Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының е ң б е к т е р І

30 
Көрпебай,  Құттықожа,  Қуаттың  Құдайбердісі,  Нақыштың  Смағұлы 
дегеңдер еді. Абай осыларды кезек-кезек алғызып, кейде бәрін бір уақытта 
жиып,  көп  күндер  бас  алмай  ойнап  жатады.  Артынан  ойын  тарқап,  әлгі 
кісілер  қайтатын  болғанда,  дәулеті  аз  нашарларына  соғымдық  тай, 
тайынша,  қой,  киім  сияқты  нәрселер  беріп  қайтарады...»  -  деп  жазды. 
Жидебайдағы  осындай  бір  тоғызқұмалақ,  дойбы  жарысы  туралы 
Қарауылдағы Абай музейінің бұрынғы шырақшысы Ниязбек Алдамжаров 
та  «Жұлдыз»  журналының  1992  жылғы  1  санында  жарияланған 
материалдарында аса құнды мағлұматтар береді[2]. 
Абай  төңірегіне  ақын,  әнші,  күйші,  әңгіме-ертегіші,  сал-серілермен 
қатар  тоғызқұмалақшы,  дойбышылар  да  жиі  жиналған.  Ақын  үшін 
тоғызқұмалақ шығармашылық шабыттан сәл тыныс алудың, көңіл бөлудің 
бір  түрі  сияқты.  Ол  тоғызқұмалақты  кім  болса  сонымен  ойнамай,  шебер 
ойыншыларды  ғана  таңдаған.  Сол  шеберлер  ойынын  жалпы  жұрт 
қызықтайтын  жүйелі  жарысқа  айналдыра  білген.  Ойын  барысында  әзіл-
оспақ,  әңгіме,  бірқақпай    жыр  қақтығыстарында  да  ерік  беріп,  жиналған 
жұрт  өнер-білім  хақында,  ел  мен  жер  тарихына,  ата  шежіресіне 
байланысты  біраз  дерек  алып  қалатын  болған.  Ойынға  қатысқандар  үшін 
ресми  болмаса  да  бәйге  белгіленген.  Оның  шеберлерге  арнайы  жасатқан 
тоғызқұмалақ жабдықтары әрқашан да сайлы тұрған.  
Тобық  тығу  –  аттан  жығылса  да,  салттан  жығылмаған  қазақ 
халқындағы серттесіп ойнаудың бір түрі. Оны ересек адамдар да, жігіт пен 
қыз  да  ойнаған.  Тобық  тығып,  бағалы  сыйлыққа  серттескен.  
  
Егер  тобықты  тауып  бере  алмай  қалса,  уәде  бойынша  келіскен 
нәрсесін беруі тиіс. Егер тауып берсе, оған келісілген затты береді.  
Бұрын 
мұндай 
ойындар 
ел 
арасында 
көп 
болған.  
  
Бұл ойын ұқыптылыққа, бірсөзділікке тәрбиелейді. 
Яғни  тобық  ойыны  –  адамдардың  уәдеге  беріктігін,  жауапкершілік 
сезімін,  уәде-сертке  адалдығын  сынайтын  ойындардың  бірі.  Ол  көбінесе 
алыс-жақын  адамдар  өзара  бас  қосып,  қой-қозы,  лақ  сойып  ет  жеп 
отырғанда ойналады. Онда тобық ойнауды ниет еткен адам өзімен дәмдес 
болып отырған біреуді ұнатып, оның адамгершілігі мен азаматтығын, уәде, 
сертте тұратын, тұрмайтындығын сынағысы келсе, әбден мұжылған тобық-
қа  кейін  айырбастап  жібермес  үшін  белгі  салып,  беріп  жатып: 
«бармағыңның  астынан  немесе  алақаныңнан  аламын,  осыны  айтқан 
жерімнен айтқан заматта алып бере алсаң, уәдеге беріктігің үшін бір ат не-
месе бір алтын сақина беремін, ал сен айтқан жерімнен алып бере алмасаң, 
не  бересің?»  деп  отырған  адамдардың  алдында  бәстесіп,  серттеседі. 
Сөйтіп,  өте  елеусіз  кезде  немесе  тосын  кездескенде  ойда  жоқта  тобығын 
сұрайды. Сонда тобықты алған адам тобықты айтқан жерінен алып берсе,  
тобық берген адам ұтылады, ал ол айтқан жерінен алып бере алмаса, тобық  
сақтаушы  ұтылады.  
  
Қысқасы,  тобық  ойыны  өте  сақ  болуды  керек  етеді.  Өйткені,  қай 

31 
уақытта, қай жерде болсын, тобықты сақтаған жақ оны бәс тігіскен кісіге 
көрсетуі  қажет.  Ешқайсысы  жаңылмаса,  ұмытпаса  әрі  сақ  болса,  ойын 
созыла береді, сөйтіп, бірін-бірі жаңылдырып, қапыда қалдырғанша ойын 
тоқталмайды.  Кейбір  ойын  шарты  бойынша,  екінші  адам,  сақтап  жүрген 
жаннан  тобықты  араға  жылдар  салып  үш  мәрте  ғана  сұрауы  керек.  Егер, 
аманатқа  алушы,  сол  сұраған  сәттерде  тобықты  көрсететін  болса,  онда 
жеңгені.  Керісінше  көрсете  алмай  жоғалтып  алса,  не  болмаса  үйінде 
қалдырып кетсе, аманатқа қиянат жаса-ған болып жеңіліс табады[3].  
Баяғыда  әжелеріміз  серттескен  тобығын  үнемі  жанынан  тастамай, 
бұрымы-мен  бірге  өріп,  сақтап  жүрген  екен.  Тіпті  тілінің  астына  салып 
сақтайтындар да болыпты.  
Келесі сөз ететініміз аңшылық, саятшылық туралы болмақ:  
Аң аулау дәстүрі сонау көне заманда адамдардың күн-көpic кәсібімен 
біргe туғаны белгілі. Ертеде адамдар аң мен құсты таспен ұрып, сойылмен 
соғып,  інге паналағандарын  сумен  тұншықтырып, түтінмен  булықтырып 
аулаған  болса, бертін  келе  үйретілетін  иттерді  қосты, атпен  қуды,  құс 
салды. Ор мен аранды, шалма мен бұғалықты, тор мен тұзақты, шаппа мен 
қақпанды, садақ  пен  мылтықты  әр  дәуірге  орай  жетілдіре  пайдаланды. 
Саятшылықты күнкөрістің кәсіптік көзі ғана емес, ойын мен сауық-сайран 
салтанатының  белесіне көтерді.  Қазақ  халқының  ертеден  мән  берген  бір 
аңкөстік саласы қырандар тобын пайдалану болды. Олар – бүркіт, тұйғын, 
қаршыға,  сұңқар,  лашын,  ителгі,  қарақылыш,  бидайық,  қырғи,  тұрымтай, 
жағалтай  секілді  алғыр  құстар.  Халық  мәдениеті  мен  әдебиетінің  аса 
көрнекті  қайраткерлері  Шоқан,  Абай,  Мұхтар,  Ақан  сері,  Жарылғапберді 
және басқалар саятшылықты қатты ұнатқан адамдар болғанын біз білеміз. 
Бұған  олардың  қырандар жәйлі  жазған,  қазір  халық қазынасына  айналған 
көптеген шығармалары куә. 
Саятшылық – ғажап құбылыс, керемет ойын, үлкен өнер, зор ғылым. 
Ол  халық  жүрегіне  жол  тапқан  көптеген  әдеби,  мәдени  және  музыкалық 
шығармалар тудырды дедік. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
 
1.
 
Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: «Өнер»-1994. 
2.
 
Абай. Энциклопедия. Алматы: «Атамұра»-1995. 
3.
 
Тәшенов Т. «Айкын»-газеті. Тобығымды тауып бер!.. 23.09.2015 
 
 
 

32 
ӘОЖ: 94(574):008(574)=512.122      Әбілқасов Ғ. М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
Жакеш Ә.А. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
Миерханова Д.Г. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІНІҢ ӘН-КҮЙ ӨНЕРІ 
 
«Ел іші -  өнер кен іші» - деген қазақтың тамаша сөзі бар. Өмір бар 
жерде өнер бар. Адамның сөз сөйлеуінен бастап, қалалар салуына дейін  - 
өнер-білім.  Өйткені,  өнер-өмірдің  айнасы,  тарихтың  болашаққа  қалдырар 
асыл  мұрасы,  адамзаттың  рухани  қорегі  мен  игілікті  қазынасы.  Адам 
сезімінің нәрі де, ойы мен қиялының темір қазығы да – өнер[1.3]. 
Ән  –  күйдің  халықтын рухани өмірінде  ежелден  берік  орын  алғаны 
барша  жұртқа  мәлім.  Халық  өмірінде  музыка  құдіретті  күрес  туралы 
ретінде  дамыды.  Ғасырдан  ғасырға  жалғаса  келе  оны  орындаушы 
күйшілер, әншілер зор құрметтке бөленді[2.4]. 
Қазақ  халқының  басқа  халықтардан  ерекшеліктерінің  бірі  ол  өзінің 
ұлттық  музыкасының  болуы.  Атадан  балаға  жеткен,  қадірлеп  көзінің 
қарашығындай  сақталып,  қымбат  қазынаға  айналды.  Қаймағы  бұзылмай 
жеткен  бұл  өнердің  бір  шыңы  домбыра  күйлері.  Бұл  мұра  ғасырдан 
ғасырға  іріктеліп,  сұрыпталып,  сүргіленіп,  түрленіп  жеткен  халықтың 
өзімен  бірге  дамып,  қалыптасып  отырған.  Байырғы  кезде  қазақ  үйінің 
төрінде әрдайым домбыра  ілулі тұрған немесе үй-ішінің  біреуі домбырада 
күй  шертпейтін  отбасы  қазақ  арасында  кемде-кем    болған.  Осы  орайда 
халық арасында сұрақтар пайда болуы мүмкін. Осы домбыра, күй сөздері 
қайдан  шыққан?  Нені  білдіреді?  Ол  қай  кезден  бар?  Неге  домбыра  қазақ 
арасында соншама кең таралған? Осындай сұрақтарға жауап іздеп көрелік. 
Белгілі  зерттеуші  Хайролла  Жүзбасовтың  пікірінше  домбыра  сөзі 
«дөпбұра», «дәлбұра», «дембұра» деген сөздердің тізбегі арқалы жасалған. 
Бұл  белгілі  бір  логикаға  бағындырылған  қызғылықты  жорамал.  Тағы  бір 
болжамды  этнограф  Ерік  Көкеев  еңбектерінен  табуға  болады.  Ғалымның 
пікірінше  «том»  деп  түюлі  жұдырық  немесе  қолдың  саласы  айтылады. 
Кейіннен  бұл  түбір  ұяңданып  «  домға»  айналған,  «быра»  тіркесі  бір 
нәрсені  шерту,  тарту,  дыбыс  шығару  деген  мағына  береді-мыс.  Яғни 
домбыра  сөзі  «қолдың  саласымен  немесе  бес  саусақпен  шекті  шерту» 
деген мағына береді. 
Кейбір  деректерде  «домбыра»  сөзі  арабтың  «  дунбаһи  бурра» 
тіркесінен,  яғни  «қозы  құйрық»  деген  сөзінен  қалыптасқан  деген  долбар 
әңгіме  бар.  Бұлай  дегенде  шамасы  домбыраның  шанағының  сүйірленіп 
барып, қозы құйыршықтанып бітетіндігін негізге алған болуы керек.                                                                                                                                     
Құдайберген  Жұбановтың  еңбегінде  «күй»  сөзіне  мынадай  пікірін 
білдіреді:  «  Қазақта  «күй»  түрінде  айтылатын  шағатай,  ұйғыр  тілдерінде, 
анатоль  түрік  тілінде  «көк»  болып  айтылуы  тиіс.  Қазақтың  «и» 
дыбысының  бір  қатары  шағатай  тілінде,  ескі  ұйғыр  тілінде,  түркімен, 

33 
әзірбайжан,  анатоль  түріктерінің    тілінде  к,  г-ге  айналады.  Қазақша 
«байламақ»  деген сөз  оларша  «бағламақ»  болады; қазақша  «тимек»  деген 
сөз  оларша  «текмек»  болады  ...  сондықтан  «күй»  деген  сөз  оларда  «көк» 
болуы  табиғи  нәрсе»,  -  дейді.  Сондай-ақ  Ақселеу  Сейдімбек  те  осы  пікір 
жайлы  «  Күй деп  басталатын  қай сөздің  де  сезіммен  астасып жатыр.  Сол 
сөз  көшпенділердің  ең  киелі  сезімі  –  тәңірлік  наным  сеніммен  ұштасып 
жатады.  Демек,  «күй»  деген  сөз  әу  баста  Тәңірлік  құбылысты  білдірген. 
Тәңірдің  дыбысы  деген  сенімдегі  мағынамен  шендес  болғаны 
аңғарылады», -  деп Құдайберген Жұбановтың пікіріне қосылған.  
«Күй»  сөзі  түрік  тілдерінің  деректерінде  XI  ғасырдан  бері 
белгілі.Махмұд  Қашқаридің  әйгілі  еңбегі  «Дивани  лұғат  ит  түрік»  атты 
сөздігіндегі  «көк»  (қазақта  күй  болып  айтылады)  деген  атау  аспапты 
музыканы  да  ,  әнді  де  білдіреді.  Осы  күнгі  татар  тілінде  де  «күй»  сөзі 
аспапты  музыка  мен  вокалдық  музыкаға  ортақ  қолданылады.    XVI  
ғасырдан  бермен  қарай  «күй»  сөзі  тек  аспапты  музыканы  ғана  білдіретін 
мағынаға ие болады. 
Ен  далада  күн  кешкен  елдің  аузынан  шыққан  «күй»  деген  сөздің 
аспаптық  музыкаға  тән  атау  екені,  оның  түп-тамыры  одан  да  арғы 
замандарда  жатқаны  он  төртінші  ғасырдан  бері  белгілі.  Осыған  дәлел 
байырғы  заманда  600  жыл  бұрын  тасқа  салынған  суреттін  табылуы. 
Сондай ақ «күй» сөзінің көнелігін білдіретін тағы бір дерек қазақта «Ақсақ 
құлан»  атты  күй  болуы.  Туу  тарихы  жағынан  бұл  күй  Шыңғыс  хан 
жорықтарымен тұстасады. Қазақ халқының басына қара заман боп орнаған 
ХІІІ-ХІV ғасырдың тарихи оқиғаларын баяндайтын шығармаларды алсақ , 
олардағы музыкалық тілдің тереңдігі, асқан шеберлікті керек ететін ойнау 
әдіс-амалының  молдығы,  аңыз  хикаяларды  суреттеудегі  бағдарламалық 
жүйесі  Қазақстан  жерінде  аспаптық  музыка  мәдениеті  аса  жоғарғы 
дәрежеде ертеде-ақ дамығанына бірден бір айғақ. Қазақ халқының тұрмыс-
харекетімен, өмір-тіршілігімен әрқашанда тығыз байланыста болатын күй 
–  жүздеген  жылдардан  бері  қанат  жайып,  өркендеп  келе  жатқан  жанр. 
Халқымыздың  музыкалық  қазынасында  сары  алтындай  сандалкер  күйлер 
жүздеп  саналады.  Оларды  хатқа  түсіретін  нота  мәдениеті  жоқ  болса  да, 
сыры  мен  сымбатын  жоғалтпай,  қайта  ажарлана,  әрлене  түсіп,  ауыздан 
ауызға  көшіп,  атадан  балаға  мирас  боп  қала  берді.  Әлбетте,  құм  басқан 
қалалардай,  бізге  жетпей,  уақыт  шыңының  астына  көміліп  қалған  күйлер 
де есепсіз екені және даусыз.  
Көпке  белгілі,  қазақтың  халық  арасында  ең  кең  тараған  музыкалық 
аспабы – домбыра. Оның әлденеше себептері бар. Біріншіден – домбыраны 
жасау  аса  қиынға  соқпайды,  қолы  ұсынақты  адам  көрінген  ағаш  затынан 
жасап ала береді.  
Екіншіден  –  домбырада  тарту,  үйрену,  басқа  аспаптарға  қарағанда 
аса қиынға соқпайды. Домбыраның пернелері барлық дыбыстарды скрипка 
сияқты  мойын  бойлап  іздетпей,  дәл  үстіне  түсіреді.  Қай  пернеде  қандай 

34 
дыбыс бар екенін баста біліп алса, ұмытпау дәрежесі айта қалғандай болса, 
орындаушы кейін де сол пернені оңай тауып алады.  
Үшіншіден-  домбырада  түрлі  жағдайда  тартуға  бола  береді,  үйде 
отырып  та,  түрегеліп  тұрып  та,  шалқадан  жатып  та,  ат  үстінде  де.  Бұл 
айтылғандар,  халық  аралап  жүрген  домбырашылар  үшін  аса  керекті 
жағдай.  Халық  күйшілерінің  ат  үстінде  тұрып  тартуларыда,  шалқасынан 
жатып тартулары жайында ел аузында әңгімелер көп.  
Төртіншіден  –  домбыра  сүйемелге  де  ыңғайлы.  Мұнда 
шалқайыңқырап  отырып  әндетуге  де  болады.  Әншінің  даусына  кесел 
келтірмейді.  Сондықтан  домбыра,  бір  жағынан  әншінің  жыршының 
ақынның да «қолқанаты». 
Қазақтың  күй  өнері  негізінен  төкпе,  шертпе  деп  айдарланған  екі 
машыққа бөлінеді, соған орай олардың жерге, топыраққа тартып тұратын 
айшықты мінездемелері де бар. Төкпе және шертпе деген анықтама күйдің 
тәсілі тартысына байланысты туындаған кейінгі аттар, Ахмет Жұбановтың 
«Ғасырлар  пернесі»  кітабындағы  Тәттімбет  жайлы  зерттеуде  шертпе  күй 
деген  сөз  кездеспейді,  мұндай  атау  Уали  Бекеновтың  кітаптарынан  кейін 
енген  (Шертпе  күй  шеберлері).  Күйлердің  қазіргі  оқытудағы  аймақтарға 
қарай ұялық бөліністері жеті мектепті құрайды: 
1. 
Алтай күйшілік аймағы – Шығыс Қазақстан ; 
2. 
Арқа күйшілік аймағы – Орталық Қазақстан ; 
3. 
Жетісу күйшілік аймағы – Оңтүстік Шығыс Қазақстан ; 
4. 
Қаратау күйшілік аймағы – Оңтүстік Қазақстан ; 
5. 
Жиделі Байсын күйшілік аймағы – Сырдария, Арал өңірі ; 
6. 
Орда күйшілік аймағы – Батыс Қазақстан ; 
7. 
Түбек күйшілік аймағы – Маңғыстау . 
     Күйшілік  ұялардың  бұлай  бөлінуінің  жүйесін  алғаш  ұсынған 
Ақселеу  Сейдімбек  болды  (  «Күй  шежіресі»  монографиясы),  оған  дейін 
мұндай  мектеби  жіктеу  жасалған  емес[3].  Бұл  күй  тарихы  мен  орындалу 
мәдениетіне  дұрыс  бағдар  бере  алатын  нақты  әрі  дәл  анықтама  болды.  
Қазақ  күйлерінің  аймақтық  ұяларының  мұнан  да  басқа  әлі  айқындала 
қоймаған  күйшілік  мектептер  бар,  олардың  көбісі  өзінше  төбелі  мәнер 
болғанымен  аз  ескеріліп  жүр.  Алтай  күйшілік  мектебінде  –  Тарбағайлық, 
Арқада – Тоқырауындық, Жаңа-арқалық, Жетісуда – Таластық, Қаратауда 
–  Күнгейлік,  Жиделібайсында  –  Аралдық,  Ордада  –  Оралдық,  Түбекте  – 
Үстірттік  мектептер  қалыптасқан,  және  олар  жеке  күйшілік  ұя  болуға 
әбден лайықты.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
 
1.
 
Боқаев Қ. Өнерпаз болсаң арқалан. Алматы, «Қазақстан», 1976. 
2.
 
Кенжалиев И. Құрманғазы. Алматы «Өнер», 2009. 
3.
 
Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Астана «Күлтегін», 2003. 

35 
ӘОЖ: 94(574):008(574)=512.122 
    Байпелова Г.С (Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
МӘДЕНИ МҰРА – ЕЛ ҚАЗЫНАСЫ 
 
Халқымыз  тәуелсіздік  алғаннан  бергі  уақытта  өзінің  әлеуметтік  және 
мәдени  мұрасын  терең  тану  үстінде.  Ғылыми  зерде  түбегейлене  түскен 
сайын ауызекі аңызбен мәдени шежіреге арқаланған байырғы тарихи сана 
орнын  байламды  тұжырымдар  анықтап  жатыр.  Өткен  заманалар 
болмысының  асуы  мен  тосқауылын,  белесі  мен  бөгетін  дәл  басып 
ажыратып, артықшылығын сараптап, кәдемізге жаратамыз.  
Әрбір  халық,  ең  алдымен  өз  халқының  ұлттық  дәстүрлі  мәдени 
мұрасын,  өнерін  тани  білу  керек.  Оның  қандай  қасиеті,  қандай  болмыс 
бітімі, нендей дәстүрі, үрдісі озық екенін біліп, зерттеп алған ұрпақ   ғана 
замана  ағымында  адаса  қоймайды.  Өзге  ұлттар  мен  өркениетті  елдердің 
озық  өнер  үлгілеріне  қарап  ой  түзеп,  олардың  озық  мәдениетін  қанына 
сіңіру – тарихи дамудың тартымды бір талғамы. «Ескіні еске алмай, жаңаға 
жол  жоқ»  -  дейді  халық  даналығы  жалғастық,  мәдени  мұра  дәстүрі 
хақында. Елбасы өзінің Қазақстан халқына арнаған Жолдауында еліміздің 
терең  тамырлы  тарихи  тұлғасын  сақтау  үшін  «Мәдени  мұра» 
бағдарламасын  ұсынып,  тарихымыз  бен  мәдениетімізге  шыншылдықпен 
қарауға,  өткенімізді  таразылап,  қоғамды  жаңартуға  шақырды.    Қазақ 
халқының  мәдениетін,  өнерін,  мәдени-тарихи  мұрасын,  сөз  өнерін, 
қолөнерін  тілді  оқыту  барысында  студенттерге  көптеген  жылдар  бойы 
насихаттап келеміз. 
Қолөнер  өткен  заманғы  адамдардың  қолынан  ғана  келген  керемет  іс 
емес. Ол өзінің халықтық қасиетімен ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, тамырын 
тереңге  жайып  келе  жатқан  дәстүрлі  мұра.  Атамекен,  Атажұрт,  Атамұра, 
Атакәсіп  деген  қазақта  аса  қастерлі  де,  аса  қасиетті  ұғымдар  бар.  Туған 
жердей көзге ыстық атадан балаға мирас болған киелі қолөнеріміз – біздің 
атадан  қалған  Атакәсіп  болып  есептеледі.  Атамекен,  Атажұрттағы 
құмтасты, орман-тоғай, тал-терегін, аң-құсымен, төрт-түлік малдың сүйек-
терісіне  дейін  пайдаға  асыра  білген  бабаларымыздың  көшпелі  өнер 
шеберханалары,  ұстаханалары,  дүкендері  болғаны  тарихта  белгілі.  Қазақ 
халқы  өзінің  күнкөріс  тіршілігіне  қажетті  үй  –  жайды,  қалалар  салуды, 
киім-кешекті  тігуді,  азық-түлік  өндіруді  кәсіп  етіп,  пайдалана  білсе,  әсем 
бұйымдарды  да  жасап  өмірде  сән-салтанат  құра  білді  [1.70].  Қазақ 
халқының  өмірінде  ежелден  бері  ағаштан  жасалатын  үй  бұйымдарының 
алатын  орны  ерекше.  Негізінен  халқымыздың  үй  жиһаздары,  ыдыс-
аяғының  тоқсан  пайызы  ағаштан  жасалған.  Ағаштан  бұйым  жасайтын 
шеберлер  емен,  қайың,  самырсын,  үйеңкі,  қызыл  қарағай,  қара  ағаш, 
жаңғақ ағашы, тораңғыл және  т.б. ағаштарды пайдаланған. Бұлардың бірі 
қатты, бірі жонуға оңай, енді кейбіреуі иілгіш, су сіңбейтін болып келеді. 
Әрбір  істің  ерекшелігіне  қарай  әртүрлі  сападағы  ағаштарды  пайдалана 

36 
білген.  Ағаштан  жасалатын  үй-іші  жиһаздардың  құрамына  төсек  ағаш, 
сандық,  кебеже,  жүкаяқ,  асадал,  адалбақан  және  де  басқа  да  көптеген 
бұйымдар  кіреді.  Аса  шебер  ұсталар  ағаштан  жасалатын  үй 
бұйымдарының  беттеріне  ою  ойып,  түрлі-түсті  тастармен,  шынылармен 
көркемдей  білген.  Қазақ  халқының  ағаш  ұқсату  өнерінің  одан  әрі  дамуы 
ХIX  және  XX  ғасырдың  басында  кең  өріс  алды.  Өнердің  осы  түрімен 
Қазақстанның  барлық дерлік  аймағындағы  шеберлер  айналысты.  Олар  үй 
жиһаздарын  әсемдеуге  көркемөнердің  небір  тәсілдерін  меңгеріп, 
өрнектеуді  жетілдіре  түсті.  Бұл  кезеңде,  әсіресе,  үйшілік  өнері,  яғни  киіз 
үй  сүйектерін,  үй  жиһаздары  мен  ыдыс-аяқтың  небір  түрлерін  жасау 
айрықша  қарқындады.  Қазақ  халқының  дәстүрлі  қолданбалы  өнері  – 
көшпелі  түркі  тектес  халықтар  әлемінің  алып  бәйтерегі,  қара  шаңырағы. 
Ол  ерте  кезден-ақ  әлемдік  мәдениеттің  көрнекті  қайраткерлерін 
қызықтырған.  Мысалы,  Геродот  былай  деп  жазып  қалдырған:  «Олардың 
барлық заты, бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтын мен мыстан 
жасалған.  Сондай-ақ  ат  омырауындағы  өмілдіріктер  де  мыстан  соғылып, 
жүген,  сулығы,  ауыздығы  тағы  да  басқа  бөліктері  түгелдей  алтынмен 
әшекейлендіріп,  безендірілген».  Геродот  пен  бірге  Ктесий,  Страбон  да 
қазақ  топырағын  мекендеген  сақтар  мен  массагеттердің  барлық 
заттарының әшекейленіп, киімдерінің өзіне тән үлгісі барын айтады. 
Тайпалар  еңбек  құралдарын,  қарулар,  сәндік  заттар,  тұрмыстық 
бұйымдар  жасауда  құю,  қақтау,  қысып  өрнектеу,  жону,  тегістеп 
жылтырату  техникасын  жақсы  меңгерді,  заттарға  өрнек  сала  білді. 
Мысалы,  қазақ  жерінен  табылған  айшық  түймелер,  жылқының  сүйегінен 
ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді бейнелерді атауға болады. 
Оны кең - байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ 
тәрізді  көне  түркі  тайпаларының  мәдениетінен  арқау  алғаны  туралы 
ғалымдар  өз  еңбектерінде  сөз  етеді.  Мысалы,  С.Қасиманов:  «халық 
тұрмысында  жиі  қолданылатын  өру,  тігу,  тоқу,  мүсіндеу,  құрастыру, 
бейнелеу  сияқты  шығармашылық  өнер  жиынтығы»  [2.15]  десе,  ал 
М.С.Мұқанов: «… дәстүрлі халық өнерінің негізі. Халық мұрасынсыз алға 
басу мүмкін еместігін», - ескертеді. 
Ө.Жәнібеков  дәстүрлі  өнер,  халықтың  рухани  әлемі  дей  келе,  «… 
бабалар  мұрасы  ұлттық  игі  қасиеттерге  ұқыпты  болуды,  жұртты  ұлттық 
мақтанышқа  баулу  ісін,  көп  ұлтты  Қазақстан  халқын  ауызбірлікке, 
ынтымақтастыққа тәрбиелеу ісін жүйеге келтіруді талап етеді»- деп оның 
тәрбие берудің барлық саласын қамтитынын тілге тиек етеді. 
Қай  халықтың  болмасын  заттық,  рухани  мәдениетінің  жиналу, 
жариялану, зерттелу тарихының басталған уақытын дөп басып айту қиын. 
Халықтық  мәдениет  қаншалықты  көне  болса,  оның  зерттелу  тарихы 
соншалықты  тереңге  бой  тартады.  Сол  сияқты  қазақ  халқының  рухани 
мұраларының бірі қолданбалы өнерінің тасқа қашалған көне іздерін V-VІІІ 
ғасыр  ескерткіштері  мен  Орта  Енисей  жазбаларынан  тапсақ,  одан  бергі 

37 
орта ғасырлық жазба деректердің барлығында да халық мұрасы өз желісін 
үзбей, әр түрлі деңгейде бой көрсетіп отырады. 
Көшпелілердің ұлы өркениетін, мәдениетін сөз еткенде оны ешқандай 
айғақсыз, дерексіз баяндай берудің мүмкін еместігіне көз жеткізе отырып, 
оны  халықтың  рухани  байлығының  жемісі,  заттық  (тұрмыстық) 
мәдениеттің айқын айғағы ретінде зерттеу негізгі мақсат. Өйткені көшпелі 
ғұмыр  мен  қолданбалы  өнер  егіз.  Ол  туралы  зерттеуші  Б.Сапарұлының 
«Адалбақан»  кітабында  жақсы  айтылған:  «Көшпелілер  қайталанбас  сын-
сипаты  мен  мейлінше  қарапайым  қолданысы  бар  қолөнер  бұйымдарын 
аспан  асты  –  жарық  дүниеге  келтірді  [3.30].  Қолданды.  Қайта  әсемдеп 
жасады.  Қолдан  қолға  таратты…  Тайпа,  ұлыс,  халық  қолөнері  сабақтаса 
дамыды.  Көшпелі  тіршілік  барда  қайран  бабам  қолөнері  көзіне  құрт 
түспеген». 
Ата-бабаларымыздың  рухани  болмысының  «көшпелі»  еместігі 
көшпелілер  мәдениетімен  салыстыра  қарағанда  айқын  байқалады. 
Көшпелілердің  өмір  салтында  айнала  қоршаған  ортаны,  табиғатты, 
ғарышты, әлемді танып-білуде өзіндік ережесі болған, өткен мен болашақ 
арасындағы 
қөзқарастардың 
біртұтас 
жүйесі 
қалыптасқан. 
Бұл 
номадтардың  этномәдениетінің  өзіндік  ерекшелігінен  айқын  танылады. 
Өйткені  халық  өнері  –  этностың  ой-санасы  мен  дүниетанымының,  өмір 
болмысы  мен  көзқарасының  өзара  байланысын  береді.  Бірақ  қоғамдық 
сана шындықтың жансыз көшірмесі емес, ол заманның  этномәдени рухани 
мәнін,  көркем-эстетикалық  идеяларын  мағыналы  мазмұнға  айналдырған 
биік этникалық қасиеттерінің нышаны. 
Біріншіден, өнерді жасаушы халық, өйткені халық тарихқа өз бейнесін 
сурет  қылып  салып  кеткен.  Екіншіден,  бабалар  мұрасы  ғасырлар  бойы 
сұрыпталып, ұзақ уақыт сыннан өткен. Оның бастапқы мазмұнын шындай 
түсуге  қаншама  ұрпақтың  ақыл-ойы,  дүниетанымдық  ой-түсінігі, 
эстетикалық сана-сезімі жұмсалған. 
Қолөнер  кәсібіне  жас  ұрпақты  әке-шешелері,  ауылдың  тәжірибелі 
салиқалы қарттары, өнер шеберлері баулып отырды. 
Сонымен бірге, өз тәжірбиелерінде түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, 
мақтап-мадақтау тәсілдерін пайдаланады. Әдетте халықтың педагогикалық 
қолданбалы қолөнер жұмыстарына баулуда ер баланың тәрбиесіне әкелері, 
қыз  балалардың  тәрбиесіне  аналары  көбірек  көңіл  бөлгені  мәлім.  «Әкеге 
қарап  ұл  өсер,  шешеге  қарап  қыз  өсер»,  «Ананың  ізін  қыз  басар,  атаның 
ізін ұл басар» деген мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Көшекбаев  Ә.  «Арал  өңіріндегі  дәстүрлі  мәдени  бұйымдар»  - 
Алматы: 2013ж. 
2.
 
Қасиманов С. «Қолөнер» -  Алматы: «Өнер» 1995ж. 
3.
 
Сапарұлы Б. «Адалбақан» - Алматы: «Өнер» 2005ж. 

38 
УДК 304,2:316.647,8                      Беркинбекова А.М. (Караганда, КарГТУ)  
Джабарова Ш.Б. (АУЯ, Баку, Азербайджан) 
  
КУЛЬТУРА И ФОРМИРОВАНИЕ ГЕНДЕРНЫХ СТЕРЕОТИПОВ 
 
Личность  человека,  нормы  и  правила  поведения    формируется  в 
процессе    общения  с  окружающими.  Культура    общества,  в  котором  он 
живет,    принимается  человеком  не  как  нечто  внешнее,  навязанное,  а  как 
состоящая из моделей соответствующего поведения, которые возникают в 
процессе  коммуникации  и  постоянно  укрепляются  и  обновляются. 
Мотивы,  цели,  ценностные  ориентации  человека  связаны  с  воздействием 
на  него  культуры  и  общества  в  целом.  Для  каждой  культуры  характерен 
свой  ряд  представлений  о  маскулинности  и  фемининности.  Структура  и 
содержание  этих  стереотипных  представлений  зависит  от  многих 
факторов.  
Современное  постмодернистское  общество    освободило  сознание 
людей от многих мифов, показав их иллюзорность.  Однако один из самых 
древних - миф о том, что пол человека определяет его место в социальной 
иерархии,  господствует  в  общественном  сознании до  сих  пор.  Общество  
ставит в подчиненное положение один пол в отношении к другому. Такое 
отождествление пола и гендера это рецидив патриархального сознания. Он 
постулирует  наличие  полоролевой  асимметрии  в  обществе  и  создает 
пагубную ситуацию, в которой один пол - а именно женщины - понимается 
как дополнение по отношению к другому полу - мужчинам. Закрепляясь в 
моделях поведения и языке, традиционный взгляд на мужчину как норму, 
женщину  как  отклонение  от  нормы,  обозначается  на  уровне  гендерных 
стереотипов [4, 6].  
        Гендер  -  это  сложный  социокультурный  конструкт,  включающий  в 
себя  различия  в  ролях,  поведении,  ментальных  и  эмоциональных 
характеристиках  между  «мужским»  и  «женским»,  конструируемые 
обществом.  Исследователи  К.  Уэст,  и  Д.  Зиммерман  под  гендером 
понимают  «организованную  модель  социальных  отношений  между 
женщинами  и  мужчинами,  конструируемую  основными  институтами 
общества»  [7,  210].  Гендер  конструируется  в  процессе  социализации 
человека.  Немаловажную  роль  в  этом  конструировании  играют  семья, 
ближайшее  окружение,  средства  массовой  информации.  По  мнению  О.А. 
Ворониной  «делать  гендер»  -  означает  «создавать  такие  различия  между 
мальчиками и девочками, мужчинами и женщинами, которые не являются 
естественными, 
личностными 
или 
биологическими. 
Гендерная 
принадлежность индивида проявляется в том, что человек делает и делает 
постоянно в процессе взаимодействия с другими людьми» [1, 20]. 
В  каждом  обществе  существуют  различные  общепринятые    роли  и 
нормы поведения мужчины и женщины в соответствии с их полом. «Быть 

39 
мужчиной»  подразумевает  играть  определенную  социальную  роль,  «быть 
женщиной»  —  играть  другую.  Маскулинность  и  фемининность  являются 
психологическими характерными свойствами, связанными с теми ролями, 
которые  играют  мужчина  и  женщина  обществе.  Естественно,  если 
культура является маскулинистски ориентированной, или патриархальной 
культурой, как мы это видим на примере западного типа культуры, то это 
оказывает  решающее  воздействие  на  формирование  гендерных 
стереотипов.  Основы  мужской  доминанты  в  культуре  лежат  в 
распределении социальных ролей в первобытном обществе, когда мужчина 
представлял собой активное начало, добывал пищу и защищал от врагов, в 
то  время  как  женщина  рожала  и  воспитывала  детей,  готовила  еду  и 
зависела  от  мужчины,  от  его  силы  и  выносливости.  Постепенно 
происходит  закрепление  гендерных  ролей,  и  вместе  с  этим 
вырабатываются  гендерные  стереотипы,  закрепляющие  различия  в 
поведении мужчин и женщины.  
        Появление  гендерных  стереотипов  обусловлено  тем,  что  модель 
гендерных  отношений  исторически  выстраивалась  таким  образом,  что 
половые  различия  располагались  над  индивидуальными,  качественными 
различиями  личности  мужчины  и  женщины  [5].  Под  гендерными 
стереотипами 
мы 
понимаем 
упрощенные, 
схематизированные, 
эмоционально четко окрашенные, устойчивые образы поведения мужчин и 
женщин, распространяемые обычно на всех представителей той или иной 
гендерной  общности.  Гендерный  стереотип  -  это  взгляд  и  оценка, 
основанные на гендерных предубеждениях, а не на рациональном знании. 
Гендерные  стереотипы  исторически  сформировались  в  традиционной 
патриархальной  культуре,  которая  отводила  главную  роль  в  социальной, 
экономической  и  политической  жизни  мужчине.  Гендерные  стереотипы 
различаются  в  зависимости  от  принадлежности  людей  к  разным  типам 
культур.  Вся  информация,  касающаяся гендерного  поведения,  отражается 
у нас в сознании в виде гендерных схем. В этих схемах содержится все, что 
тот или иной человек знает о гендере.  
        Важно  отметить,  что  содержание  стереотипов  зависит  не  только  от 
культуры,  но  и  от  исторической  эпохи.  И.С.  Кон  отмечает,  что 
традиционная  система  дифференциации  половых  ролей  и  связанных  с 
ними  стереотипов  феминности  -  маскулинности  отличалась  следующими 
характерными чертами: «женские и мужские виды деятельности и личные 
качества  отличались  очень  резко  и  казались  полярными;  эти  различия 
освящались  религией  или  ссылками  на  природу  и  представлялись 
нерушимыми;  женские  и  мужские  функции  были  не  просто 
взаимодополнительными,  но  и  иерархическими,  женщине  отводилась 
зависимая подчиненная роль» [3, 193].   
        В  своих  работах  о  женской  психологии  исследовательница  К.  Хорни 
уделяет  большое  внимание  культурным  факторам  и  рассматривает  их  в 

40 
качестве  источника  женских  проблем,  «хорошо  известно,  что  наша 
культура  -  это  мужская  культура  и  поэтому  в  целом  неблагоприятна  для 
раскрытия  женской  индивидуальности.  Неважно,  что  женщину  могут 
высоко  ценить  как  мать  или  возлюбленную,  тем  не  менее,  в  духовном  и 
общечеловеческом  плане  мужчина  всегда  будет  оцениваться  выше. 
Маленькая  девочка  развивается  и  растет,  сопровождаемая  именно  таким 
впечатлением» [6, 24]. 
        Как  отмечает  Е.Ильин,  гендерные  стереотипы  касаются  и  той  роли, 
которое  общество  навязывает  лицам  мужского  и  женского  пола  в 
различных  сферах  жизнедеятельности.  Это  стереотипы,  касающиеся 
распределения  семейных  ролей:  для  женщины  более  значимой  является 
роль  домохозяйки,  матери.  Мужчинам  предписывается  материальное 
обеспечение семьи, но при этом для них важным является включенность в 
общественную  жизнь,  профессиональная  успешность.  Другие  гендерные 
стереотипы 
касаются 
профессиональной 
сферы: 
женщинам 
предписывается  исполнительская  и  обслуживающая  деятельность 
(образование,  здравоохранение,  торговля,  социально-бытовая  сфера).  Для 
мужчин  более  подходит  инструментальная  сфера  деятельности,  техника, 
творческая и руководящая  работа,  а  также  тяжелая  физическая  работа  [2, 
32]. 
        Таким  образом,  проанализировав    содержание  стереотипов,  можно  
сделать    вывод,    что  многие  половые  различия  объясняются  скорее 
социальными  и  культурными  факторами,  чем  биологическими  или 
психологическими  характеристиками.  Биологические  различия  между 
полами,  будучи  выраженными  в  социальном  и  культурном  контексте, 
могут быть сглажены или, наоборот, расширены культурным контекстом. 
 
Использованная литература: 
 
•
 
Воронина О.А. Теоретико-методологические основы гендерных 
исследований // Теория и методология гендерных исследований. Курс 
лекций /Под общ. ред. О.А. Ворониной. -М., 2001. С. 13-106. 
•
 
Ильин Е.П. Пол и гендер. СПб.: Питер, 2010. - 688 с 
•
 
Кон И.С.  Психология половых различий // Вопросы психологии. 1981, 
№2 
•
 
Селиванова О.С. Гендерные стереотипы как способ репрезентации 
патриархальной культуры: социально-философский анализ //  Автореф. 
дисс. на соискание уч.ст. к. филос.наук, Екатеринбург, 2006 
•
 
Стасенко О.В. Гендерные стереотипы: понятие, сущность, содержание 
      // 
http://superinf.ru/view_helpstud.php?id=1958
 
•
 
Хорни К. Самоанализ. Спб, Изд. Академический Проект, 2013, 186 с. 
•
 
Уэст  Кэндес,  Зиммерман  Дон.  Создание  гендера  /  Хрестоматия 
феминистских текстов.  СПб.: Изд. Дмитрий Буланин, 2000, С. 193-220 

41 
УДК 331.453 
   Бисакаев С.Г.(Астана, РГКП «РНИИОТ МЗСР РК») 
Абикенова Ш.Х. (Астана, РГКП «РНИИОТ МЗСР РК») 
Шайхы Р.Т.(Астана, РГКП «РНИИОТ МЗСР РК») 
 
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО 
РЕГУЛИРОВАНИЯ ТРУДА РАБОТНИКОВ, ЗАНЯТЫХ НА 
РАБОТАХ С ВРЕДНЫМИ И ОПАСНЫМИ УСЛОВИЯМИ ТРУДА 
В СТРАНАХ ЕВРАЗИЙСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОЮЗА 
 
В  данной  статье  рассматриваются  вопросы  государственного  
регулирования  труда  работников,  занятых  на  работах  с  вредными  и 
опасными  условиями  труда  действующих  в  Республике  Казахстан, 
Российской  Федерации  и  Республике  Беларусь.  Регулирование  данных 
вопросов  в  трудовом  законодательстве  должно  служить  мотивацией  к 
совершенствованию  безопасности  производства  с  предупреждением 
возможных  рисков,  связанных  с  производством.  В  этой  связи,  главным  и 
основным 
направлением 
государственной 
политики 
в 
странах 
Евразийского  экономического  союза,  также  как  и  других  стран  мира,  в 
области  безопасности  и  охраны  труда  является  обеспечение  приоритета 
жизни и сохранение здоровья работников. 
Опыт  передовых  стран  показывает,  что  основные  усилия  должны 
быть направлены на достижение главной цели, которая ориентирована на 
построение  принципиально  новой  системы  управления  охраной  труда, 
сохранение  здоровья  работников  и  должна  быть  основана  на  анализе  и 
управлении  профессиональными  рисками.  В  связи,  с  вышеуказанным 
актуальным  является  гармонизация  нормативно-правовой  базы  стран 
участниц  ЕАЭС  в  сфере  трудовых  отношений.  Интеграция  Казахстана  в 
мировое  сообществоставит  задачи  улучшения  условий  и  повышения 
безопасности  труда,  гармонизации  национального  законодательства  с 
международными стандартами, соглашениями, обязательствами. При этом, 
важным является вопрос наиболее полного и эффективного регулирования 
труда работников, занятых на тяжелых работах, работ с вредными и (или) 
опасными условиями труда. 
По данным уполноченного органа по статистике РК - каждый пятый 
работник  обследованных  предприятий  работает  во  вредных  и  (или) 
опасных  условиях  труда.  Ежегодно  более  700  тысяч  работников 
предприятии  получают  компенсации.  Различными  материальными 
доплатами  за  вредные  и  другие  неблагоприятные  условия  труда 
пользовались  388  тыс.  человек,  получали  бесплатное  молоко  -  333  тыс. 
человек, бесплатное лечебно-профилактическое питание - 75 тыс. человек.  
Результаты статистических данных свидетельствуют, что увеличение 
относительной численности работников, которым установлен хотя бы один 
вид  компенсаций  за  работу  во  вредных  и  (или)  опасных  условиях 

42 
труда,является следствием замены на предприятиях работы по улучшению 
условий  и  охраны  труда  предоставлением  тех  или  иных  компенсаций, 
чаще всего, это дополнительные дни к отпуску. 
Такое  положение  дел  указывает  на  то,  что  действующая  система 
регулирования  сделала  выгодным  для  работодателя  тратить  денежные 
средства на компенсацию последствии вредных и опасных условии труда, 
а не на улучшение условий труда. 
В Казахстане п.18 и п.33-34 ст. 16 Трудового кодекса РК, введенным 
в  действие  с  1  января 2016года  (далее  –  ТК  РК) определена  компетенция 
уполномоченного  государственного  органа  по  труду  в  области 
регулирования трудовых отношений. К видам гарантий и компенсаций для 
занятых  на  тяжелых  работах,  работах  с  вредными  и  (или)  опасными 
условиями  труда  ТК  РК  предусмотрены  следующие  виды  льгот  и 
компенсации:  сокращенная  продолжительность  рабочего  времени  (ст.69), 
предоставление  дополнительного  оплачиваемого  ежегодного  трудового 
отпуска (ст.89),установление повышенного размера оплаты труда (ст.105), 
проведение  периодических  медицинских  осмотров  (ст.185),  бесплатная 

жүктеу/скачать 5,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: