Использованный литературы

572 
3.
Видеоролик 
https://youtu.be/CkvCHRjI5-c
 
4.
Использование нейросетей в современной биологии https://biomolecula.ru/ 
5.
Автор 
ChatGPT-4 – Нейросети
 
ҚАЗАҚСТАНДА ЛАТЫН ГРАФИКАСЫН ЕНГІЗУДІҢ ТАРИХИ 
НЕГІЗІМЕН ОНЫҢ БОЛАШАҒЫ 
Уразгалиев Нурсултан Ахмедович 
Жармагамбетов Ербол Ербатырулы 
Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты 
Аннотация. 
Переход казахстанского общества – веление времени. Введение латинского 
алфавита позиционируется в стране как стержневой элемент государственной программы 
модернизации общественного сознания. Глава государства одним из ключевых приоритетов 
определил поэтапный переход к использованию латиницы, что, по сути, открыло новую 
историческую веху в духовно-культурном развитии общества. Сегодня наша страна как 
динамично развивающееся государство ставит перед собой масштабные цели по модернизации 
всех сторон жизни. Это касается внедрения наукоемких технологий, формирования цифрового 
Казахстана, поступательного развития национального самосознания. Спустя более 70 лет, 
Казахстан решил снова перейти на латинскую графику. Об этом еще в первые годы 
независимости говорили казахстанские общественные деятели и специалисты. 
Ключевые слова: 
Латиница, графика, общество, алфавит, язык. 
Abstract
. The transition of Kazakhstani society is the call of the times. The introduction of 
the Latin alphabet is positioned in the country as a core element of the state program for the 
modernization of public consciousness. The head of state identified one of the key priorities as a 
gradual transition to the use of the Latin alphabet, which, in fact, opened a new historical milestone 
in the spiritual and cultural development of society. Today, our country, as a dynamically 
developing state, sets itself ambitious goals for the modernization of all aspects of life. 
This concerns the introduction of high-tech technologies, the formation of digital 
Kazakhstan, and the progressive development of national identity. After more than 70 years, 
Kazakhstan decided to switch again to the Latin script. Kazakh public figures and specialists spoke 
about this even in the first years of independence. 
Key words
: Latin alphabet, graphics, society, alphabet, language. 
Латын дегеніміз не? Латын тілі балтық, герман, славян, романс және 
басқа тілдік топтарды қамтитын үнді-европалық отбасыларға жатады. Латын 
әрпі ежелгі римдіктер қолданып, әлем халықтарының көпшілігінің хатын 
негіздейтін. Латын әліпбиінің шыққан нұсқалары бар. Ең көп таралған 
нұсқамен сәйкес, латын әріптерінің тікелей прототипі 9-шы ғасырда пайда 
болған грек алфавиті болды. 
Қазақстандық қоғамның ауысуы - уақыт талабы. Латын әліпбиін енгізу 
елімізде рухани жаңғырудың мемлекеттік бағдарламасының өзекті элементі 
ретінде көрініс табады. Мемлекет басшысы латын әліпбиін пайдалануға кезең- 
кезеңімен көшуді басты басымдықтардың бірі ретінде айқындады, бұл, шын 
мәнінде, қоғамның рухани-мәдени дамуындағы жаңа тарихи кезеңді ашты. 
Бүгінде біздің еліміз қарқынды дамып келе жатқан мемлекет ретінде өмірдің 

573 
барлық жақтарын жаңғырту бойынша өз алдына ауқымды мақсаттар қойып 
отыр. Бұл ғылымды қажетсінетін технологияларды енгізуге, цифрлы 
Қазақстанды қалыптастыруға,ұлттық сана-сезімнің үдемелі дамуына қатысты. 
Біздің мемлекетіміздің латын графикасына ауысуы – қазақ елінің алға 
қарай жылжуына, өсіп-өркендеп, көркеюіне, келешекте мемлекетіміздің жан- 
жақты дамуына көптеген үлес қосып, өз жемісін берер деген ойдамын. Біздің 
мемлекетіміз латын графикасына алмаса келе, өркениетті елдердің сабына 
қосылып, тіліміздегі дыбыстық жүйелерді анықтай отырып, өзіміздің қазақ 
тілінің дыбысталуы мен жазылуы кезіндегі қолданысындағы сөздердің артық 
кірме сөздерінен біразынан арыламыз. Біз латын графикасына көшкенімізбен 
қазақ тіліміз жоғалмайды. Сол себепті іркілістің мүлдем керегі жоқ. Мен өзім 
латын графикасына ертеректен, сонау егемендік алған жылдардан көшу керек 
еді деп санаймын. Себебі, ерте бастан қолданысқа енгізгенімізде әріптерміз 
ағылшын сияқты шет тілдерін меңгеру,оған қоса латын графикасын қолданатын 
түркі тілдес елдермен қарым-қатынасымыз одан сайын жақсы болуына өз 
септігін тигізер еді. 
Бүгінгі таңда түркі әлемінде тұратын, жеті тәуелсіз республикалар, 
көптеген федералды немесе автономиялық республикалар және әртүрлі 
қауымдастықтар-түрік немесе түркі болсын, туыстар екендігінде күмән жоқ. 
Генетикалық және тілдік туыстығы бар бұл адамдар тарихтың көптеген 
декаденттерінде бірдей саяси шатырдың астында өмір сүрді, ортақ тарихи 
өткенге ие болды. Бұдан басқа, мәдени туыстық бар. Оғызнамалар, ата Қорқыт / 
Қорқыт Ата, Бамси Бейрек / Альпамыш / альпілік Манас, Кероғлу / Гохлу, 
Насреддин Қожа / Насреддин Эфенди, Ахмед Есави, Фузули, Али Шир Невайи, 
Исмаил Бек Гаспирали- түркі әлемінің ортақ мәдени құндылықтарының бірі. 
Түркі әлеміндегі әліпбимен алмасуда, менің ойымша, осы генетикалық, тарихи 
және мәдени топырақты ешқашан ұмытпауымыз керек, өзгерістерді осы 
іргетасқа негіздеуіміз керек, тіпті осы ортақ топырақты іргелі қағидат ретінде 
қабылдауымыз керек. Осы негізгі принциптің нәтижесі біз қаласақ та, 
қаламасақ та болады: біз туыс болғандықтан, біз қолданатын алфавиттер де 
туыстар болуы керек және мүмкіндігінше бір- біріне жақын болуы керек. 
Бүгінде әліпбилердің туыстығына қатысты ешқандай келіспеушілік, ешқандай 
проблема жоқ, өйткені бүкіл түркі әлеміндегі бағдар латын әліпбиіне жатады. 
Себебі барлық латын алфавиттері бір- бірімен байланысты. Сонда мәселе болуы 
мүмкін нүкте қайда? Бұл алфавиттердің бір- біріне мүмкіндігінше жақын болуы 
туралы. Біз туыс болғандықтан және латын әліпбиіне бет алғандықтан, біз 
қабылдаған алфавиттер бір- біріне мүмкіндігінше жақын болуы керек. [1,2] 
Еліміздің тарихында латын графикасын пайдалану кезеңі (1929-1940 жж.) 
болғаны белгілі. 1931 жылы Қазақ КСР Нарком-сары жанындағы Әдістемелік бюро 
латын графикасында "Алаулар сөздігі", барлық пәндер бойынша 800 сөз-терминдері 
бар сөздікті шығарды. 1935 жылы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 4 
бюллетені жарыққа шықты, онда 17 ғылыми мақаланың 7-8-і терминология 
мәселелеріне, қалғандары - орфография мен әліпби мәселелеріне арналды. Әрбір 
бюллетеньде Мемтерминком бекіткен терминдердің тізімі қамтылған. Халықаралық 
терминдермен жұмыс істеу қағидаттары негізге алынды. Қоса берілген атаулармен 

574 
көрсетілген халықаралық терминдерді қысқартылған түрде (абсолют, натурал, 
сентрал және т.б.) қолдану ұсынылды, атаулы және атаулы-атаулы нысанда 
көрсетілген халықаралық терминдерді машинизациялау - macilandiruv, электрлеу - 
elektrirlendriruv және т.б. түрінде қабылдау ұсынылды. Танымал кітап - popularkitap, 
абсолюттік ақиқат - abscolutcama және т.б. халықаралық терминдерді қысқартылған 
түрде қабылдау. Қазақ терминологиясын жеке ғылым саласына бөлудегі бастама 
қазақ тілінің өз ресурстарын пайдаланғаны үшін, қазақ тілінің фонетикалық 
заңдарына сәйкес шетел сөздерін қабылдағаны үшін терминдермен жұмыс істеуді 
мақұлдаған А.Байтұрсыновқа тиесілі. 
Латын аффиксі - әл (al-) қазақ тілінің терминдерінде сақталу үрдісі бар, 
"жұмсақ" нұсқада да, қатты нұсқада да кездеседі. латералдар; орысша базальды, 
қаз. базальды және т.б. Латынша: lateraldy, bazaldy, т.б. Латын әліпбиіне көшу 
қаралған аффикстің жұмсақ айтылуына орын бермейтін осындай терминдердің 
орфографиясын біріздендіруге мүмкіндік береді. Қазір "ментальды арфметика" 
деген өзекті термин қазақ тілінде кириллицада "қатты" жазу нұсқасы бар, латын 
әліпбиінде "mentaldy arifmetika" түрінде мүмкін. Латын әліпбиіндегі дәрілік 
препараттар атауларының орфографиясы туралы ой туғызады. Дәрі-дәрмек 
атауларында дәрі-дәрмектер туралы қандай да бір арнайы ақпарат беретін 
жиілік терминоэлементтері бар екені белгілі. Дәрі-дәрмектің барлық атауын 
латын әліпбиіне жазу - оң дерек, бірақ жиілік терминдерінің орфографиясы 
жеңілдетіліп, латын немесе оған бағдарланған ағылшын тілінің жазылуынан 
өзгеше болады деп болжанып отыр (латын терминологиясынан сабақ беретін 
осы мақаланың авторы осылай ойлайды). "Фенилаланин" препаратында phenyl 
(фенил) терминементі бар, ол ағылшын нұсқасында да phenylalanine деген 
жазуды сақтайды. Қазақ мәтініндегі латын әліпбиінде.[3,4] 
Қазақ тілінің алынған терминологиялық лексикасын латын әліпбиіне 
бейімдеу арнайы қарауды, мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жөніндегі 
барлық жұмыстар сияқты белгілі бір әдістемелік тәсілдерді талап етеді. 
Еліміздегі тіл саясатының басты мақсаттарының бірі Қазақстан азаматтарының 
мемлекеттік тілді меңгеруіне жағдай жасау болып табылады. Ел тәуелсіздігінің 
кепілі - мемлекеттік тілді еркін дамыту. Мақсатқа жету жолында 
латынграфикасын қабылдау уақытылы және маңызды, терең перспективаға ие 
қадам болып табылады. 
"Бұл заманауи технологиялармен, ортамен және коммуникациялармен, 
сондай-ақ 21 ғасырдағы оқыту мен ғылымдағы үдерістердің ерекшеліктерімен 
байланысты. Мектеп орындығынан бастап біздің балалар ағылшын тілін 
үйреніп, латын әріптерін үйренеді, сондықтан жас ұрпақ үшін ешқандай 
қиындықтар мен кедергілер туындамауы тиіс."Өздеріңіз білесіздер, қазақ 
әліпбиінің тамыры терең өткеннен келе жатыр: VI - VII ғасырлар - ерте орта 
ғасырлар. Осы кезеңде Еуразия құрлығында "Орхон-Енисей жазулары" деп 
аталатын көне түркі руникалық жазуы пайда болды және қолданыла бастады. 
Бұл адамзат тарихындағы ежелгі әліпбилердің бірі. V - XVғасырларда түркі тілі 
Еуразия құрлығының елеулі аумағында ұлтаралық қарым-қатынас тілі болды. 
Мысалы, Алтын Орданың барлық ресми құжаттары мен халықаралық хат 
алмасулары негізінен түркі тілінде жүргізілді. Халқымыз ислам дінін 

575 
қабылдаған кезде руникалық жазуды қолдану біртіндеп төмендей бастады, араб 
тілі мен араб әліпбиінің таралуы басталды. ХХ ғасырдан ХХ ғасырға дейін, 900 
жыл бойы Қазақстан аумағында араб әліпбиі қолданылды. 1929 жылы 7 
тамызда КСРО Орталық атқару комитеті мен КСРО Халық комиссарлары 
кеңесінің Президиумы латын әліпбиі негізінде "Бірыңғай түркі әліпбиін" енгізу 
туралы қаулы қабылдады. Латын әліпбиі негізіндегі жазу 1929 жылдан 1940 
жылға дейін қолданылды, содан кейін кириллицаға көшу болды. 1940 жылы 13 
қарашада "Қазақ тілін латын әліпбиінен орыс графикасы негізінде әліпбиге 
көшіру туралы" Заң қабылданды. Осылайша, қазақ әліпбиін қандай да бір 
әліпбиге көшіру тарихы белгілі бір саяси себептермен белгіленді", - деп жазады 
Назарбаев.[1,5,6] 
Бұл ретте экс-президент "Қазақстан-2050" стратегиясында 2025 жылдан 
латын әліпбиіне көшу қажеттігін мәлімдегенін еске салады. 
Бұл белгіленген кезеңнен бастап барлық салада латын әліпбиіне көшуді 
бастаймыз деген сөз. Яғни, 2025 жылға қарай біз латын әліпбиін іс жүргізуде 
қолданып, онда мерзімді баспасөз, оқулықтар мен басқаларды жариялауды 
жүзеге асыруымыз керек. Алдағы жылдарда ұйымдастыру және әдістемелік 
жұмыстар жүргізілуі тиіс.2006 жылғы 24 қазанда Астанада Қазақстан 
халықтары Ассамблеясының XII сессиясында сөйлеген сөзінде алғашқы 
президентіміз былай деп мәлімдеді: 
Қазақ әліпбиінің латын әліпбиіне көшу мәселесіне қайта оралуымыз 
керек. Біз оны кезінде кейінге қалдырдық. Дегенмен, латын графикасы бүгінгі 
таңда коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие. Және көптеген елдер, оның 
ішінде посткеңестік елдер латын әліпбиіне көшті. Мамандар жарты жыл ішінде 
мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс ".[7] 
Жалпы қорыта айтар болсам, қазақ тілі жазуының жаңа латын әліпбиіне 
көшуі бұл алдымен заман талабы, кейіннен, латын әліпбиі жаһандану 
үдерісінде өркениетке жол ашып, түркі әлемімен бірігуге негіз болатын қадам 
болып есептелсе, соңғысы бұл тарихтың тәлкегінен дүниенің төрт бұрышында 
жүрген қазақ халқы үшін латын әліпбиі олардың рухани бірлігі мен 
дүниетанымының тұтастануына алып келетін бірден-бір сара жол болып 
табылады. Оған қоса латын әліпбиге көшудің тағы бір мақсаты – осы кең 
тараған стандарттарға қарай отырып, жан-жақты дамыған, қолданысқа оңай әрі 
тиімді ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар барысында 
ыңғайлы жазу жүйесіне ие болып оны қолданысқа енгізу. Сол себепті біздің 
әліпбиімізде еңгізілетін таңбаларды құрастырғанда жалпыға ортақ кең түрде 
таралған стандарттарға жүгіне отырып жасау керек. Мемлекетіміз өзінің 
өміршең бастамаларымен түркі елінің тарихын, руханиятын және мәдениетін, 
тілі мен дінін, әдебиетін жан-жақты тереңдетіп зерттеу барысында айырықша 
сүбелі жұмыстар жасап жатыр деп айта аламын. Өз тәуелсіздігіне қол жеткізген 
қазақ елі ұлттық мәдениет құндылықтарының барлығын барынша жаңғыртып, 
ұлттық тілінің қайнар-көздерін іздестіріп жаңғыртуға тырысуда. Осы латын 
әліпбиін қабылдау негізінде көптеген жағымды да, жағымсыз да пікірлер 
айтылуда, сараптамалар мен зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Бұл латын 

576 
әліпбиіне көшу дұрыс па? бұрыс па? оны бізге, уақыт өте көрсетеді.Дегенмен 
де бұл біздің үлкен жолға деген үлкен қадамымыз болары хақ. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: