Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының е ң б е к т е р І

УДК 330.341.42   
 
 
Аубакирова М.А. (Караганда, КарГТУ) 
    Рябкова М.П. (Караганда, КарГТУ)  
     Жакбаева А.Х. (Караганда, КарГТУ) 
 
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ИНТЕГРАЦИИ НАУКИ, ОБРАЗОВАНИЯ И 
ПРОИЗВОДСТВА, ВОЗМОЖНОСТИ ВНЕДРЕНИЯ В РК 
 
Интеграция  образования,  науки  и  производства,  являясь  одной  из 
основных  задач  развития  образования  Республики  Казахстан,  преследует 
цель развития и роста конкурентоспособности экономики страны, так как 
уровень  развития  наукоемких  технологий  является  характеристикой 
степени  развитости  страны  в  целом.  Особое  внимание  в  последнее 
десятилетие  уделяется  процессу  интеграции  в  мировое  образовательное 
пространство, которая возможна лишь при интеграции науки, образования 
и  производства,  так  как  этот  процесс  в  промышленно  развитых  странах 
исторически начался в 80-е годы прошлого века. 
Мировой  опыт  показывает,  что  функционирование  интегрированных 
научно-образовательных структур, обеспечивает подготовку специалистов, 
востребованных  на  рынке  труда,  а  технологические  изменения  в 
производстве,  основанные  на  использовании  новейших  знаний, 
способствуют экономическому росту страны.  
Поэтому  изучение  мирового  опыта  является  важным  аспектом  в 
решении  задач  Концепции  развития  образования  Республики  Казахстан. 
Так как этот процесс во временном аспекте является длительным, следует 
учесть существующие формы интеграции. 
Мировая  практика  отмечает  особую  роль  исследовательских 
университетов,  где  в  стенах  кампусов  расположены  как  аудитории  для 
проведения лекций, где студенты получают теоретический материал, так и 
лаборатории,  в  которых,  собственно,  и  происходит  непосредственно 
исследовательская  деятельность.  Особенностью  такой  формы  интеграции 
является наличие связей с промышленностью. Особый интерес в развитии 
университетской  идеи  представляет  опыт  Техасского,  Стендфордского 
университетов  (США).  Для  исследовательских  университетов  характерна 
множественность  источников  финансирования:  федеральный  и  местный 
бюджеты,  гранты,  благотворительные  и  попечительские  фонды,  бизнес, 
доходы 
от 
учебной, 
исследовательской, 
производственной 
и 
консультационной деятельности. 
В  них  ученые  не  делятся  только  на  научных  сотрудников  и  на 
преподавателей,  и  те  и  другие  занимаются  и  наукой,  и  преподаванием, 
работая  в  единых  научно-образовательных  центрах,  представляющих 
собой  университет  с  сетью  научно-исследовательских  институтов. 
Используемая  система  грантов,  являясь  основой  поддержки  служит 
общественно-научным признанием исполнителей и проектов, способствует 

независимости  выбора  тематики  научных  исследований,  обеспечивает 
возможность дальнейшего поиска решений фундаментальных проблем. 
Бурное  развитие  научных  парков  в  Европе  началось  лишь  в  1980-е 
годы, а первыми научными парками были: Исследовательский парк Heriot-
Watt  University,  Эдинбург;  Научный  парк  Trinity  College,  Кембридж; 
Louvain-la-Neuve  University,  Бельгия  и  другие.  Сдача  земли  в  аренду 
собственникам наукоемких  фирм  являлась  основным  видом  деятельности 
данных парков и технополисов. 
Больше всего их в странах «большой четверки» – Германии, Франции, 
Великобритании,  Италии.  За  ними  следуют  страны  Бенилюкса,  Испания, 
далее – другие государства. Например, во Франции развитие технополисов 
связано  с  технополисом  «София  –  Антиполис»  на  плато  Вальбонн.  В 
отличие  от  американских  и  английских  комплексов  подобного  рода  –  во 
Франции  основная  роль  в  привлечении  новых  компаний  и  создании 
условий  для  их  деятельности  принадлежит  не  государству,  а  органам 
местного  самоуправления.  В  Германии  первые  технопарки  появились 
только в начале 1980-х гг., но затем в этой сфере начался настоящий бум, и 
число парков стало быстро возрастать. Среди них преобладают небольшие 
по  площади  «инкубаторы»  и  инновационные  центры,  хотя  некоторые 
имеют  и  довольно  крупные  размеры.  К  числу  главных  центров 
сосредоточения таких парков относятся Берлин и Мюнхен. Научный парк 
«Изар  Велли»  создан  под  Мюнхеном  (по  аналогии  с  «Силикон  Велли»  в 
Калифорнии)  и  специализируется  в  основном  на  микроэлектронике. 
Возникновение  его  именно  здесь  объясняется  наличием  крупного 
культурного  потенциала  (девять  вузов,  среди  которых  два  университета, 
научные  библиотеки,  музеи  и  т.п.),  а  также  резиденций  таких  крупных 
концернов,  как  «Дойче  Аэроспейс»,  «Сименс»,  развитой  банковской 
сферы. 
Другие  важные  научные  парки  и  технополисы  ФРГ  находятся  в 
Гамбурге, Бремене, Нюрнберге, Штутгарте, Ульме, Ганновере, Бонне. Есть 
они и в некоторых других городах 
Китае, Индии, Южной Корее – научно-образовательные университеты 
появились  не  в  результате  эволюции,  как  ответ  на  запрос  со  стороны 
бизнеса, а были созданы директивно, путем объединения государственных 
научных  и  образовательных  центров.  В  таких  исследовательских  центрах 
научные изыскания ведутся в нескольких смежных направлениях 
Японская  модель  «научных  парков»  предполагает  строительство 
«технополисов»,  сосредоточивающих  научные  исследования  в  передовых 
и пионерных отраслях и наукоемкое промышленное производство. Проект 
«Технополис» – проект создания технополисов – был принят к реализации 
в  1982  году.  Так,  например,  в  35  милях  к  северо-востоку  от  Токио 
расположен  «Научный  город»  Японии  –  Цукуба.  В  нем  живет  215  389 
человек, работающих в 50 государственных исследовательских институтах 

и 2 университетах. В Цукубе находятся 30 из 98 ведущих государственных 
исследовательских лабораторий Японии, что делает этот городок одним из 
крупнейших научных центров мира[1].  
Казахстан  активно  начал  действовать  в  данном  направлении.  В 
действующем  Законе  РК  «О  науке»  определено,  что  основными  видами 
деятельности 
высшего 
учебного 
заведения 
являются, 
помимо 
образовательной,  научная,  научно-техническая  и  инновационная. 
Интеграция  образования,  науки  и  производства,  создание  условий  для 
коммерциализации  продуктов  интеллектуальной  собственности  и 
технологий  признаны  задачами  не  менее  важными,  чем  подготовка 
научных  и  научно-педагогических  кадров.  В  Казахстане  не  развиты 
институциональные  формы  поддержки  инновационных  структур, 
выполняющих  разработки  и  обеспечивающих  доведение  результатов 
научно-исследовательских  и  опытно-конструкторских  работ  до  их 
практической реализации. В Казахстане удельный вес научных разработок 
остается  ниже  уровня,  принятого  в  развитых  странах,  более  чем  в  десять 
раз [2]. 
За  2011–2015  годы  исследователями  вузовского  сектора  науки 
внедрены  в  производство  36  новых  разработок,  в  том  числе  в  странах 
ближнего  зарубежья.  Государственная  политика  по  поддержке  вузовской 
науки  реализуется  и  через  создание  исследовательских  университетов. 
Назарбаев  Университет.  Но,  кроме  Назарбаев  Университета,  есть  целый 
ряд  успешных  университетов,  где  с  2014  года  прошел  процесс 
институционального  преобразования.  Прошли  через  слияние  научного 
потенциала  КазНТУ  им.  К.  Сатпаева  и  научно-исследовательские 
институты  национального  научно-технологического  холдинга  «Парасат», 
КазНУ им. Аль-Фараби и НИИ «Ғылым ордасы», Казахский национальный 
аграрный 
университет 
и 
АО 
«КазАгроИнновация», 
Казахский 
агротехнический  университет  им.  С.  Сейфуллина  и  Национальный  центр 
биотехнологии. 
Интеграция  науки,  образования  и  производства  должна  выступить 
основным  механизмом  инновационного  развития  экономики  РК  путем 
ликвидации  технологического  отставания  отечественных  предприятий  от 
зарубежных  конкурентов,  увеличения притока инвестиций  в инновации и 
инноваций  в  производство,  а  также  развития  науки  и  образования,  как 
инновационного потенциала страны.  
 
Список использованной литературы 
1.
 
Неборский Е.В. Модели интеграции образования, науки и бизнеса в 
университетах  США,  Европы  и  Японии  //Проблемы  современного 
образования. 2011. – №1. – 48-59 с 
Государственная  программа  развития  образования  Республики  Казахстан 
на 
2011-2020 
годы 
от 
7 
декабря 
2010 
года 
№ 
1118

UDK 504.062 
 
 
 
Auelbekova A.Zh. (Karagandy, KSTU)      
Suimbaeva A.M. (Karagandy, KSTU) 
 
"GREEN ECONOMY" FORMATION AND DEVELOPMENT OF 
KAZAKHSTAN AS THE MOST IMPORTANT DEVELOPMENT FACTOR 
OF THE REPUBLIC 
 
Strategy acceptance of "Kazakhstan-2050" became a new political policy 
of the Republic of Kazakhstan. This Strategy forms accurate reference points on 
construction of the effective and steady economy model, the main aim is a 
country transition to the "green" way of development. "Green economy" means 
a high level of life quality of the population, the rational and careful use of 
natural resources for the benefit of modern and future society and the ecological 
obligations assumed by the state international, including Rio-de-Janeiro. 
"Green economy" is considered as economy with a high level of life quality 
of  the  population,  careful  and  rational  use  of  natural  resources.  "The  green 
economy" is called as one of the important parts of a sustainable development of 
the  countries  in  the  21st  century.  The  transition  to  "green  economy"  for 
Kazakhstan  will  allow  to  solve  the  issues  of  entry  into  number  of  30  most 
developed countries of the world. By calculations of experts by 2050 GDP will 
increase  in  addition  by  3%,  500  thousand  new  workplaces,  new  industries  and 
services  sectors  will  be  created.  "Green  economy"  means  deep  system 
transformations  in  economic  development,  in  public  administration  and 
consciousness of society. At the same time the benefits received in the form of 
quality  improvement  of  a  human  life  and  environment  will  help  to  construct 
economy, steadier against external crises. 
Now  society  differently  understands  the  content  an  expression  essence 
"green"  economy.  One  consider  that they  are  new  branches of  economy  which 
will  improve  the  country  nature.  Others  understand  this  expression  as  new 
technologies, some kind of ecosystems which are urged to help and bring benefit 
to  the  nature.  The  third  consider  that  it  is  a  transition  to  a  new  stage  of 
development which purpose is a creation of environmentally friendly products. 
All  these  approaches  to  definition  of  concept  are  very  close  to  value  of 
expression.  The  "green"  economy  is  the  economy  directed  to  preservation  of 
society  wellbeing, due  to  effective  use of natural resources, and  also providing 
return  of  products  of  final  use  to  a  production  cycle.  First  of  all,  the  "green" 
economy  is  directed  to  economical  consumption  of  the  exhaustion  resources 
(minerals - oil, gas) and rational use of inexhaustible resources. 
By  calculations,  by  2050  transformations  within  "green  economy"  will 
allow  to  increase  in  addition  GDP  by  3%,  to  create  about  500  thousand 
workplaces,  to  create  new  industries  and  services  sectors,  to  provide  high 
standards of population’s living. 

We  consider  that  direction  development  of  “Green  Economy”  should  be 
begun  first of  all  with  the  analysis  of  an  economic  and  ecological  condition in 
the  countries  which  have  already  achieved  success  in  this  area,  to  consider 
emergence history of "Green economy" possible solutions of its main problems, 
improvement  of  the  main  directions,  and  problems  which  these  countries  have 
faced. It is necessary to establish cooperation with the states which already have 
an experience of maintaining "Green economy" and those countries which only 
try to put into operation these innovations, it is necessary for Kazakhstan as all 
states develop at different speed, and changing experience with other countries, 
we will be able not only to achieve improvements in this area, but also to avoid 
mistakes which have been made by the countries, applying this policy. 
There are rich forest, water, land resources in Kazakhstan, in order not only 
to keep, but also to increase these riches, in our opinion it is necessary to make 
the following innovations. For preservation and rational use of water resources 
first of all it is necessary to analyse the real condition of resources, to reveal all 
negative  moments  in  water  use  and  to  consider  possible  ways  of  an  exit  from 
situations,  for  example  they  purify  drinking  water  in  Atyrau  and  Shymkent 
rather effectively, but it is necessary not only clarification of drinking water, but 
also  water  of  the  rivers,  lakes,  seas,  it  is  necessary  to  watch  a  condition  of 
sewage,  still  there  are  industrial  enterprises  which  merge  waters  from  the 
production  activity,  and  don't  even  inform  the  state,  it  comes  to  light  only  by 
means  of  checks  and  additional  audits.  The  state  though  very  strictly  assesses 
damage caused to the nature, but the system of penalties doesn't cover the loss 
caused  to  environment  and  in  particular  health  to  people.  In  my  opinion,  it  is 
necessary  to  enter  the  system  allowing  to  develop  necessary  measures,  i.e.  to 
toughen  measures  on  illegal  draining  in  waters  from  industrial  productions, 
cooperation  with  the  countries,  and  contracting  the  purchase  of  know-how  for 
effective  purification  of  waters,  the  state  needs  funds  to  purchase  these 
technologies, means need to be raised from the industrial enterprises which carry 
out this activity. 
In  general,  for  "Green  policy"  development  it  is  needed  to  create  new 
technologies, to make discoveries and developments, without them Kazakhstan 
won't  be  able  to  rise  on  a  new  development  level  and  to  fully  carry  out 
development in “Green Policy” direction. 
 
 
List of references: 
1  An  electronic  resource  -  the  access  Mode  -  URL  http: 
http://egov.kz/wps/portal/index 
2 An electronic resource - the access Mode - URL: http://greenkaz.org 
3  An  electronic  resource  -  the  access  Mode  -  URL:  http://. 
http://news.nur.kz 

ӘОЖ: 378.147:801= 512.122              Әбілқасов Ғ. М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
Абылкасова Г. М. (Қарағанды, ЖББОМ 81) 
       Максутова А.А.(Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІ  САБАҒЫНДА  МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ 
ПОЭЗИЯСЫН  МӘНЕРЛЕП ОҚЫТУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ 
 
Шығыстың бір  данышпаны: "Дүниені түзеткің келсе,  әуелі  өзің  түзел, 
сонаң  соң    балаң  мен  достарыңды  түзе"  –деген  екен.  "Тәрбие  -  тілден 
басталады"  дейтін  халқымыз,  ана  омырауынан  ажырамаған  кезден-ақ 
бөбегін ана тілінің ақ уызымен ауыздандыра бастайды. Ана тілі – адамның 
ғұмыр  бойғы  серігі,  рухани  қуаты,  күрестегі  құралы!  Бесік  жырымен 
бөбегіңді тербете біл, ертегі айтып, естілікке үйрет, аңыз-әңгімелер айтып, 
ата-бабалардың  тарихымен  таныстыр"  – осындай  ұлағатты  сөздерді  естен 
шығармау  мақсатында  орыс  аудиториясында  қазақ  тілінен  білім  алатын 
студенттерге,  оқушыларға  қазақ  ақын  жазушыларының  шығармаларын 
оқытып,  көп  дәріптейміз.  Аталмыш  мақаламызда  Мағжан  Жұмабаетың 
шығармашылығы туралы баян етеміз. 
Мағжан  Жұмабаев  –ХХ  ғасырдың    басында    Абайдан  кейінгі  қазақ 
поэзиясын 
көш 
ілгері 
дамытқан,өлең 
өнеріне 
 
көптеген 
өзгерістер,жаңалықтар енгізген  көркем сөз шебері,халқымыздың  азаптан 
өмір кешкен  қайраткер ақыны. Мағжанның  ақын болып қалыптасу  кезеңі 
қазақтың  ұлттық ояну,демократиялық мәдениетінің  өсіп –өркендеуі, қазақ 
интелегенциясының  қалыптасу  кезеңімен  тұспа-тұс  келеді.  Мағжан 
әлемінің  көкжиегі тым алыс. Оны қазіргі  қолда  бар өлеңдерін,прозасын 
оқып  қана  «білдім,  таныдым,  көз  жеткіздім»  деп  жылы  жауып  қоя 
алмайсыз[1.  18].  Кезінде  заңғар  жазушымыз  Мұхтар  Әуезов,қазақтың 
талантты  ақыны  Мағжан  Жұмабаев  туралы  өзінің  естелігінде  :  «Қазақ 
жазушыларынан,  әрине,  Абайды  сүйемін...  бұдан  соң  Мағжанды  сүйемін. 
Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін» - деп Мағжан өлеңдерін өте 
жоғары бағалаған[2.115]. 
Мағжан  Жұмабаевтың  шығармашылығын  оқу  орындарында,  әсіресе 
оның  поэзиялық  шығармалары:  өлеңдерін,  поэмаларын  орыс  қазақ 
аудиториясында  оқитын  оқушы,  студенттерге  тіл  дамыту  жұмыстарында 
көп  мәнерлеп  оқытуға  уақыт  бөлеміз.  Тіл  дамыту  жұмысы  кезінде 
ақынның  табиғат  лирикасына,  балаларға,  жастарға  арнап  жазған  өлең 
жырларын көп насихаттаймыз.  Мысалы, ақынның май айы туралы жазған 
өлеңіне назар аударайық: 
 
Он екі айдың еркетайы май келді, 
Жұлдыздарда жымыңдайды ай күлді.  
Қалың қардың құшағынан құтылып, 

Сылдыр-сылдыр, сылдырлады сай күлді.  
 
Табиғаттың  төрт  мезгілі  туралы  Абаймен  жарыса  және  оған  еліктей 
жазылған өлеңдерінде Мағжан өзінің терең сыршылдығымен  көзге түсті. 
Мұндағы лирикалық субъект табиғатпен астасып кетеді.  Әлем тұтқасы  – 
адам.  Барша тамылжыған табиғат оның көңіл күй сандығының пернелерін 
басқандай сайрайды.  
 
Шырылдап торғай аспанда, 
Бытпылдығы ән қосып, 
Шалажансар жатқанда, 
Табиғатқа жан қосып.  
 
Мағжан Жұмабаевтың «Жазғытұрым» өленің алайық: 
 
Май кірді, жер құлпырды, гүлдер жайнап, 
Жібектей көк орайлар жатқан жайрап, 
Сұлудай бұраңдаған бұтақтарда, 
Ән қосып әр түрлі құс тұрған сайрап. . .  
 
Қазақ әдебиеті тарихында Мағжан поэзиясы өзінің тартымдылығымен, 
сұлулығымен  ерекшеленеді.  Ал  «Жазғытұрыны»  жазғанда  Мағжан  әлі 
жиырмаға толмаған жас емес пе еді. Біз осы тұста М.Жұмабаевтың балалар 
әдебиетін  жасауға  ерекше  көңіл  бөлгенін  айтқанымыз  жөн  болар. 
М.Жұмабаев  балаларға  арнап,  қазақ  жастарына  арнап  бірнеше  өлеңдер 
жазған.  Ақынның  «Шолпан»  жинағында  «Балалық  шағы»,  «Қарағым», 
«Мен  сорлы»,  «Әже»,  «Аққала»,  «Бөбектің  тілегі»,  «Немере  мен  әжесі» 
деген  өлеңдері  жарық  көрген.  Ақынның  бұл  өлеңдері  Ыбырай 
Алтынсаринның «Кел, балалар, оқылық!» атты өлеңімен орайлас. 
 
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме, 
Ойынға құр қаларсың, көңіл берме. 
Оқымай, ойын қуған балаларға, 
Жолама, шақырса да қасына ерме – деген іспетті 
келеді. 
Ақынның келесі  «Мен сенемін жастарға» өлеңі: 
 
Арыстандай айбатты, 
Жолбарыстай қайратты, 
Қырандай мықты қанатты, 
Мен сенемін жастарға ,  
Алаш атын аспанға, 
Шығарар деп бір таңда! 

Ақынның  замандасы  Жүсіпбек  Аймауытов  1923  жылы  Ташкентте 
оқитын  қазақ  студенттерінің  алдында  "Мағжанның  ақындығы  туралы» 
деген лекция-баяндама жасайды: - «Қазақ  әдебиетіне Мағжанның кіргізген 
жаңалығы    аз  емес,орыстың  бейнешілдігін  қазаққа  аударды,өлеңді  күйге 
(музыкаға)айналдырды,  дыбыстан  сурет  туғызды,  сөзге  жан  бітірді,  жаңа 
өлшеулер шығарды[3. 15]. Романтизмді  күшейтті, тілді ұстартты. Мағжан 
терең ойдың ақыны емес,нәзік сезімнің  тәтті қиялдың  ақыны,ол кедейдің 
ақыны емес,ұлт ақыны».  
Ақын қаладағы жаңадан шыға  бастаған «Шолпан», «Сана»журналдары  
мен  «Ақ  жол»  газетіне  белсене  араласып,  бос  уақытысында  өлең,дастан 
жазады.    «Батыр  баян»  дастаны,Түркістан  топтамасы,Сыр  топтамасы  
дүниеге  келеді,бұл  жылдарМағжанның  аса  көп  жазған  жемісті  жылдары 
саналады. Мағжан Москвада  үш жарым  жыл тұрып,әрі оқи жүріп,әрі оқи 
жүріп,әрі  жемісті  қызмет  жасаған.  1927  жылы  елге,баяғы  туған  жерге 
қайтып  оралады.  Қызылжар  қаласында    тұрақтап  қалады.  Мұнда    совет 
партия  мектебі мен қазақ педагогтік техникумында алма кезек дәріс беріп 
жүреді.  Мағжан  Жұмабаевтың  тарихи  тақырыпта  толғаған  толғаулары, 
неше  ғасырды  аралап  кететін  шығармалары  өз  заманының  рухани 
қажеттіліктерінен  туындады.    Олардың  келер  замандарға  қызмет 
ететіндігінде  күмән  жоқ.  Символистік  мәнерде  өрнектелген  «От», 
«Пайғамбар»,  «Күншығыс»  секілді  т.  б.    өлеңдері  оқыған  кісінің  бұрын 
қазақ әдебиеті көтеріле қоймаған биіктерге самғатады.  Мағжанның негізгі 
тұлғасы,  кейіпкерлері:  от,  күн,  түн,  шығыс  пен  батыс,  жал-  жал  қара  қан 
тобырлар т. б.  Міне мұның бәрі рәміздік белгілер.  Рәміздік нысандардың 
лексикасы, сөз қолданысы өлең сазы, назы тіптен айрықша.  Ұлы ақынның 
әдебиетімізге  енгізген    ірі  жаңалықтарының  бірі-  символизм  ағымымен 
байланысты.    Мағжан  символистік  поэзияның  көркемдік  әдісін 
шығармашылық пен қазақ өлеңінің табиғатына шебер енгізді.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
 
1. Досжанов Д. «Абақты»-Алматы: Қазақстан,1992 ж  
2. Әуезов М. Қазақ әдебиеті-газеті. 1993. 13 тамыз  
3.  Аймауытов  Ж  .  Мағжанның  ақындығы  туралы»;  Жұмабаев  М. 
шығармалары. Алматы:Жазушы,1989.  
 

ӘОЖ: 94(574) 512.122                        Әбілқасов Ғ. М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
Оразалиева М. Е.(Қарағанды, ҚарМТУ) 
Абильгазина А. А. (ЖББОМ №74) 
 
ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІНІҢ ҮЙЛЕНУ ФОЛЬКЛОРЫ 
 
Қазақ  халқы  ежелден  өнерлі  де,  ақын  жанды  халық.  Қазақ  халқының 
бай әдеби  мұрасының бірі  үйлену  салтына  байланысты  туған  фольклоры. 
Үйлену  салтына  байланысты  қазақ  халқының  сыңсу,  тойбастар,  жар-жар, 
беташар жырлары бар. Біз бүгінгі мақаламызда тұрмыс-салт жырларының 
бірі  тойбастар,  жар-жар,  беташарға  қысқаша  тоқталып  өтеміз.  Әрбір 
отбасында  өтетін  той-думанды  ән-күй,  жырмен  бастау  ол  қазақтың 
ежелден  келе  жатқан  салт-дәстүрлерінің  бірі.  Қазақтың  шілдехана  тойын, 
сүндет тойын, қыз ұзату тойын, келін түсіру тойын тойбастар жырларымен 
бастаймыз. Мысалы, мына төмендегі тойбастар жырларын оқып көрейік: 
Басталар оқу басы әліппеден, 
Тізілер сөз маржаны әріппенен. 
Тойы бар екі жастың дегеннен соң, 
Жиналып, біздер келдік халықпенен. 
Ағалар тойыңызды бастай келдік, 
Жақсыға жамандарды қоспай келдік. 
Біздерге жыр арнамақ лайық деп, 
Халқым рұқсат еткен соң қоштай бердік. 
Біз келдік той дегенде жиылысып, 
Үстіге бар асылды киінісіп, 
Қадамы баршаңызға құтты болсын, 
Келіпті бақыт құсы үйіңе ұшып. 
Ешкіңіз жайлау толы қойға ұлассын, 
Жылқыңыз қырға сыймай ойды бассын. 
Кенелген қуанышқа той иесі, 
Тойыңыз құтты болып тойға ұлассын [1]. 
Ал  жар-жар  туралы  өзінің  ойларын  дамыта  айтқан  тұжырымында 
әдебиетіміз  бен  өнеріміздің  көрнекті  қайраткері  Ахмет  Байтұрсынов: 
«Жар-жарға» қарасақ, оның ішінде ән үшін болмаса, мән үшін керек емес 
сөздер толып жатыр. Мәселен: «Бір толарсақ, бір тобық санда болар, жар-
жар!» - деу сияқты сөздер және сол сөздер қайта-қайта айтылады, қысқасы, 
сөзі көп. «Беташарда» ондай артық сөздер аз. Мұнда бір сөз қайта айтылса, 
орнымен келісті түрде айтылған. «Жар-жардан» гөрі «Беташар» мағыналы, 
маңызды да», - деп жазады[2]. 
Адам  ғұмырындағы  бастан  кешер  осынау  ғажайып  қуаныш  –  екі 
жастың  аялаған  арманы  тоғысып,  ақ  жүректері  лүпілдей  соғып,  ақ 
босағадан  ізгі  мұратпен  имене  аттаған  иманды  күні  ағытылар  ақ  тілектің 

қадамдарына  гүл  боп  жауып,  ашық  аспанына  ән  боп  жайылары  қандай 
керемет, қандай көркем, қандай жарасымды! 
Халқымызбен бірге жасасып, өрісін тауып, өркенін жайып келе жатқан 
бай салт-дәстүрлеріміздің ішіндегі өнегелі де өміршеңі осынау келін түсіру 
той-томалағы,  ал  оның  үрдісті  жол-жоралғысының  бірі  де  бірегейі, 
бәрімізге  ыстығы  беташары  болса  керек-ті.  Беташар  да  өлең  жырдың  бір 
үлгісі.  Беташардың  өмірлік  сипаты,  тіршіліктегі  алар  орны  жайлы 
тарихшыларымыз бен әдебиетші ғалымдарымыздың айтқан ой-пікірлері де 
көңілге ұялап, көшелі пайым, кемел ұғым жасауға көмектеседі. 
«Беташар – жаңа түскен келінге байланысты айтылатын жыр. Қазақтың 
ескі заманнан келе жатқан дәстүрінің бірі – жаңа түскен келіншектің бетін 
ешкімге  көрсетпей,  желек  жауып  әкелу.  Бұған  ерекше  мән  беріп, 
келіншектің бетін шаршы топта ақындар өлеңмен ашады»,   – деп жазады 
Қажым Жұмалиев. 
Ақын  беташарының  әр  сөзі  көркем  құйылып,  көсем  желіп  тұрғандай 
әсер  қалдырады.  Түйдек-түйдек  төгіліп,  тасқындай  айтылып,  буырқана 
жырлайды.  Жүйесі  табылып,  жібектей  есілген  жыр  жолдарының 
астарларында дүйім әлеуметті ұйытар мән жатады. Қай беташар болмасын 
оның арқау ойы айқын да нақты болып келеді.  
 
Қалың елім, қазағым, 
Аусын бері назарың. 
Сөзім анық жетсін деп, 
Дауысымды созамын. 
Келін, міне, келіп тұр, 
Үнсіз сәлем беріп тұр. 
Келін болып енуге 
Өз еркімен көніп тұр. 
Ау, ақ келін, ақ келін, 
Жаңа келін, пәк керім. 
Сендей жанды көрген соң 
Көңілім де шат менің. 
Ау, жас келін, жас келін, 
Тал шыбықтай аш белің. 
Ынтықтырмай жұртыңды 
Ақ жүзіңді аш, келін. 
Қалды артында, алыста, 
Туған менен таныс та. 
Келіп тұрсың, міне, енді 
Жаңа, жарқын қоңысқа. 
Нұрлы екен жамалың, 
Тілегім сол, қарағым. 
Ақ маңдайың ашық боп, 
Сәтті болсын қадамың. 
Өзі жар боп жасаған, 
Болсын барлық дос адам. 
Шаңырағың биіктеп, 
Берік болсын босағаң. 
Жаңа жұртың жиылып, 
Тұр өзіңе сүйініп. 
Сәлеміңді бере ғой, 
Ізетпенен иіліп. 
Аларсың талай бата да, 
Жақсылық келмей жата ма. 
Иіліп бер бір сәлем, 
Алдыңда тұрған атаңа. 
Сен дегенде жаны құр, 
Жарыла жаздап әлі жүр. 
Мынау тұрған енеңе 
Сәлем 
етші 
тағы 
бір[3].

25 
Бар  тілек  келінге  бағышталады.  Сен  енді  басқа  елдің,  басқа  отаудың 
адамысың. Алдында атаң, енең, қайынсіңлі мен қайныларың, туыс жекжат 
тұр.  Олардың  әрқайсысымен  сыпайы  тіл  табыса  біл,  сыйлай  біл.  Өрескел 
қылық  танытпа,  шаңырағыңның  береке-сәні,  сыпайы-сыйластығы  мінезің 
мен қылығыңа, әдебіңе байланысты деген ойды меңзейді. 
Өрісі кең халықтың салт-санасы салауатты, ал әдет ғұрпы, өнеге-тәлімі 
өрелі болмақ. Халқымыздың мұндай табиғи мінезі, дарқан дарыны, білімі, 
бөлек болмысы дара қасиетімен ерекшеленіп, тіршілік тініне бойлай сіңіп, 
өмір сәулесіне айналып, жақсы ай мен жарқын күндей әмбеге бірдей асыл 
нұрын  шашып  жатады.Қазақ  халқының  салт-дәстүрлері  –  сарқылмайтын 
кенмен  тең.  Ұлы  сыншы  В.  Г.  Белинскийдің:  «Әдет-ғұрып  өзінің 
көнелігімен бекиді, бірақ оған әркез уақыт сәулесі түсіп отырады. Ол ата-
бабамыздан  қалған  мұра  есебінде  буыннан-буынға,  ұрпақтан-ұрпаққа 
ауысып  келеді.  Әдет-ғұрып  халықтың  бітім  тұлғасын  жасайды, 
топтастырады,  онсыз  халық  бет-пішінсіз  соғылған  мүсін  тәрізді»,  -  деген 
көңілден  жарып  шыққан  көреген  сөзі  өмірдің  шындығындай,  шын 
сырындай боп естіледі[2]. 
Өмір  сүру  тірлігі,  жер  жағдайы,  тұрмыс  қарекеттері  қазақ  халқының 
өміріне  өз  сипаттарын  сіңіріп,  олардың  бойындағы  шынайы  қасиеттердің 
табиғаттың  өзіндей  шыңдалып,  шымырланып  түлей  түсуіне  ықпал  етіп, 
күнделікті  қарекеттерінде  өзге  халықтарға  ұқсамайтын  салт-сана 
дәстүрлерін  туғызды.  Жыршылықтың,  ақындықтың,  сөзге  шешендіктің 
арқасында  қанаты  талмай,  халқымыздың  бар  асыл  мұралары  алдымызға 
жайылып отыр. 
 «Беташар»  қалыңдық  келіп  түскенде  айтылатын  өлең.  Жаңа  ұя,  жаңа 
қауым оған бейтаныс, - деп жазады ол. – Оны солармен таныстыру шарт. 
Келін  жастардың  ортасында  басына  желек  салып,  бетін  жасырып 
көлегейлеп түрегеп тұрады. «Беташарды» күйеу жақтың біреуі айтады, ал 
қалыңдық  өзіне  арнайы  айтқан  ақыл-өсиетті  қас  қақпай,  ұйып  тыңдауға 
тиіс». Кемеңгер жазушы оның  түпкі тәліміне де ден қояды: «Әдетте өлең 
келіннің  жастық  көркін,  сұлулығын  мадақтаудан  басталады  да,  енді  ол 
өзінің күйеуін қалай сыйлап, құрмет тұтпақ керек! Осы жай, әсіресе, мол 
айтылады[2].  Ауылдағы  жасы  үлкен  ағаны,  жасы  кіші  ініні,  үйге  түскен 
қонақты көргенде келін қандай болуға тиіс. Міне, жас келінге осының бәр-
бәрі  тағылым  түрінде  айтылады.  «Беташарды»  айтушы  ақын-жыршы, 
ауық-ауық сөзін бөліп, жас келіннің жолы үлкендерге тағзым етуін тілейді. 
Соның  бәрін  құптағандай,  қабыл  алғандай  болып  жас  келін  иіліп  сәлем 
беріп, тағзым етеді». 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Сейдімбеков А. Мың бір маржан. Алматы: - «Өнер», 1986 
2.
 
Дәуренбеков Ж.  Беташар: Той кітабы. Алматы: - «Өнер», 1991 
3.
 
Стамбеков Д. Бір күндік сәуле. Алматы: - «Жазушы», 1989 

26 
ӘОЖ: 37.035.6(574)=512.122  
    Әбілқасов Ғ.М. (Қарағанды.ҚарМТУ)  
 
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ ТАҒЫЛЫМЫ 
 
Тәрбиенің  негізгі  алтын  діңгегі  -  халқымыздың  ғасырлар  бойы 
бойымызға  салт-дәстүрмен  берілген  ұлттық  тәрбие  тағылымы.  Қазақ 
халқының  даналығы,  тәрбие  тағылымы  -  тамыры  тереңде  жатқан  асыл 
қазына.  Жастардың  тілін  шұбарландырмай  тектілікпен,  жан-жақты 
тәрбиелеу әр оқытушының бүгінгі күнгі басты мақсаты, міндеті. 
Оқытушылар тарапынан жастарға сапалы біліммен бірге саналы тәрбие 
беру  қай  кезде  де  маңыздылығын  жоғалтқан  емес.  Ерте  заманнан  ата-
бабаларымыз  өскелең  ұрпақты  елін,  жерін  сүюге  үндеп,  ұлттық 
құндылықтарымыз - салт-дәстүрмен сусындатуды басты мұрат тұтқан-ды. 
Ұлы  философ,  ғалым  Әбу  Насыр  Әл-Фараби  тәрбие  жөнінде  артында 
көптеген  даналық  сөз  қалдырған  ғұламаларымыздың  бірі:  «Тәрбиелеу 
дегеніміз-халықтардың бойына білімге негізделген этикалық игіліктер мен 
өнерлерді  дарыту  деген  сөз»[1.5.]  десе,келесі  бір  тәрбие  туралы  даналық 
сөзінде:  «Адамға  ең  бірінші  білім  емес,  тәрбие  беру  керек.  Тәрбиесіз 
берілген  білім  -  адамзаттың  қас  жауы,  ол  келешекте  оның  өміріне  опат 
әкеледі»,-  деп  айтқан  еді.  Жастарымызды  парасатты,  ақылды  азамат  етіп 
қалыптастыру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің ролі ерекше деп білеміз. 
Қазақ елінің өсіп- өркендеуі, бәсекеге қабілетті дамыған елдер қатарынан 
мықтап  орын  алуы  кейінгі  ұрпақтың  қолында.    «Ұлы  тұлғаларды  өздері 
секілді    ұлылар    ғана  түсінеді»  деген        ақиқатқа  жүгінсек,  онда  Әл-
Фарабидің  айтпақ  ойын өзінің  дидактикалық «Құтты білік» дастанында  
дөп басып Жүсіп Баласағұн  дана жаңғыртып айтып кеткен: 
«Қатты тәртіп көрсе бала күнінде, 
Өнерімен қуантады түбінде. 
Бала нені білсе жастан, ұядан- 
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.  
Өнер-білім берем десең басынан, 
Бер оқуға балаларды жасынан. 
...Тәрбиесіз бала білім ұғар ма? 
Олай болса уысыңнан шығарма. 
...Ақыл, білім бейне кісен кісіге, 
Кісенді ашып бармас қылмыс ісіне»[1.84-85.]. 
Әрине,  Әл-Фараби  мен  Жүсіп  Баласағұн  айтқан  білім  адам  баласына, 
өзінің иесіне  құт-береке, баянды бақ-дәулет әкелуі тиіс білім. Ең бастысы, 
ол  адам  баласын    теріс  қылыққа,  үлкенді-кішілі  қателік  пен  қылмысқа  
жібермейтін  білім болуы тиіс. Ол иесінің  бойында  орнығатын  кісілік пен 
рухын бекітетін ішкі тәртіптің  ұстыны. Сондықтан, біздер бүгінгі күндері 
қазақ  қоғамында  жас  ұрпаққа  тәрбиелік  сипаты  айқын  болатын  білім 
беруге басымдылық  беруіміз тиіс. 

27 
Қазақтың  ақиық  ақыны,  «Педагогика»  оқулығының  авторы  Мағжан 
Жұмабаев:  «Әрбір  тәрбиешінің  қолданатын  жолы  -  ұлт  тәрбиесі.  ...Ұлт 
тәрбиесі  баяғыдан  бері  сыналып,  көп  буын  қолданып  келе  жатқан  тақтай 
жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші (ұстаз дегені) сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен 
таныс  болуға  тиіс.  Және  әрбір  ұлттың  баласы  өз  ұлтының  арасында,  өз 
ұлты  үшін  қызмет  қылатын  болғандықтан,  тәрбиеші  баланы  сол  ұлттың 
тәрбиесімен  тәрбие  қылуға  міндетті»[2.16.]-  деген  болатын.  Қай  халықты 
алмаңыз, өзінің кейінгі ұрпағының заманына лайық  азамат  болуына, жан-
жақты  тәрбие  алуына  қамқорлық  жасаған.  Ғұлама-ойшыл,  ақын  Жүсіп 
Баласағұни  «Құтадғу  білік»  дастанында  тәрбие  жөнінде  былай  өлең 
жолдарын келтіреді: 
Ұл мен қыздың өнегесі ата-ана, 
Бізден де бар, дұрыс па, әлде қата ма? 
Жөн-жосықты білсін, болсын құлықты, 
Іске жарап, салар алыс құрықты. 
Шолжаңдатпа, білсін тәртіп, ретті, 
Талап қысқа, бала құтты, ізетті, 
Жастайынан білік үйрет ұлыңа, 
Жастай білсе, көкке жетер қолы да [1.84]. 
Өлең жолдарында келтірілген ғажайып сөздердің мәні бүгінде барынша 
биіктей  түскендей.  Баланы  өз  өмірінің  жалғасы  деп  ұққан  қазақ  халқы,  
бала тәрбиесіне  баса назар аударған. Бала тәрбиелеуде өзінде бар барлық 
асыл  сөз,  даналық  ойларын  балаларға  арнады.  Ғасырлар  бойы  жинақтап, 
іріктеп  алған  тәжірибесі  мен  ізгі  қасиеттерін  баланың  бойына  сіңіруге 
тырысқан.  Бала  тәрбиесі  жөнінде  ұлы    Абай:  «Адамның  жақсы  болуы 
тегінде  емес,  тәрбиесінде,  ақылында,  өнер,  білімінде.  Адамға  үш  алуан 
адамнан  мінез  жұғады:  ата-анадан,  ұстазынан,  құрбысынан.  Әсіресе 
олардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады»,  - деп, осы үшеуінен 
баланың болашағы шешілетінін ескерткен.  
Ата-бабамыз  мұраға  қалдырып  кеткен  рухани  дүниетанымымызды  
басшылыққа  ала  отырып,  университет  қабырғасында  да  жастарға  тәрбие 
беру барысында  ұлттық құндылықтарды енгізуге  күш салып келеміз. 
Біздің университет қабырғасында да «Ұлттық тәрбие тағылымы» атты 
мәдени-этнографиялық  студенттердің  ғылыми-зерттеу  үйірмесі  жұмыс 
істей  бастады.  Үйірменің  күнтізбелік  жоспарына  сәйкес  «Ұлттық  тәрбие 
тағылымы»(2014)  атты  әдістемелік  нұсқаулармен  бірге  2015  жылы 
«Ұлттық  тәрбие  тағылымы»оқу  құралы  да  жарыққа  шықты.  «Ұлттық 
тәрбие  тағылымы»  үйірмесінің      мақсаты:  студенттерге  ұлттық 
құндылықтардың  қайнар  көзі,  негізі  болып  табылатын  шешендік 
өнерді,қазақ  халқының    салт-дәстүрлерін  үйретіп,  қазақ  тілінің  сөз 
байлығын терең игерту арқылы әр сөздің ішкі мағынасы мен қолданыстағы 
ерекшелігін,  сөз  сырына  бойлату  арқылы  жастардың  танымдық  дүниесін 

28 
қалыптастыру,  шаршы  топта  өз  ойын,  шешен  де  шебер  жеткізе  білуге 
машықтандыру.  
Қазақ  халқының  ұлттық  тәрбиесі  -  әлемде  теңдесі  жоқ  тәрбие. 
«Ұлттық»  деген  сөздің  астарында  елге,  жерге,  тілге,  ділге  деген  құрмет 
жатқандығы баршаға аян.  
Жаһандану  кезеңінде  халқымыздың  ұлттық  құндылықтары  саналатын 
мәдениеті, өнері, этнографиясы, салт - дәстүр, әдет-ғұрып асыл қасиеттерін 
білім  беру  үрдісіне  енгізу  арқылы  жастардың  ұлттық  қасиетін,  ұлттық 
дүниетанымын кеңейтеміз.
 
Елбасының  «Дәстүр  мен  мәдениет  -  ұлттың  генетикалық  коды.  Біз 
өзіміздің  ұлттық  мәдениетіміз  бен  дәстүрлерімізді  осы  әр  алуандығымен 
және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп 
болса  да,  жинастыруымыз  керек»-  деген  құнды  ойы  салт  -  дәстүрімізді, 
мәдениетіміз бен өнерді сақтауға, туған жер мен ел алдындағы перзенттік 
парызымызды айқындауға бағыттайды.  
Ұлттық  рухты  үнемі  ұлықтап  жүретін  қазақтың  тәлім-тәрбиесінің 
қайнар  көзі  тым  тереңнен  басталады.  Ұлттық  тәрбие  қайнарынан  қанып 
сусындаған  ұрпақ    дені  сау,  ақылды,  білімді,  ұлтжанды,  еңбекқор, 
кішіпейіл болып өседі. Халықтың өмір тәжірибесінен, рухынан, өнерінен, 
ділі  мен  тілінен,  ұлттық  мінезінен  туатын  ішкі  заңдылықтарды  дұрыс 
түсіндіре  білу-жастарымыздың    тәрбиесіне  оң  әсерін  тигізбек.  Ұлттық 
үлгідегі  аса  көңіл  бөліп  отырған  мәселеміз-  мемлекетшілдік  нышандарды 
дамыту,  оны  ұрпақ  тәрбиесімен  ұштастыру  және  осы  арқылы  жастардың 
отаншылдық  рухын  ояту.Олай  болса,  елдің,  ұлттың  мәңгілік  болуы  оның 
уақытқа  бағынбайтындығында,  халқын,  елін,  жерін  шексіз  сүйетін 
азаматтарды  қалыптастырып,  тәрбиелеуде  жатқаны  айқын[3]. Ұлттық 
тәрбиені ұлттық сана-сезімі жоғары болашақ маман жастарды тәрбиелеуге 
негізделген білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарауға болады. 
Ол  үшін  ұлттық  сана-сезімі  қалыптасқан,  ұлттық  мүдденің  өркендеуіне 
үлес  қоса  алатын,  ұлттық  құндылықтар  мен  жалпыадамзаттық 
құндылықтарды  өзара  ұштастыра  алатын  толық  кемелді,  ұлтжанды 
тұлғаны тәрбиелеуді мақсат етіп алуымыз жөн. Тәрбиенің мақсаты – елдік 
сананы  қалыптастырып,  ұлттық  рух  пен  ұлттық  патриотизмді  негіздеу, 
ұлтсыздықпен  күресу  болса  керек.  Сондықтан  тәрбиенің  жүзеге  асуының 
технологиясы  қалай  дегенде  де  ұлтымызға  ұстын,  болашағымызға  тұғыр 
болатын ұлттық тәрбиеде жатыр деп нық сеніммен айта аламыз 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.Жарықбаев Қ. Ақылдың кені.Ұлағатты сөздер.-Алматы: «Ана тілі»-
2008. 
2.Жұмабаев М.Педагогика.-Алматы: «Ана тілі»-1992. 
3.Пірәлиев С. Елбасы айтқан елдік пәні-«Қазақ елі».Егемен Қазақстан-
газеті, 19.11.2013 

29 
ӘОЖ: 94(574):008(574)=512.122       Әбілқасов Ғ. М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
Махметов Т.Т. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
                                                          Күлейменова Л.М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІНІҢ САЛТ-ДӘСТҮРІ МЕН ОЙЫНДАРЫ 
 
Ұлы  дала  елінің  текті  ұрпағы  қазақ  халқы  бала  тәрбиесіне  ерекше 
көңіл  бөліп,  балаларын  ұлттық  дәстүрі  мен    ойындарына,  мәдениеті  мен 
өнерге жастайынан баулып оң тәрбие бере білген. 
Адамзат

жүктеу/скачать 5,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: