, схемадағы қателерді түзету, сызбалармен әр түрлі жұмыс түрлері, 
мектеп пен үйде тақырып бойынша тапсырмаларды өз бетінше орындау. 
Үшінші кезең-алынған білім мен дағдыларға негізделген жұмыс. Схемалар артта 
қалады, еркін әрекет ету дағдысы қалыптасады [5]. 
Объектіні зерттеу кезінде алынған модель элементтері оқушылардың логикалық 
ойлау процесінде біртіндеп және кезең-кезеңмен құрылады. Мұндай жұмыс зерттеу сипатқа 
ие. Дайын интегралды схемамен жұмыс жасауда іздеу қызметін ұйымдастырудың 
мүмкіндіктері әлдеқайда аз. Көбінесе бұл репродуктивті сипатқа ие: объектінің тұтас 
бейнесін қарастыра отырып, оқушылар мұғалімнің әңгімесін немесе түсіндірмесін тыңдайды, 
көрген нәрселеріне сүйене отырып сұрақтарға жауап береді. 
Қысқа схемадан ереженің тұжырымдамасын оқу арқылы бала есте сақтау, қиял, 
сөйлеу, ойлауды дамытады. Емлені модельдеу қабілетін игере отырып, оқушылар алгоритм-
схемаларды құру қабілетін игереді. 
Модельдеуді оқытуды көрсетуге немесе фронтальды жұмыс істеуге арналған дайын 
модельдерден бастаған жөн. 
Схеманы (модельді) құру оқуға тұлғалық-белсенді көзқарас мәселесін шешеді, оқу-
тәрбие процесін айтарлықтай белсендіреді. Модельдеу кезінде есте сақтауды қоспағанда, 
қолдану (тәжірибе) процесінде ұғымдар мен ережелерді меңгеруге ерекше көңіл бөлінеді. 

100 
Кіші мектеп жасы-бұл балалардағы оқу іс-әрекеттерін қалыптастырудың бастауы. 
Сонымен қатар, модельдеу-бұл бастауыш мектеп жасынан тыс адамның әрі қарайғы іс-
әрекетіне апаратын және оның дамуының жаңа деңгейіне шығатын әрекет. Модельдеу әдісі 
күрделі зерттеуді қарапайымға, бейтаныс затты - танысқа дейін оңтайландырады, яғни 
объектіні мұқият зерттеуге қол жетімді етуге мүмкіндік береді. Сондықтан ол қазіргі 
педагогикалық практикада кеңінен қолданылады, оқытудың негізгі әдістерінің біріне 
айналуда. 
Оқытудағы модельдеу бірқатар себептер бойынша қажет: 
- оқушылардың таным әдістері мен оқу іс-әрекетінің тәсілдерін толық және берік 
игеруіне мүмкіндік жасау; 
- оқушылардың толыққанды ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыру үшін; 
- ойлаудың ғылыми-теориялық стилін қалыптастыру үшін; 
- білім алушылардың рефлексиялық қызметін дамыту үшін [6]. 
Тәжірибелер көрсеткендей, оқыту мазмұнына модель және модельдеу ұғымдарын 
енгізу оқушылардың оқу пәніне қатынасын өзгертеді, олардың оқу әрекетін мағыналы және 
нәтижелі етеді. 
Сонымен қатар, модельдеу әдісін мақсатты және жүйелі оқыту жас оқушыларды 
ғылыми таным әдістеріне жақындатады, олардың интеллектуалды дамуын қамтамасыз етеді. 
Модельдеу баланы белсенді, сәтті болуға, қиындықтардан қорықпауға мүмкіндік беретін 
әдістермен қамтамасыз етуге көмектеседі. Модельдеу әдісі балаға шешім қабылдауда 
тәуелсіз болуға, пікір таңдауда еркін болуға мүмкіндік береді. Балалар өз қателіктерін табуға, 
оларды түзетуге, іс-әрекеттерін бағалауға мүмкіндік алады. Сондықтан модельдеу бастауыш 
мектепте қазақ тілін оқыту тәжірибесінде кеңінен қолданылуы керек деген қорытындыға 
келуге болады. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1. Айткенова Д.Н. Емлені меңгеру психологиясы. - 2016. - 307 б.
2. Фридман Л.М. Оқытудағы көрнекілік және модельдеу. - 1984. – 80 б. 
3. Кустарева В.А. Оқушылардың оқу іс-әрекетін жандандыру және олардың сөйлеу 
мәдениеті // Бастауыш мектеп. - 2013. - 73 б. 
4. Мусалиев М.Р. Бастауыш сыныптардағы емле. - 2010. - 160 б.
5. Леонтьев А.Н. Бала психологиясының даму теориясы. - 2014. - 239 б. 
6. Смагулова Н.С. Бастауыш мектепте орфографияны оқыту. - 2010. - 173 б. 

жүктеу/скачать 1,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: