Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,91 Mb. Pdf көрінісі
|
| часть студентов во время своей учебы работают или подрабатывают где-нибудь.
Такая параллельная учеба и работа снижает эффективность обучения. При системе конкуренции за оценки у студента есть выбор, работать в студенчестве и получать какие-то деньги сейчас, но при этом его GPA может быть безнадежно испорчен, либо вкладывать все свои силы в обучение, чтобы в будущем зарабатывать большую заработную плату за счет того, что спрос на работника с высоким GPA всегда выше. 3). После окончания занятий и выставления рейтингов и закрытия ведомостей, студенты, посещавшие данную дисциплину, садятся и вместе под контролем специальной службы заполняют анонимные анкеты, в которых они по ряду параметров оценивают преподавателей. Преподаватели, получившие худшие оценки рискуют потерять работу, так как качество предоставляемых ими образовательных услуг не соответствует уровню университета. При этом учитывается тот факт, что оценки должны быть аргументированы и обоснованы и такие же замечания должны присутствовать в анкетах значительного количества студентов, тем самым минимизируя субъективный фактор 306 недовольства студентов своими оценками. Конечно, теоретически есть шанс, что вся группа объединиться и выставит одни и те же оценки и замечания необоснованно, но в условиях индивидуального образования и отсутствия стационарных групп как таковых данная вероятность очень мала. Преподаватели же получившие наивысшие оценки материально поощряются со стороны университета. Риск потерять работу и конкуренция со стороны других преподавателей заставляет любого преподавателя развиваться и стремиться к самосовершенствованию, так как если на его лекциях и семинарах будет скучно, то студенты будут «спать» на них, что приведет к малым оценкам при оценивании студентами преподавателей. 4). Конкуренция и мобильность в сфере науки в настоящее время имеет огромную значимость, перспективы сотрудничества университетов Казахстана и США в общем, Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова и Университета штата Вайоминг (University of Wyoming) в частности, приобретают результативные и долгосрочные виды научно- исследовательской деятельности. В США очень высокая мобильность и конкуренция в науке. Мобильность вызвана одной традицией, которая законодательно не оформлена, но действует на уровне морального императива. Человек, закончивший бакалавриат в одном университете, стремится поступить в магистратуру и докторантуру в другой университет, после окончания которого, он будет преподавать в третьем университете. Существует точка зрения, что если молодой человек учится в бакалавриате, магистратуре, докторантуре и затем работает в том же университете, это является показателем его слабой конкурентоспособности. Мобильность же является показателем того, что молодой человек более конкурентоспособен. То же применимо к ученым. На знакомую советскую фразу «он двадцать пять лет изучает данную тему» американские ученые ответят лишь с недоумением, т.к. считается, что человек, застрявший в одной теме на 25 лет, менее склонен к инновациям и новым веяниям науки. Для получения магистерской степени, как правило, выбирается другой университет. Иногда между первой и второй фазой образования проходят годы. Обучение на магистра идет еще по крайней мере два года, после этого желающие могут пойти в аспирантуру и защитить диссертацию. Требуется защита только одной диссертации, после чего человеку присваивается звание PhD - Доктора философии. Защита, кстати, проходит в университете и представляет собой гораздо менее забюрократизированный процесс, чем в странах СНГ. В целом можно сказать, что защитить диссертацию в США легче, но поступить в аспирантуру и написать диссертацию, готовую к защите, – гораздо трудней [2]. При обучении в докторантуре PhD в США и Казахстане требования очень различны. В США нет требований по публикациям для защиты диссертаций, можно закончить докторантуру и защитить диссертацию не имея ни одной публикации. Это не означает, что публикациям не придается веса, напротив, это играет очень важную роль, но при этом важно именно качество публикации. Если у ученого вышли публикации в журналах с высоким импакт- 307 фактором, это быстро отразится на его репутации в научном сообществе и на его материальной заработной плате. Разница в философии образования выражается в том, что в высшей школе Казахстана стремятся к тому, чтобы студент знал доксографию, «что говорил Платон, Аристотель, Монтескье и др. по данному поводу» (данная эрудиция часто проверяется компьютерным тестированием), в то время как в США стремятся к тому, чтобы студент знал методологию и «умел мыслить как Платон, Аристотель и др.». Доксография и историография конечно же важны, но это всего лишь механическая эрудиция, которая без реальных инструментов методологии абсолютно бесполезна, так как превращает науку в набор догматических положений, где присутствует «знание без понимания». Аналогичную ситуацию наблюдал американский физик Ричард Фейнман (Richard Feynman) в Бразилии, когда выдвинул свою идею о кризисе бразильской физики и ее истоках. Таким образом, благодаря такой философии образования США имеют на входе в университеты относительно слабых школьников (тезис о слабых знаниях американских школьников отчасти миф, отчасти отражение объективной реальности), на выходе же имеет хороших экспертов и потенциальных ученых. Казахстанская система образования имеет на входе в университеты хороших школьников (по уровню знаний в школе и наград в международных олимпиадах Казахстан находиться на высоких местах), а на выходе имеет в принципе относительно средних экспертов с широкой эрудицией, но со слабыми знаниями по методологии. Безусловно, американское университетское образование на протяжении последних десятилетий является лучшим в мире. В СССР были институты и университеты, которые по ряду специальностей реально могли конкурировать с Америкой. В Европе на сегодняшний день есть несколько учебных заведений, способных сравниться с американскими. Однако в целом система высшего образования США пока является самой совершенной, особенно на уровне магистерской и докторской степеней, – им нет равных в мире. Это не значит, что здесь нет проблем. Они есть, и немалые, начиная от стоимости и заканчивая коммерциализацией отношений внутри колледжей, когда студенты все больше выступают в роли покупателей, а профессора – в роли продавцов. Все чаще преподаватели в США сталкиваются с ситуацией, описываемой старой формулой «покупатель всегда прав», а администрация колледжа все больше превращается в бизнес-менеджмент. Образование – огромный бизнес, который очень выгоден и стране, и университетам, и людям. Образование детей относится к одной из двух вещей, на которых американцы привыкли не экономить. Вторая вещь – хорошее здоровье и долголетие, от зубов до здорового образа жизни. Эти две статьи расходов в семейном бюджете обычно бывают самыми большими. Но статистика говорит: в США человек с законченным высшим образованием зарабатывает за свою жизнь в среднем на миллион с лишним долларов больше, чем его коллега без такого образования, – и американцы об этом тоже не забывают [3]. 308 В заключение можно сказать, что еще в 70-х годах 20 века Нобелевский лауреат по экономике Теодор Шульц (Theodore Schultz) доказал, что инвестирование денег в образование и науку дает большую отдачу, чем инвестирование в другие сферы экономики. Только с повышением качества отечественной системы образования можно получить высокоразвитую экономику и общество, достигнув высокого качества жизни населения. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 Злобин Н. В. Америка... Живут же люди! - Москва: Эксмо, 2012. – с.349. 2 Злобин Н. В. Америка: исчадие рая. - Москва: Эксмо, 2013. – с.147. 3 Злобин Н. В. Империя свободы: ценности и фобии американского общества. - Москва: Издательство «Э», 2016. – с.207. ҼОЖ 342.56 УАЛИ Р.Н., РАМАЗАНОВА А.С. С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СОТ ЖҤЙЕСІНІҢ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ Тарихшылар жеке Қазақ мемлекетінің қҧрылуын XV-XVI ғасырларға жатқызады. Қазақ қҧқығы қазақтардың ҿздерінің этникалық қауымдастық ретінде қалыптасуынан ҽлдеқайда ерте қалыптасқан. Қазақтардың ежелгі қҧқығының қҧрылуы мен қалыптасуы кҿшпелі жҽне жартылай кҿшпелі бірлестіктердің қҧқықтық кҿзқарастары мен нормативті актілеріне негізделіп, олар бір-бірлерін алмастыра келе, негізінен ежелгі тҥрік-қазақ халықтары мен мемлекеттік қҧрылымдарынынан қҧралған. Қҧқықтық жҥйенің мҽдени жҽне демократиялық дҽстҥріне негізделген қҧқық, ҿзі пайда болған дҽуірін ҿткеріп, аттап ҿтті. Ол ҿзінің реттеуші ҿміршеңдігін XIX ғасырға дейін сақтап келді, тіпті, шамамен XX ғасырдың басына дейін. Қазақ қҧқығының ҧзақтығын екі фактор арқылы тҥсіндіруге болады. Біріншіден, айтатын болсақ, ҧлаңғайыр Казақия жеріндегі ҿркениеттің басты шаруашылық-тҧрмыстық негізі қазіргі уақытқа дейін сақталған. Екіншіден, жҽне ең негізгісі болып, қазақ қҧқығы максималды тҥрде халықтың ҿзіне, оның ҿмірінің қисынына жақын болды, айтарлықтай мҿлшерде адамның ежелден бергі мҽнін айқындады. Қазақ қҧқығы – қазақ халқының мҽдени ҿмірінің жҽне барлық кҿшпенді ҿркениеттің асыл қазынасы. Оның мыңжылдық тарихы бар жҽне оның мақҧлданған шыңына шартты тҥрде XIV-XVIII ғасырларды жатқызады. Сонымен, Қазақстан Республикасындағы сот жҥйесінің дамуының бірінші кезеңіне қазы, ақсақал жҽне билердің сотын жатқызуға болады. Осыған қатысты келесі дҽлелдерді келтіруге болады. 309 Қазақ сотының тарихы ежелгі уақыттан бастау алып келеді, ол кездері халықтық дҽстҥр, ҽдет-ғҧрыптар, діни қағидалар қазақ даласының заң қызметін атқарған. Орасан зор кеңістікте, Қара теңіз бен Алтай тауларына дейінгі ҧлаңғайыр жерде, бір-бірін алмастыра келе сақ, ғҧн, ҥйсін, тҥрік, қарлҧқ мемлекеттері қҧрылған, сол кезде ҽрекет еткен заңдар жайлы біз мемлекет тарихы мен қҧқық туралы кҿптеген деректерден таба аламыз. Осыны «Ежелгі тҥріктер» ғылыми еңбегінде керемет зерттеуші, Евразия тарихының асқан білгірі Л.Гумилев сендіре дҽлелдейді. Қҧқықтық-сот жинағының негізін салушылардың бірі болған, Шыңғыс ханның кеңесшісі, кҿрнекті дипломат жҽне қоғамдық қайраткер – Майқы би. Сондай-ақ мемлекеттің кҥшеюі мен нығаюы Ҽз Жҽнібек ханның ҧлы – Қасым хан есімімен байланысты. Ол басқарған кезеңде тарихта бірінші рет қҧқықтық салттар мен қағидаларға жҥйелеу жасалды, ол «Қасым ханның ақиқаты» деген атқа ие болды. Қазақ қоғамының қҧқықтық жҥйесінің дамуына елеулі ҥлес кҿрсеткен Есім хан. Жоңғарлардың басқыншылыққа ҧмтылысына байланысты, ол жауынгерлердің жауапкершілігін жоғарылатып, айтарлықтай ҽскери заңдарды кҥшейтті. XVII ғасырдың соңында Ҽз Тҽуке, Тҿле би, Қазыбек би, Ҽйтеке билер «Жеті жарғы» атты заң жинағын қҧрды, ол тікелей заң жҥйесіне, сот билігінің кодексіне айналған. Алайда, ол заңдар жинағы бізге ауызекі тҥрде жеткендіктен, қоғам оны ресми кодекс тҥрінде қабылдаған жоқ. Дегенмен, қазақ халқының мемлекеттік жҥйесінің қоғамдық қҧбылыстарында, халықтық дҽстҥрдің жер қойнауында, мың жылдар бойы тҽрбиелеп келген, бҧл заңдар, ҿз уақытында халыққа игі қызмет атқарды. XVIII ғасырдың ақырғы ширегі Қазақстандағы сот жҥйесінің ресми тҥрінің қалыптасуының маңызды тарихи кезеңіне айналды. Осы кезде қазақ елі Ресейдің қҧзыретінде қалып, тҥгелдерлік ҿзіндік басқару қҧқығын жойып алды – билер сотымен қатар, ресейлік заңдар да ҽрекет етті. 1786 жылдың 23 желтоқсанында 2 Екатерина сол кездегі Орынбор генерал-губернаторы 1 Игельстромның жобасы бойынша қырғыз (қазақ) жерінде шекаралық сот қҧру жайлы Жарлық шығарды. Рулық бірлестіктің ҽр басқарушысы жергілікті рулық соттың тҿрағасы болып сайланды. Молдалар хатшы болды, алты қазақ старшыны кеңесші болып сайланды. Екі татар мен екі орыс бақылаушы болып қызмет атқарды. Осылай қазақ халқының ҿміріне ресми сот билігі басып кірді [1, 112]. Келесі кезеңді ҽділетті тҥрде ҚР сот жҥйесінің дамуының екінші кезеңі деп атауға болады. 1787 жылдың 9 қарашасында барон Игельстромның ҿзімен қосымша «Кіші Ордадағы Қырғызқайсақтың Байҧлы руында бақылау ережелері мен жазаны қолдану» дайындалды, ол 8 тармақтан тҧрды. Бірінші тармаққа сҽйкес, М. Мҽмедовтың белгілеуі бойынша, жаза, Байҧлы ауданындағы азаматтық жҽне қылмыстық істерді жҿнелтумен айналысатын орган. Жазада істер Шекаралық сотпен салыстырғанда, ҽдеттегі заң нормаларына негізделіп шешілген. Жазада азаматтық жҽне қылмыстық сипаттағы даулар, талаптар мен шағымдар қаралды. Соған қарамастан, жазалар айтарлықтай дҽстҥрлі би соттарынан ерекшеленді. Ол келесілерден айқын кҿрініс табады: 310 - жазалар қылмысты ашу мен жауапкерді қуғындау қҧралдарына ие болған жоқ. - соттық шешімдердің орындау мен қамсыздандыру механизмі болған жоқ. - сот ісінің негізгі принциптерінің бірі – сот тҿрешілірінің тҽуелсіздігі болған жоқ [2, 75]. А. Тҥлекованың ерекше мҽн беретіні, Қазақстанда, негізінен оңтҥстік аймақтарында, XIX ғасырдан бастап, билер сотымен қатар, қазылар соты болған, олар қатаң тҥрде Қҧран қағидаларына жҥгінген [3, 36]. Сонымен, 1918-1920 жылдары, азамат соғысының шырақтаған кезеңінде, кейбір аймақтарда ақгвардияшылар билік басына тҧрды, соған байланысты, осы аймақтарда революциялық трибуналдар жойылды. Оларды қалпына келтіру мақсатымен 1919 жылдың 12 сҽуірінде Қазақ ҽскери-революциялық комитеті қайтадан «Революциялық трибуналдар жайлы ережелерді» қалпына келтірді, ал 1922 жылдың 31 желтоқсанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы қҧрылды. Бҧл сот жҥйесінің қҧрылымын қатаң ҿзгертіп, сонымен бірге, Қазақстандағы соттық реформалаудың ҥшінші кезеңінің басталуын айқындады. 1923 жылдың басында РКФСР Жоғарғы соты №31 жарлық шығарды, оның 8-ші параграфында былай айтылған «...Тҥркістан бҿлімінің басқару штатынының Жоғарғы сотына, 17 наурызда Жоғарғы сот Президиумының қаулысымен бекітілген, 57 штатты бірлік жарияланады, Қосымшасы: Тҥркістан бҿлімінің штаты». Осы жылдың 11 сҽуірінде БОАК қаулысымен РКФСР қҧрамына Қырғыз бҿлімінің Жоғарғы соты қҧрылды. 1923 жылдың 11 сҽуірінде қҧрылған, РКФСР Жоғарғы сот бҿлімінің бірінші тҿрағасы болып Нығмет Нҧрмақов тағайындалған, ол 1921 жылдың қазан айынан бастап, Жоғарғы революциялық трибуналға басшылық етті. Қазақстанның Жоғарғы соты, Ҽділет Министрлігі мен Бас прокуратурасының қалыптасуы кезінде, Н. Нҧрмақовтың рҿлін ерекше атап ҿту керек. Қазақ АКСР ҽділет министрі жҽне бас прокурор қызметінен кейін, 1924 жылдың соңында Н. Нҧрмақовты Республика Комиссариатының Халықтық Кеңесінің тҿрағасы етіп тағайындады. 1931-1937 жылдары БОАК коллегиясының бҿлімінің меңгерушісі болды. Ал 1937 жылы басқа да кҥнҽсіз патриоттар сталиндік репрессияның қҧрбаны атанды. 1925 жыл Қазақстан ҥшін маңызды оқиғалар жылы болды. Мемлекеттік жҥйе мен аймақтық басқаруда маңызды ҿзгерістер басталды. Ең бастысы - қазақтар деген, біздің халқымыздың шынайы ҧлттық аты оралды. Бір кездері ресейлік басқарушылардың шешімімен Қазақстан бҿлінген болатын. Оңтҥстік облыстары Тҥркістан ҿлкесіне кҿшкен. 1924 жылы Жетісу жҽне Сырдария облыстары Қазақ АКСР қҧрамына кірген. Осы жылдары РКФСР Жоғарғы сотының Қазақ бҿлімі сот қҧрамы бойынша заңды қайта қарайтын жоба дайындалды. Бҧған себеп болған, Жоғары соттың Қазақ бҿлімінде азаматтық істер бойынша коллегияның жоқтығы. Азаматық істер губернаторлық (облыстық) соттарда қаралған, ал наразылықтар мен шағымдар тікелей РКФСР 311 Жоғарғы сотына жіберілген. Сондықтан, азаматтық істер бойынша коллегия қҧру керектігі қадала сҧралды. Сонымен, хандар, сҧлтандар жҽне билер (рубасылар) Қазақстандағы сот міндетін, Ресейге қосылмай тҧрғанға дейін, қазақтың қалыпты қҧқығын негізге қойып, ауызша атқарған. Хандар, сҧлтандар, беделді билермен қосылып, қазақ жҥздері немесе бірнеше рулар арасындағы қатынастармен байланысты маңыздылығы зор істерді, рулық-феодалдық білгір ҿкілдерінің ҿкімімен байланысты істерді қарастырған жҽне т.с.с. Профессор Е.Б. Абдрасуловтың айтуы бойынша, қазақтың билер соты, қазақ даласының ҽділеттілік институты ғана болып қойған жоқ, сонымен қатар, қалыпты қҧқықты жетілдіруге аса зор ҥлес қосқан [4, 18]. Қазақстанның Ресейге қосылғанына дейін, билер, сот міндеттерінен басқа, жергілікті басқару органының ҽкімшілік қызметтерін атқарған. Билер билігі едҽуір мықты болды. Қазақ биі, тек сот тҿрешісі ғана емес, сонымен қатар, бҿлімше старшинасы болған. Сот ҥкімімен айналысатын арнайы органдар болған жоқ. Билердің шығу тегі, ҽлеуметтік категория ретінде, ежелгі уақыттарға жатқызылып, ол ҿзінің тамырларын кең жая, қазақ халқының ерте тарихына апарады, жҽне арнайы зерттеуді талап етеді. Би атағын алу қатаң тҥрде мҧрагерлікпен болмаса да, шығу тегі билерден тарағандар, аса зор мҽртебеге ие болған. 1864 жылы Ш.Уалиханов «қырғыз сібір мекемесінің соттық реформасы жайлы жазбахатында» қазақ қоғамында би атағы мҧрагерлікпен берілетіні жайлы бҧлтартпайтын дҽлелдер келтірген. Жекелеп алып, оның кҿрсеткені, Орта жҥздің Қаракесек руында 18 ғасырдың соңында Қазбек деген атақты би болған, жҽне оның мҧрагерлері осы уақытқа дейін би атағына ие болған: Қазыбек, Бекболат, Тіленші, Алшынбай. Қалыпты қҧқықтың ерте нормалары бойынша билер, ақсақалдар мен басқа «қҧрметті», ауқатты жҽне халықтың заңгерлік дҽстҥрлерін білетін кҿпшілік ішінен ерекшеленген. Қазақстанда ҽлеуметтік-экономикалық қатынастардың ҿзгеруімен қатар, би соттарының міндеттері мен сипаттары ҿзгеріп отырған. Бірақ, соған қарамастан, билер соты революцияға дейінгі Қазақстанның, еңбекші қазақ топтарының қарсылығын тоқтату міндетін атқаратын, феодалдардың таптық ҥстемдік органы болып қала берді [5, 29]. Осылайша, А. Зуев билерді «асқан дана жҽне беделді» деп атаған. Оның ойынша, қазақтың билер соты «ҿмірдің ҿзі сияқты, сондайлық таза жҽне шын» болған. Қазақ қоғамы мен қазақ хандықтарында билер-қазылар тҿрелігі басым болған кезде, автордың айтуы бойынша, «қазіргі қырғызда (қазақта) осы ҿткен ҿмірдің сҿнбес тартуы ҽлі кҥнге дейін сақталған: олармен бҿлісе келе, ол ҿз хикаясын не терең жҽне ауыр деммен, не жақсы сҿздермен тҥзетіп, осы ҽрекеттерінен кейін, тек оны ғана мҧң баспайды». Сот ҥдерісінің жариялылығы мен би беделдігінің оның шығарған ҽділ шешімдерге тҽуелділігі, билер тарапынан қиянат қылумен, екі жақты максималды тҥрде қанағаттандыратын шешімдерді шығаруға ҧмтылысын жоққа шығарды [6, 28]. 312 Билер сотының шешімі ҽділдікпен ерекшеленді, ҿйтпеген жағдайда, би халық арасында беделін жоғалтуы мҥмкін болған. А. Аитовтың белгілеуі бойынша, билердің ҽрқайсысы қырғыздардың істерін, ерте заманнан келе жатқан, бірдей кҥшке ие жҽне барлық қырғыз руларында ҿзгермейтін, дҽстҥрлерден еш ауытқытпай, ҽділ жолмен саралап, шешім қабылдауға тырысқан. 1822 жылы билер сотының соттылығына «сібір қырғыздары жайлы жарғы» арқылы маңызды ҿзгерістер енгізілді. Осы жарғыға сҽйкес, қазақтар арасында пайда болуы мҥмкін соттық істер, ҥш категорияға бҿлінеді: 1) қылмыстық, 2) арыздық 3) басқаруға шағым бойынша. Қазақтар ҥшін қылмыстық істер болып тек мыналар саналған: 1) мемлекеттік опасыздық, 2) ҿлтірушілік, 3) тонау мен барымта, 4) қылмыстық билікке ашық тҥрдегі бағынбаушылық. Осы істер бойынша, қазақтар патшалық соттарда жалпы империялық заңдарға жҥгініп, соттасуы тиіс болды. 1937 жылдың 26 наурызында Х Бҥкілқазақстандық кеңестер отырысы социалистік Қазақстанның жаңа Конституциясын қабылдау туралы қаулы қабылдады. КСРО Конституциясының ІХ тарауы жҽне Қазақ КСР Конституциясының VІІ тарауы сот мекемелерінің прокурорлық қызметін ҧйымдастыру мен қҧруға арналған. ҚазКСР Конституциясына сҽйкес, ҽкімшілік бҿліну бойынша, сот жҥйесі Халық депутаттарының кеңесі Эгидасының астында қҧрылған. ҚазКСР Жоғарғы соты жоғарғы сот мекемесі болатын. Ол қадағалау жҽне кассация тҽртібінде тҿмен тҧрған сот мекемелерінің шешімдерін қайта қарастыра алатын. Сонымен қатар, Жоғарғы сот соттар қалтырған кҥштегі шешімдерді кассациялық шағымдар бойынша, наразылықтар немесе кассациялық шағымдар, заңмен кҿзделген беру мерзімдерін бҧзу себебінен қарастырылмаған болса, қайта қарастыру қҧқығына ие болатын [7, 34]. 1957 жылы Жоғарғы сот Президиумының қҧрамы қайта қарастырылып, ҥлкейтілетін болды. Сол жылы Жоғарғы сот қҧрамында болғандар: тҿраға мен оның екі орынбасары, 19 сот мҥшелері, 10 халық қатысушылары. Осының нҽтижесінде, кеңес одағы масштабында сот қҧрамынан 1960 жылдың 23 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңес Президиумы «Қазақ КСР ҽділет министрлігін қысқарту туралы» қаулыны қабылдаған болатын. Ҽділет министрлігінің функциялары Жоғарғы сотқа берілген. Ал жергілікті сот жҧмыстарын ҧйымдастыруды аймақтық соттар басқарды. Сот ҿндірісін ҧйымдастыру, қаржылық қамтамасыздану аймақтары мен аудандар халық соттарының материалды-техникалық қамтамасыздануы, сот мекемелерінің қҧзыретіне берілген болатын, жҽне бҧл жағдай он жылдың ішінде сақталып тҧрған. 313 1970 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі «Кеңестік республикаларда Ҽділет министрліктерін қҧру туралы» қаулыны қабылдады. Сол жылдың желтоқсан айында, КСРО Министрлер Кеңесі №960 «Кеңестік Республикаларда Ҽділет Министрлігін қҧру туралы» қаулыны қабылдады. Соңғының негізінде, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің «Қазақ КСР Ҽділет министрлігін қҧру жҽне оның жергілікті мекемелерін ҧйымдастыру туралы» қаулы қабылданған болатын. Ҽділет министрлігінің қҧзыреттілігі қарастырылып бекітілетін болды. Осыған сҽйкес, аймақтық, аудандық, халық соттарының кадрлық мҽселелері, материалды-техникалық қамтамасыздану мҽселелері, материалды бағалы заттар, жабдықтар, нотариалды конторлар Ҽділет министрлігінің қҧзыретіне ҿтті; сонымен қатар, жаңа министрлікке мемлекеттік нотариат, мҧрағат, сот істерінің статистикасы, нотариаттарды қаржыландыру берілді [8]. Келесі жиырма жылдың ішінде республиканың сот жҥйесі айтарлықтар ҿзгерістерге ҧшыраған емес. 1936 жылғы Конституция (Қазақстанда 1937 жылғы), ҽрине, ескіріп жаңа қоғамдық қҧрылымның талаптарына жауап бере алмады. Осылайша, 1978 жылы КСРО жаңа Конституциясы қабылданған болатын, ол дамыған социализмді қҧру» талаптарына сҽйкес келді. Қазақ КСР жаңа Конституциясы «жоғары мақсатпен – коммунизмді қҧрумен жетектетіліп, КСРО Конституциясы КСРО қоғамдық келісушілік пен саясат негіздерінің іргетасын қалап» толықтай мақсаттары мен міндеттеріне жауап берді. ҚР сот жҥйесі ҿзгерісінің тҿртінші кезеңі, Қазақстанның ҿз тҽуелсіздігін алғаннан кейін, жҽне еліміздің негізгі заңы қабылданғаннан кейін басталды. Кҿбіне сот тҿрелігі аумағындағы тҥрленулердің басталуы 1991 жылдың 16 желтоқсанында «Мемлекеттік тҽуелсіздік туралы» конституциялық заңның қабылдануымен байланысты, онда Қазақстандағы мемлекеттік билік, заңды, орындаушы жҽне соттық тҥрлеріне, бҿліну ҧстанымы негізінде қҧрылады, жҽне жҥзеге асады деп жариялаған. Осы ҧстаным, 1993 жылғы Қазақстанның Ата- заңында бекітілген. Сонымен бірге, Ата-заң сот билігінің ҧйымдасуының жҽне қызметінің негізгі ҧстанымдарын бекітті. Сот тҿрелігінің мекемелеріне Ата-заң соты, Жоғарғы сот, Жоғарғы тҿрелік сот жҽне тҿменгі соттар [9, 2]. Сот жҥйесін ҿзгертудегі республика президентінің келесі қадамы ретінде 1995 жылғы Қаулы болды, ол «Қазақстан Республикасындағы Соттар мен қазылардың дҽрежесі туралы» конституциялық заңның кҥшіне ие болды. Заң тҽуелсіз сот билігінің анықтаушы дҽрежесін бекітті – біріңғай мемлекеттік биліктің тепе-тең қҧқықтағы тармақтарының бірі [10]. Биліктің сот тармағының тҽуелсіздігі мен ҿзінділік ҧстанымын жҥзеге асыруда айтарлықтай қадамы ретінде, 1995 жылдың 30 тамыз айында Қазақстан Республикасының Ата-заңын қабылдау болып табылды, ол жеке алғанда, бейтарап қазыларды қамтамасыз етуге қажетті кепілдіктерін қалыптастыруды кҿздеді. Жоғарғы сот қазыларын Парламент Сенатымен сайлануы мен жергілікті соттардың барлық қазыларын елдің Президентімен тағайындалатыны енгізілген, Жоғарғы сот кеңесі мен Біліктілікті ҽділет коллегиясы қалыптасты, тҿрелік соттардың жҥйесі таратылып, олардың функцияларын жалпы қҧзыретті соттарға 314 берілді, олардың дҽрежесі мен алатын орны адамның қҧқықтары мен еркіндігін қорғау жҥйесінде нығайтылды. Ата-заңнан кейін қабылданған, 1995 жылдың 20 желтоқсанында қабылданған Конституциялық заң кҥшіне ие Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының соттары мен қазылардың дҽрежесі туралы» Қаулысы, соттардың тек функционалдық сипатын ҿзгертіп қана қоймай, сонымен бірге, олардың ҽлеуметтік мҽнін де ҿзгертті. Заңды қабылдаумен бірге демократиялық ҥдерістерінің дамуындағы соттар мен қазылардың алатын орны айтарлықтай жоғарылады, олардың ҽлеуметтік деңгейде биікке бағытталды. Дҽл осы заңмен алғаш рет, жаңа термин – «сот билігі» енгізілген. Биліктің атқарушы тармағының соттарға ҽсерінің алынып тасталуы, сот ҿзгерістерінің маңызды тармақтардың бірі болды. 2000 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы сот жҥйесі мен қазылардың деңгейі туралы» Конституциялық заңның қабылдануы еліміздегі тҽуелсіз сот жҥйесінің дамуындағы бесінші кезеңнің басталуы деп айтуға болады [11]. Қазақстан Республикасындағы сот билігі шынайы болды. Бҧл біздің мемлекет болуымыздың дамуындағы жетістіктердің бірі. Бҥгін сот билігі мемлекет билігінің барлық қажетті қҧралдары мен белгілеріне ие. Бҧл жайт оны мемлекеттегі азаматтардың қҧқықтары мен еркіндіктерін қорғауға, қоғамды ҽлеуметтік шиеленістерден сақтауға қабілетті тҧрақтандырушы кҥшке айналдырды. ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Культелеев Т.М. Уголовное и обычное право казахов. – Алматы, 2004. – 312 с. 2. Мамедов М. Изменения в судоустройстве и судопроизводстве казахов Младшего жуза во второй половине 18 века // Закон и время. – 2010. - № 12 3. Тулекова А. Предпосылки возникновения судебной власти в Казахстане // Фемида. – 2007. - № 6. 4. Абдрасулов Е.Б. Роль суда биев в совершенствовании норм обычного права // Фемида. – 2005. - № 3. 5. Раззак Н. Суды биев и историко-национальные корни казахстанской юстиции // Зангер. – 2007. - № 11. 6. Валиханов Ч. Записка о судебной реформе. – Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 112 с. 7. Кекилбаев А. Казахстан на стыке тысячилетий. – Алматы, 1999. – 94 с. 8. Мами К.А. О становлении и развитии судебной власти // Фемида. – 2007. - № 4 9. Шмарин А.Г. Конституционно-правовые основы формирования правового государства в Республике Казахстан. – Алматы, 2005. – 32 с. 10. О судах и статусе судей: Указ Президента, имеющий силу конституционного закона Республики Казахстан от 20 декабря 1995 г. (утратил силу) // http://online.zakon.kz 315 11. О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан: Конституционный закон Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года // http://online.zakon.kz УДК 343.137 ХВЕДЕЛИДЗЕ М.Ж. КазНПУ имени Абая, г. Алматы, Казахстан ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ МЕДИАЦИИ В УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ (ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН) Применение согласительных процедур - достаточно новое явление в уголовно-процессуальном праве Республики Казахстан. Согласительная процедура в УПК РК представлена в 2-х видах: 1) процедура медиации; 2) процессуальное соглашение. Они различаются по кругу субъектов, а также по способам (процедурам) их реализации. При этом оба этих вида объединяет общее условие, состоящее в добровольном согласии сторон на реализацию согласительных процедур. Если медиация направлена на примирение сторон, то процессуальное соглашение направлено на удовлетворение взаимных обязательств, возникающих между обвиняемым, подсудимым, осужденным и прокурором. Процессуальное соглашение может осуществляться в двух формах: 1) сделка о признании вины; 2) соглашение о сотрудничестве (ч.2 ст.612 УПК РК). Как справедливо указывает Т.Б.Саркисян, согласительная процедура в уголовном судопроизводстве - предусмотренная законом форма достижения компромисса между участниками производства по уголовному делу, основанная на соглашении об определении и выполнении условий, необходимых для принятия желаемого процессуального решения. Процедура считается согласительный вне зависимости от того, привело ли ее осуществление к результату, благоприятному для ее участников, или нет [1, с.12]. Исследование зарубежного опыта привнесло свои результаты в дело восприятия национальным правом Казахстана института медиации, что закреплено в самостоятельном Законе РК «О медиации», принятом 28 января 2011 года [2]. Изначально данный закон имел целью урегулирование споров, возникающих из гражданских, трудовых, семейных и иных правоотношений с участием физических и (или) юридических лиц, что и было в нем закреплено (п.1 ст.1). С учетом накопления определенной практики, а также уровня и содержания социальных запросов, связанных с медиативным производством, сфера применения медиации была расширена путем ее включении в уголовное судопроизводство. Законами РК от 03.07.2013г. [3] и 15.01.2014г. [4] в Закон РК «О медиации» были внесены отдельные изменения и дополнения, которые составили правовую основу соответствующих положений вновь принятого 316 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан. В УПК РК предусмотрена ст.85, определяющая права и обязанности медиатора. С учетом правил установления приоритетности применения положений нормативных актов по хронологическому признаку Закон РК «О медиации» наделен преобладающей юридической силой по сравнению с УПК РК. Данное обстоятельство нами рассматривается как основание для отнесения Закона РК «О медиации» к правовым источникам, определяющим порядок уголовного судопроизводства в условиях применения согласительных процедур. Термин «медиация» в теории права понимается как процедура примирения конфликтующих сторон путем их вступления в добровольные переговоры с привлечением нейтрального лица – медиатора – с целью достижения взаимопонимания и составления договора, разрешающего конфликтную ситуацию [5, с.38]. Правовое определение этого понятия дано в Законе РК «О медиации» в следующей редакции: «Медиация – процедура урегулирования спора (конфликта) между сторонами, при содействии медиатора (медиаторов), в целях достижения ими взаимоприемлемого решения, реализуемого по добровольному согласию сторон» (п.6 ст.2). В УПК РК не содержится определения под идентичным названием. Термин «медиация» в УПК РК не предусмотрен, а вместо него применяется термин «согласительные процедуры». Вместе с тем, процессуальное соглашение, являясь одним из видов согласительных процедур, обладает самостоятельным разъяснением. Его сущность определяется следующим образом: «процессуальное соглашение – соглашение, заключаемое между прокурором и подозреваемым, обвиняемым или подсудимым на любой стадии уголовного процесса или осужденным в порядке и по основаниям, предусмотренным настоящим Кодексом» (п.37 ст.7 УПК РК). Как нам представляется, в данном случае имеет место уголовно-процессуальная интерпретация общего понятия «согласительные процедуры», равно применяемого как для разрешения споров, так и для разрешения конфликтов. Но в таком случае представляется правомерным включение в УПК РК соответствующего разъяснения термина «согласительные процедуры». Наряду с изложенным, в ч.1 ст.85 УПК РК указывается, что медиатором «является независимое физическое лицо, привлекаемое сторонами для проведения медиации в соответствии с требованиями закона». Отсюда, понятие «медиация» является видовым, то есть частным, по отношению к понятию «согласительные процедуры», которое относится к категории родовых, то есть тех, которые могут быть представлены в качестве более широкого, обобщающего понятия. Очевидно, что понятие «медиация» и «согласительные процедуры» - не синонимы. Они не заменяют друг друга, но находятся в родо-видовых отношениях. Медиация – один из видов согласительных процедур так же, как и процессуальное соглашение. Необходимость применения в УПК РК термина «медиация», проведение которого осуществляется при участии медиатора, требует включения в Кодекс 317 соответствующих положений, определяющих понятия «медиация» и «согласительные процедуры». Эти определения могут быть размещены в ст.7 УПК РК между пунктами 36 и 37 и тем самым они будут предшествовать определению понятия «процессуальное соглашение». При этом редакция понятия «медиация» может текстуально совпадать с редакцией п.5 ст.3 Закона РК «О медиации» за одним уточнением, а именно: исключением слова «спора» и скобок при слове «конфликта». Предпринятый нами подход в данном случае позволит исключить подмену понятий и восполнить правовой пробел в рассматриваемой части. Согласно ст.85 УПК РК, медиатор относится к иным лицам, участвующим в уголовном процессе. Кроме медиатора в качестве иных лиц законодателем признаются свидетель (ст.78), эксперт (ст.79), специалист (ст.80), переводчик (ст.81), понятой (ст.82), секретарь судебного заседания (ст.83), судебный пристав (ст.84). В УПК РК предусмотрен перечень иных лиц, которые могут быть отведены при наличии к тому законных оснований. К лицам, которым может быть заявлен отвод, относятся понятой, секретарь судебного заседания, судебный пристав, переводчик, эксперт, специалист (ч.1 ст.86). В данном перечне медиатор не указывается. Наряду с этим, в Законе РК «О медиации» предусмотрена ст.12 под названием «Отвод медиатора». Редакция данной статьи такова, что ее положения имеют равное отношение и к гражданскому и к уголовному судопроизводствам. В частности, в п.1 указанной статьи закреплено положение о том, что «при проведении медиации в ходе гражданского или уголовного судопроизводства стороны обязаны уведомить суд либо орган уголовного преследования» о выборе другого медиатора в случаях наличия оснований для его отвода. Беря во внимание то обстоятельство, что Закон РК «О медиации» является одним из правовых источников для УПК РК, полагаем целесообразным включение в УПК РК соответствующих положений об отводе медиатора. Данное предложение может быть реализовано следующим путем: - включением в перечень иных лиц, участвующих в уголовном процессе, которым могут быть заявлены отводы, предусмотренных в ч.1 ст.86 УПК РК, также медиатора; - предусмотрением самостоятельной статьи в УПК РК под названием «Отвод медиатора», с последующим ее размещением в главе 11 под номером 93- 1 после положений об основаниях отвода эксперта. Предлагаемая для включения в УПК РК статья может быть изложена в редакции: жүктеу/скачать 2,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|