Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

261
 
 
Почвы 
ПСЭП-1 
представлены 
черноземами 
обыкновенными 
слабосмытыми среднесуглинистыми. Данные почвы широко распространены в 
степной зоне, где приурочены к склонам увалов[2]. 
Данные  почвы  характеризуются  темно-серой  окраской  пахотного  слоя, 
ясно  переходящего  по  линии  глубины  вспашки  в  темно-бурый,  с  серым 
оттенком, горизонт «В
1
». За счет водной эрозии в пахотный слой вовлечен весь 
горизонт  «А»,  который  у  несмытых  аналогов  на  8-12  см  мощнее  пахотного 
слоя.  Почвы  старопахотные;  структура  пахотного  слоя  полностью  нарушена. 
Структура  горизонта  «В
1
»  комковато-зернистая  с  копролитами.  Мощность 
гумусового  слоя  по  выработкам  варьирует  в  пределах  40-47  см.  Вскипание 
карбонатов от HCl варьирует в широких пределах от «с поверхности» до «с 68 
см».  
По  данным  на  момент  обследования  2016  года,  мощность  гумусовых 
горизонтов  А(пах)  варьирует  в  пределах  40-47  см,  а  в  среднем  по  площадке 
равна 42 см. Данные почвы слабогумусированы; содержание гумуса в пахотном 
слое варьирует в пределах 2,8-3,4 % [3]. 
ПСЭП-4  расположена  в  Выдрихинском  сельском  округе  (бывшее  клх. 
«Родина») Шемонаихинского района.  
В таблице 2 представлена динамика гумусированности почв ПСЭП-4. 
 
Таблица 2 – Динамика показателя гумусированности почв ПСЭП - 4 
№ 
п/п 
Контролируемые показатели 
Годы наблюдений 
Процент 
увеличения, (+) 
уменьшения (-) 
2016 г. от 
1996 г. 
1996   2006  
2011   2016  
1 
Мощность гумусовых гор. Ап+В
1
,см 
86 
85 
78 
77 
-10,5 
2 
Содержание  гумуса  в  Ап/слой  0-30 
см, % 
5,60 
4,80 
4,30 
5,16 
-7,86 
 
Почвы  ПСЭП-4  представлены  черноземами  выщелоченными  мощными 
тяжелосуглинистыми.  Данные  почвы  широко  распространены  на  предгорной 
лугово-степной  увалисто-волнистой равнине, где приурочены к относительно 
выровненным элементам рельефа [4]. 
Почвы характеризуются темно-серой окраской верхних слоев, светлеющей 
и  буреющей  вниз  по  профилю,  агрономически  ценной  зернистой 
(копролитовой)  структурой  горизонта  «А»  и  обесструктуренной  пахотного 
слоя, промытостью гумусового слоя от карбонатов. 
Далее представлены данные на момент обследования 2016 года. 
Мощность гумусовых горизонтов (А+В
1
) варьирует в пределах 70-84 см, а 
в среднем по площадке равна 77 см. 
Содержание  гумуса  в  верхнем 30  см  слое  варьирует  в  пределах  4,8-5,6%, 
что относит почвы к виду малогумусных[5].  
Площадка  №5  заложена  на  землях  бывшего  СХП  «Веселовское» 
Глубоковского  района.  Динамику  показателя  гумусированности  на  данной 

262
 
 
площадке можно наблюдать в таблице 3. 
 
Таблица  3  –  Динамика  показателя  гумусированности  почв  по  годам 
наблюдений, начиная с года заложения площадки ПСЭП-5 
№ 
п/п 
Контролируемые показатели 
Годы наблюдений 
Процент 
увеличения, 
(+) 
уменьшения (-) от 
стартовых1996 г. 
1996  2006  2011  2016 
1 
Мощность гумусовых гор. Ап+В
1
,см 
75,8 
76,6 
74,6 
75,2 
-0,8 
2 
Содержание  гумуса  в  Ап/слой  0-30  см, 
% 
4,80 
4,77 
4,64 
4,62 
-3,75 
 
Почвы  на  ПСЭП-5  представлены  черноземами  выщелоченными 
слабосмытыми  тяжелосуглинистыми.  Данные  почвы  широко  распространены 
на склонах увалисто-волнистого рельефа. Это старопахотные земли. 
Почвы  характеризуются  темно-серой  окраской  пахотного  слоя,  ясно  (или 
резко)  переходящего  по  структуре  в  незатронутую  вспашкой  часть  горизонта 
«А».  Общая  мощность  гумусового  слоя  «А»  (включая  Апах  )+В1»  в  пределах 
74-76  см.  Почвы  не  солонцеваты,  не  защебнены  и  не  засолены 
воднорастворимыми солями. 
В 2016 году мощность гумусовых горизонтов (А+В1) варьирует в пределах 
74-76 см, а в среднем по площадке равна 75 см. Содержание гумуса в пахотном 
слое варьирует в пределах 4,5-4,7% [6]. 
ПСЭП-6  заложена  на  землях  Чапаевского  сельского  округа  (бывш.схп. 
Чапаевское) Зыряновского района. 
Почвенный 
покров 
на 
площадке 
представлен 
черноземами 
выщелоченными среднемощными легкоглинистыми.  
Основными  признаками  данных  почв  являются  темно-серая  окраска, 
постепенно  светлеющая  с  глубиной,  переходящая  в  светло-бурую,  хорошая 
зернистая  (копролитовая)  оструктуренность,  промытость  профиля  от 
карбонатов.  
Мощность гумусовых горизонтов (А+В
1
) варьирует в пределах 72-80 см, а 
в среднем по площадке равна 75 см. 
Содержание гумуса в верхнем 30 см слое варьирует в пределах 4,2-4,6 %, 
что относит почвы к малогумусным [7].  
В  таблице  4  представлена  динамика  показателя  содержания  гумуса  на 
площадке ПСЭП-6. 
 
Таблица 4 – Динамика показателя содержания гумуса на площадке ПСЭП-6 
№ 
п/п 
Контролируемые показатели 
Годы наблюдений 
Процент 
увеличения, 
(+) 
уменьшения (-) от 
стартовых1996 г. 
1996  2006  2011  2016 
1 
Мощность гумусовых гор. Ап+В
1
,см 
75,8 
76,6 
74,6 
75,0 
-1,05 
2 
Содержание  гумуса  в  Ап/слой  0-30  см, 
% 
4,90 
4,84 
4,82 
4,44 
-9,39 

263
 
 
Площадка  №  27  заложена  на  землях  бывшего  СХП  «Никольское» 
Зыряновского  района.  Почвенный  покров  на  ПСЭП-27  представлен 
черноземами обыкновенными обычными среднемощными. 
Мощность гумусовых горизонтов (А+В1) варьирует в пределах 50-55 см, а 
в среднем по площадке равна 53 см. 
Содержание  гумуса  в  верхнем  горизонте  варьирует  в  пределах  4,0-4,2%, 
что относит их к малогумусным. 
В  таблице  5  представлена  динамика  показателя  содержания  гумуса  на 
площадке ПСЭП-27 [8]. 
 
Таблица 4 – Динамика показателя содержания гумуса на площадке ПСЭП-27 
№ 
п/п 
Контролируемые показатели 
Годы наблюдений  Процент 
увеличения, 
(+) 
уменьшения  (-)  от 
стартовых 2011 г. 
2011 г. 
2016 г. 
1 
Мощность гумусовых гор. Ап+В
1
,см 
53,0 
53,4 
+0,75 
2 
Содержание гумуса в Ап/слой 0-30 см, % 
3,94 
4,10 
+4,06 
 
Средний  показатель  содержания  гумуса  (%)  по  площадкам  на  2016  год 
представлен на диаграмме 1. 
 
 
Рисунок 1 – Показатель содержания гумуса на 2016 год. 
 
На  сегодняшний  день  наибольший  показатель  содержания  гумуса 
наблюдается  на  территории  ПСЭП-4  (Выдрихинский  сельский  округ,  бывшее 
клх.  «Родина»  Шемонаихинского  района)-5,16%.  Наименьший  показатель  (на 
землях  бывшего  АО  «Михайловское»  Шемонайхинского  района  (ПСЭП-1)-
3,1%. 
Таким образом, на большей территории Восточного Казахстана показатель 
гумусированности почв снизился по сравнению с показателями года заложения 
площадок,  исключением  стала  лишь  ПСЭП-27,  где  показание  содержания 
гумуса возросло.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Воробьева  Л.  А.  Теория  и  практика  химического  анализа  почв  -  М: 
ГЕОС, 2006. – 400с. 
3,1
5,16
4,62
4,44
4,1
0
1
2
3
4
5
6
1
ПСЭП-1
ПСЭП-4
ПСЭП-5
ПСЭП-6
ПСЭП-27

264
 
 
2.
 
Отчет Департамента земельного кадастра и технического обследования 
недвижимости 
– 
филиал 
некоммерческого 
акционерного 
общества 
«Государственная  корпорация  «Правительство  для  граждан»  по  Восточно-
Казахстанской  области  (ДЗКиТОН  по  ВКО)  по  почвенным  изысканиям  на 
ПСЭП-1,  земли  учетного  квартала  05-080-034  (бывшего  АО  «Михайловское») 
Шемонаихинского  района  Восточно-Казахстанской  области,  г.  Усть-
Каменогорск 2011 год, . 
3.
 
Отчет ДЗКиТОН по ВКО по почвенным изысканиям на ПСЭП-1, земли 
учетного 
квартала 
05-080-034 
(бывшего 
АО 
«Михайловское») 
Шемонаихинского  района  Восточно-Казахстанской  области,  г.  Усть-
Каменогорск 2016 год. 
4.
 
Материалы почвенного обследования клх. «Родина» Шемонайхинского 
района Восточно-Казахстанской области и рекомендации по их использованию. 
г.Усть-Каменогорск, 1989 год, ДЗКиТОН по ВКО. 
5.
 
Отчет ДЗКиТОН по ВКО по почвенным изысканиям на ПСЭП-4, земли 
учетного  квартала  05-080-010  (бывший  клх.  «Родина»)  Шемонайхинского 
района ВКО, г. Усть-Каменогорск –2016 год. 
6.
 
Материалы  по  ведению  мониторинга  земель  в  Веселовском  сельском 
округе  (бывшее  СХП  «Веселовское»)  Глубоковского  района  Восточно-
Казахстанской  области  Республики  Казахстан.  г.Усть-каменогорск  2016  год,  . 
Полустационарная экологическая площадка (ПСЭП) №5, ДЗКиТОН по ВКО. 
7.
 
Материалы  по  ведению  мониторинга  земель  в  Чапаевском  сельском 
округе  (бывшее  СХП  «Чапаевское»)  Зыряновского  района  Восточно-
Казахстанской области  Республики  Казахстан.  г.Усть-Каменогорск, 2016  года. 
Полустационарная экологическая площадка (ПСЭП) №6, ДЗКиТОН по ВКО. 
8.
 
Отчет  ДЗКиТОН  по  ВКО  по  почвенным  изысканиям  на  ПСЭП-27, 
земли  учетного  квартала  05-070-005  (бывший  свх.  «Никольский») 
Зыряновского района ВКО, г. Усть-Каменогорск –2016 год. 
 
ӘОЖ 519.644.2 
МАЛГАЖДАРОВ Е.А., ҦЛАН Қ. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Қазақстан 
 
ҚОЛДАНБАЛЫ ЕСЕПТЕРДЕ 
АНЫҚТАЛҒАН ИНТЕГРАЛДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ 
 
Интеграл  (лат.  Integer  -бҥтін)  –  математиканың  маңызды  ҧғымдарының 
бірі.  Интеграл  ҧғымы  бір  жағынан  –  туындысы    бойынша  функцияны  іздеу. 
Мысалы  қозғалған  нҥктенің  жҥріп  ӛткен  жолын  ӛрнектейтін  функцияны  сол 
нҥктенің жылдамдығы бойынша табу. Екінші жағынан –аудан, кӛлем және доға 
ҧзындығын ӛлшеу, кҥштің белгілі бір уақыт ішінде атқарған жҧмысын табу, т.б 
қажеттіліктен  пайда  болды.  Осыған  қатысты  интеграл  анықталған  интеграл 
және  анықталмаған  интеграл  болып  ажыратылады.  Міне  осыларды  есептеу 
интегралыдық  есептеудің  міндеті  болып  саналады.  «Интеграл»  ҧғымын  Якоб 

265
 
 
Бернулли  қолданған.  Ал  екінші  жағынан  –  ӛзінің  шексіз  аз  бӛліктерінің 
қосындысы  тҥрінде  қарастырылатын  бҥтін  шама.  Бҧл  тақырып  мектеп 
курсында  бастау  алады,  мектепте  11  сағат  бӛлінген,  оқушылар    анықталған 
интеграл  ҧғымымен  танысып  геометриялық  және  физикалық  есептерде 
қолдануды  жалпылай  қарастырады,  бірақ  бҧл  тақырыпты  толық  тҥсініп 
қызығушылығы арта қоймайды, ӛйткені, интегралдың қай салада қай жерлерде 
қолдануын  білмейді  тек  формулалар  бойынша    есептер  шығарумен  шектеледі 
сондықтан қолданбалы есептерде анықталған интегралдың қолданылуына жеке 
тоқталмақшымын. 
Ең  бірінші  анықталған  интегралды  геометрияда    қолданылуына  кеңірек 
тҥсіндірсек.  Мысалы  декарттық  координаталар  системасында  жазық 
фигуралардың  ауданын  есептеп  табуда  мына  функция 
кейбір 
[
кесіндісінде  анықталған  және  ҥзіліссіз  болсын. 
  функция  мына 
тӛменгі жағдайларда болуы мҥмкін 
: 
1)
 
Барлық 
 функцияның мәндері теріс емес яғни
 
жоғарыдан 
  функцияның  графигі,  тӛменнен  абсциссалар  осі, 
бҥйірлерінен 
 және 
 кесінділерімен шектелген ABb жазық фигурасын 
қҧрамыз  (1-суретте  интегралдық  қисықтың  орналасуы)  сонда  анықталған 
интегралдың  анықтамасына  сәйкес  жоғарыда  қҧрылған  қисық  сызықты 
трапецияның  ауданы P мына формула:
  немесе
бойынша 
анықталады. 
 
1-сурет – Интегралдық қисықтың орналасуы 
 
2)
 
  функциясы 
  кесіндісінде  тек  теріс  мәндер  ғана  қабылдайды, 
яғни барлық 
 
сонда 
болады. 
Енді  полярлық  координаталар  системасындағы  жазық  фигуралардың 
ауданын  есептеп  табуда  қарастырсақ. 
  кесіндісіндегі  ҥзіліссіз  функция 
полярлық  координаталар  системасында 
  қисығы  және 
 
тҥзулерімен  берілген.  Берілген  ҥш  сызықпен  шектелген  фигураны  салайық  2-
сурет интегралдық қисықтың декарттық координаталардың орналасуы. 
Егер  ауданы  ізделінетін  қисық  сызықты  фигура  сектор  тҥрінде  емес, 
басқаша  болып  келсе,  оны  қисық  сызықты  секторлардан  қҧрылатындай  етіп 
бӛліктеу  керек  екендігін,  сонда  қарастырылып  отырған  фигураның  ауданы 
ӛзінің  бӛліктері-  қисық  сызықты  секторлардың  аудандарының  қосындысына 
тең болатынын есте сақтау керек. 

266
 
 
 
2-сурет – Интегралдық қисықтың декарттық координаталардың орналасуы 
 
Анықталған  интегралдың  қолданылуын  дененің  кӛлемін  есептеуде 
қолдансақ, соның ішінде параллел қималар арқылы белгілі аудандар бойынша 
денелердің  кӛлемдің  есептеуді  мысалға  келтірейік.  Мысалы  жазықтармен  бҧл 
денелер қималарының аудандары белгілі, кейбір ӛске перпендикуляр V денелер 
кӛлемін тау керек 
. 
 
1-сурет –Интегралдық қисықтың декарттық координаталардың орналасуы. 
 
1)
 
Кез келген нҥкте арқылы 
 П жазықтығын жҥргіземіз, Ох ӛсіне 
перпендикуляр.  П  жазықтығының  сол  жағында  жатқан. 
  кесіндісінің 
аумағында   функциясы бар x – тан, т.с.с. 
 деп 
есептейміз. 
2)
 
атқаратын қызметінің дифференциал табамыз. 
3)
 
аралығында 
-ны  интегралдау  арқылы 
  –ның  мәнін 
табамыз:
. 
Анықталған  интегралдың  қолданылуын  дененің  кӛлемін  есептеуде  соның 
ішінде  айналмалы  дененің  кӛлемі  табуда  ашып  кӛрсетсек
.  Ох  ӛсінің 
айналасында  қисық  сызықты  трапеция  айналып  жатыр,
ҥздіксіз 
сызықпен  шектелген,
кесінді  және 
тҥзулермен  (4-
сурет  интегралдық  қисықтың  декарттық  координаталардың  орналасуы). 
Алынған айналған фигура айналмалы денелер деп аталады.  

267
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-сурет –Интегралдық қисықтың декарттық координаталардың орналасуы 
 
Жазықтықпен  осы  дененің  қимасы,  Ох  ӛсіне  перпендикуляр,  Oх  ӛсінен  х 
кез келген нҥкте ӛткізілген, 
радиуспен шеңбер бар. Демек,
2
  
b
a
формуланы  қолдана  отырып,  параллел  қималардың  аудан 
бойынша дене кӛлемнен
x
b
a
2
аламыз. 
Осы  анықталған  интегралды  айналу  беттерінің  аудандарын  есептесек  АВ 
қисығы 
функциясының  графигі,  онда  функция  және    оның  у'  = 
f'(х)  туындысы  бҧл  кесіндіде  ҥздіксіз.
.  Егер  AB  қисығы 
параметрлік  теңдеуде  берілсе
1
1
2
  онда  айналу 
бетінің 
ауданының 
формуласы 
мынандай 
турде 
болады:
2
/
2
/
))
(
(
))
(
(
t
y
t
x
 
Анықталған  интегралды  жазық  фигураның  ауданын  есептеуде  қолдана 
аламыз
. Тік  тӛртбҧрышты  координаталар  егер  f(х)  функциясы  [а;b] 
сегментінде  ҥздіксіз.  Егер 
  ал 
  онда 
  қисық  сызықты 
трапецияның ауданы, 
, сызықтармен шектелген, 
мына  интегралға  тең 
b
a
dx
x
f
S
.
)
(
  Егер  де 
  да 
  онда 
  0  да 
  Сондықтан  S  ауданы  қисық  сызықты  трапеция  формуласымен  тҧрады
|
)
(
|
b
a
dx
x
f
S
 
Енді  анықталған  интегралдың  механикалық  анықтамасына  тоқталсақ. 
Айнымалы кҥшпен жҧмыс М материалдық нҥктесі Ox ӛсінің бойымен  
  айнымалы  кҥштің  әсерімен  қозғалсын,  параллель  ӛске 
бағытталған.  Жҧмыс,  М  нҥктесінде  орын  ауыстырғанда  кҥшпен  шығарылған 
  жағдайдан 
  жағдайына,  мына  формула  бойынша 
табылады:
b
a
dx
x
F
)
(
 
Сурет9 

268
 
 
Ауырлық 
центрі 
AB 
доғасының 
ауырлық 
центрінің 
    сәйкес  табылатын  координаталары 
 
былай анықталады:  
 
 
Инерциялық момент ҧғмы 
1)  Массасы  m-ға  тең  материялық  нҥктенің  кейбір  оське  сай  инерциялық 
моменті  деп  масса  m-мен  берілген  нҥктенің  l  осінен  қашықтығы  r-  дің 
кӛбейтіндісін айтады. 
2)  Cәйкес  массалары 
-ге  тең  материялық  нҥктелер 
 
cистемасының  кейбір  ось  l-  ге  сәйкес  инерциялық  моменті    деп,  берілген 
нҥктелердің,  сол  оське  сай  инерциялық  моментінің  қосындысын  айтады,  яғни 
,  деп 
  нҥктелерінің  l  осіне  дейінгі  қашықтықтарын 
белгілесек 
  болады.  Осы  анықтамаларды  негізге  ала  отырып, 
тҥзуленетін AB доғасының сол доғамен бір жазықтықта орналасқан l осіне сай 
инерциялық моментін анықтау формуласын қорытамыз. 
Анықталған  интегралды  қолданудың  тағы  бір  ҥлкен  саласы  анықталған 
интегралды  биологияда  есептеу.  Биология  саласында  папуляциялардың  саны 
ҧғымында  яғни  папуляцияда  тҥрлердің  саны  (популяциялардың  саны) 
уақытымен  ӛзгеріп  отырады.  Егер  популяция  шартының  ӛмір  сҥруі  қолайлы 
болса,  онда  ӛлім-жітімнен  туылуы  жоғары  және  жалпы  популяция  тҥрлерінің 
саны  уақытымен  ӛседі.  Популяцияның  ӛсу  жылдамдығы  деп  тҥрлердің 
санының  уақыт  бірлігін  айтамыз.  Бҧл  жылдамдықты  былай  белгілейміз 
 ―Ескі‖, популяциялық қағида бойынша, бҧрыннын келе жатқан жергілікті 
ӛсу  жылдамдығы 
)  кем  және  баяу  нольге  ҧмтылады.  Егер  популяция  жас 
болса,  оның  басқа  жергілікті  популяциялармен  қарым-  қатынасы  белгіленбесе 
немесе  осы  жағдайды  сыртқы  себептерді  ӛзгертетін  болса,  яғни  саналы 
адамдардың  араласуынан  жылдамдығы
 
  едәуір  толқындалуынан,  азаюы 
немесе кӛбейюі мҥмкін. 
Егер популяцияның ӛсу жылдамдығы
 
 белгілі болса, онда біз санаулы 
tо  дан  Т  –  ға  дейінгі  уақыт  аралығында  популяцияның  ӛсуін  есептей  аламыз. 
 анықтамасынан бҧл функция популяция 
 есептелуінен туынды сәтінде 
t,  демек,  популяцияның  есептелуі 
  алғашқыдай  жылдамдық 
болады. 
Сондықтан 
–
0
T
t
dt
t
v
0
)
(
Шектелмеген 
ресурстар 
шартында 
қоректенудің  ӛсу  жылдамдығы  кӛптеген  популяциада  экспоненциальды  екені 
белгілі, яғни 
kt
 
Анықталған  интегралды  ӛмір  ағынында  ерекше  ӛзгеріп  отыратын 
массаның  популяциясын  қарастырамыз  және  жалпы  популяцияның 
биомассасын  есептейміз.  Кейбір  зеттеулерде,  жҥгірістің  орташа  ҧзындығын 
немесе  жануарлардың  жҥріп  ӛткен  аймақтағы  жолының  орташа  ҧзындығын 

269
 
 
білу  керек.  Осы  жерде  анықталған  интегралды  аралықтың  орташа  ҧзындығы 
қолдануға болады. 
Қҧстарға  арналған  сәйкес  есеп  айыру  келтірсек.  R  радиусы  шеңбердің 
аймағы  болсын.  R  аймағын  ҥлкен  емес  деп  есептесек,  зерттеп  отырған 
қҧстарымыздың кӛпшілігі шеңберді тігінен қияды. Қҧстар барлық бҧрышта кез- 
келген  нҥктелерде  дӛңгелекпен  қиылысады.  Осыған  байланысты  аралықтың  0 
дан  2R-ге  дейінгі  ҧзындығы  шеңбердің  ҥстінде  тең.  Біз  аралықтың  орташа 
ҧзындығы  қарастырамыз.  Оны  келесідей  белгілейміз.  Себебі  шеңбер  барлық 
салыстырмалы  диаметрінде  симметриялы,  қандай  да  бір  бағытпен  Оу  осьіне 
параллел ҧшып бара жатқан қҧстармен шектелген жеткілікті. Сонда аралықтың 
орташа  ҧзындығы-  бҧл  доғалар  арасындағы 
  және 
1
  орташа 
арақашықтығы. Басқаша айтқанда, 
1
—
2
 мҧнда 
i
 бҧл орташа 
функцияның мәні- жоғарғы доғаның теңдеуі, ал 
 — тӛменгі доғаның 
теңдеуі, яғни  
a
b
dx
x
f
x
f
L
b
a
)]
(
)
(
[
2
1
 болады
 
Еді  анықталған  интегралдың  тағы  бір  ҥлкен  саласы  экономикада 
интегралды  есептеу  қолдануыға  болады
.  Макроэконимика  курсында 
кӛбінесе  шекті  шамалар  қарастырылады,  яғни  берілген  f'x  туындысын 
қарастыра  отырып  шамаға 
  функциясын  ҧсынады.  Мысалы,  егер  С 
функциясы  берілген  болса,  шығарылған  тауардың 
кӛлемі  q,  онда 
шекті  шығындар  туынды 
  тҥрінде  беріледі.  Оның  экономикалық 
мағынасы-  ол  қосымша  бірлікте  шығарылған  тауарлардың  ӛндірістегі 
шығындары.  Сондықтан  шығындар  функциясын  берілген  шекті  шығындар 
функциясы арқылы табымыз. 
Е.Д.Домаром ҧсынуымен кейбір экономикалық ӛсу ҥлгісін қарастырамыз. 
Бҧл ҥлгінің негізгі жорамалы тӛмендегідей сипатталған
: 
1)
 
Кез-келген  шаманың  ақшалай  ағынының  жылдамдығы 
  жиынтық 
сҧранысына әсер етеді, ӛндіріс кӛлеміне де ӛзгеріс әкеледі.  
2)
 
Сҧраныс  шамасының  ӛзгеру  жылдамдығы 
  пропорционалды 
коэффицент 
  тең  сҧраныс  шамасының  ӛзгеру  жылдамдығы 
туындысына  пропорционал,мҧнда  s-шама  шегінің  жинақтауы.  Бҧл  жормалды 
теңдеу тҥрінде жазуға болады: 
dt
dI
s
dt
dY
1
 
3)
 
Экономикалық 
потенциал 
 
 
пропорционады 
К 
коэффициентімен айналым қҧралдарының кӛлеміне пропорционал.   бойынша 
дифференциалдап, 
I
dt
dK
dt
dK
аламыз. 
 Қорытындылай  келе  анықталған  интеграл  қолдану  аясы  ӛте  кең,  бірақ, 
оны  мектеп  курсында  сағат  саны  аз  бӛлінумен  және  мҧғалімнің  осы  ҧғым 
жайында  таяз  білімінен  оқушылыар  қызығушылығы  оянбайды.  Сондықтан 
ҧстаздарымыздың  осы  ҧғым  жайында  тереңірек  қарастырып  анықталған  
интегралдың  қолдану  аясын  қызықты  мәліметтермен  тҥсіндірсе  яғни  тек 

270
 
 
оқулықтарда ғана берілген мәліметтермен шектелмей жан-жақты қарстырып әр 
оқушының осы тақырыптың не ҥшін керек, қайда қолдануын білсе әр ҧстаздық 
еңбектің  еш кетпегені. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Баврин И.И. Высшая математика – М.: Просвещение, 1993. – 319б. 
2.
 
Бермантт  А.Ф.,  Араманович  И.Г.  Краткий  курс  математического 
анализа для втузов - М.: Наука, 1971 . – 736б. 
3.
 
Пискунов  Н.С.  Дифференциальное  и  интегральное  исчисления  для 
втузов, Том 2 -М.: Наука, 1985. –563б.   
4.
 
Солодовников  А.С.,  Бабайцев  В.А  Математика  в  экономики  –  M.: 
Финансы и статистика, 2005. – 560б. 
 
ӘОЖ 53:373 
МҦРАТБЕКОВА А.М., ДАУТОВА З.С. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Қазақстан 
 
ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ САБАҒЫНДА   ИННОВАЦИЯЛЫҚ 
ТЕХНОЛОГИЯНЫ  ҚОЛДАНУДЫҢ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Жас  ҧрпаққа  жаңа  технологияларды  жҥзеге  асыра  отырып  білім  беру, 
олардың қоғам мен адам ӛмірінің бірлігін терең сезінетін, еліміздің әлеуметтік-
экономикалық  жағдайын  жақсарту  бағытында  ӛскелең  ҧрпаққа  жҥйелі,  нақты 
білім  беру  Қазақстан  азаматын  тәрбиелеу  міндеттері  мен  мақсаттары  ӛз 
маңыздылығын  бҥгінгі  таңда  жоймай,  қайта  одан  әрі  кӛкейкестілігімен 
сипатталуда [1]. 
Интербелсенді  оқуда  оқушылар:  терең  және  жҥйелі  ойлану,  ақпаратты 
ӛздігімен тҥсініп,керектісін таңдап алу,жан-жақты талдау және бағалау, ӛз ойы 
мен  пікірін  дәлелдеу  ,ӛз  ӛміріне  және  біліміне  деген  жауапкершілікті  сезіну 
машықтарын иемденеді. Шәкірт ӛздігімен ҥйренуі керек,сонда ғана оның білімі 
толығады,солай  ғана  ол  білімді  ӛз  ӛмірінде  қолдана  алады.Оқушы  ӛздігімен  
және  басқалармен  бірлесе  ізденіп,  оны  қандай  тиімді  әдіс-тәсілдер  арқылы 
шешіп,бҧл білімнің ӛз ӛміріне қалайша қажетті болатынын  айқындауы қажет. 
Интербелсенді  оқытуда  мҧғалім  оқушының  ҥйренуіне  бағыт-бағдар 
сілтеушісі,оқушының  шығармашылық  жҧмысының  бастамашысы,  ҧйытқысы, 
оқушыны 
білім 
алудың 
белсенді 
әрекеттеріне 
ынталандырушы[2]. 
Адамгершілік  қҧндылықтар  ҥлкен  мен  баланың  арасындағы  шынайы  қарым-
қатынаста беріледі. Кӛзге кӛрінбейтін , ӛте нәзік сезімді, аса қҧнды қасиеттерді 
жҥректен жҥрекке ҥзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің ғана қолынан келеді. Әр 
баланың  іс-әрекетіне  шығармашылықпен  ҥңіліп,  жеткілікті  кӛңіл  бӛлу, 
қоғамның  дамуына  қарай  ҧрпағының  қалыптасуына  кӛңіл  бӛлу,  еліміздің 
болашағына  деген  зор  сенімді  білдіреді.  Интербелсенді  әдістемені  оқу 
процесінде  қолдану  жаңа  дәуір  адамын  тәрбиелеу,  жеке  тҧлғаны  ҥйлесімді 
қалыптастыру міндеттерін шешуге кӛмектеседі[3,4]. Мысалы: 

271
 
 
Сабақтың  тақырыбы:  Қаныққан  біратомды  спирттер,  спирттердің 
қасиеттері 
Сабақтың мақсаты: 
Білімділік:  Спирттер  және  бір  атомды  қаныққан  спирттер  туралы  ақпарат 
беру,  физикалық  және  химиялық  қасиеттерін  ажыратып,  химиялық  реакция 
теңдеулерін жаза білу дағдыларын қалыптастыру. 
Дамытушылық: 
Жеке-тҧлғаның, 
ақыл-ойын, 
танымдылық 
және 
шығармашылық қабілетін дамыту, химиктердің қоғам ӛміріндегі рӛлін ашу, пән 
тілінде  сӛйлей  білу  дағдыларын,  ісмерліктердің,  ӛз бетімен  еңбектену  сезімін, 
ойлау қабілетін және пәнаралыққа байланысты дамыту. 
Тәрбиелік:  Ҧйымшылдыққа,  белсенділікке,  шапшандыққа  тәрбиелеу. 
Болашақ  қоғамның  салауаттылығы  әр  адамның  денсаулығына  байланысты 
екенін  дәйек  сӛздермен  айта  отырып,  спиртті  ішімдіктерден  ӛздерін  аулақ 
ҧстауға тәрбиелеу. 
Күтілетін нәтиже: 
А: Спирттің формулаларын жаза алады;  
В:  Физикалық  және  химиялық  қасиеттерін  ажырата  алады,  қолданылу 
аясын тҥсінеді;  
С: Берілген реакция теңдеулерінен спирттің формуласын анықтай алады. 
 
4-кесте 
№ 
Сабақ 
қҧрылымы 
Мҧғалімнің іс – әрекеті 
Оқушының іс-әрекеті 
Ӛзіндік 
талдау 
І. 
Сабақтың 
барысы: 
 
(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін 
анықтау.) 
  -сабақта  қалыпты  жҧмыс  істеуге 
мҥмкіндік жасау; 
  -оқушыларды 
психологиялық 
дайындау.  
Амандасу.  Оқушылардың  сабаққа 
дайындығын 
тексеру. 
Оқушылардың  кӛңілін  сабаққа 
аудару. Сабақтың жалпы мақсатын 
ашу 
,оны 
ӛткізу 
жоспарын 
кӛрсету. 
Сыныпты  тӛрт  топқа  бӛлу.(мақал-
кілт сӛздерді жинау арқылы) 
Тӛрде орын барда есікте отырма. 
Жауыңа жаныңды берме сырыңды 
бер. 
Асыңа  тойғызбасаң  да,  ақ  ниетіңе 
тойғыз. 
Ашу тҧрған жерде ақыл тҧрмас. 
 
Сабаққа дайындалады. 
Оқу қҧралдарын тҥгендеп, 
сабаққа 
зейіндерін 
аударады.  Кілт  сӛздерді 
жинап топқа бӛлінеді.  
 
ІІ. 
Ҥй 
тапсырмасын 
тексеру  кезеңі  
Сабақтың білімділік мақсаты: 
-ҥй  тапсырмасының  дҧрыс,  толық 
орындалғанын тексеру ; 
Ҥй тапсырмасы: 
 

272
 
 
 
-білімдеріндегі 
кеткен 
кемшіліктерді,тапсырма  орындау 
барысында 
қиындықтарды 
анықтау; 
-кеткен кемшіліктерді жою. 
Айналым 
бойынша 
жаттығу 
тексеру. 
 
Кӛмірсут
ек класы 
Жалп
ы 
форму
ла 
Гибрид
тену  
Вален
ттік 
бҧры
ш 
Алкандар 
Алкендер 
Алкадиен
дер 
Алкиндер 
Арендер 
 
 
 
Оқушылар  жҧптасып  ҥй 
тапсырмасын тексереді. 
Кӛмірсуте
к класы 
Жалп
ы 
форму
ла 
Гибр
идте
ну  
Валент- 
тік 
бҧрыш 
Алкандар 
Алкендер 
Алкадиен
дер 
Алкиндер 
Арендер 
C
n
H
2n+
2
  
C
n
H
2n
  
C
n
H
2n-2
  
C
n
H
2n-2
  
C
n
H
2n-6
  
 
SP
3
  
SP
2
  
SP  
SP  
SP
2
  
 
109
0
 28  
120
0
 
180
0
  
180
0
  
120
0
 
 
ІІІ. 
Жаңа 
материалды 
тҥсіндіру 
кезеңі 
І.Сабақ 
тақырыбын 
хабарлау. 
Оқушылармен біріге отырып сабақ 
мақсатын  айқындау. 
Жаңа материалды оқып ҥйренудің  
практикалық  қажеттілігін  кӛрсету. 
Оқушылардың 
алдына 
оқу 
проблемасын қою. 
Білімді жаңғырту.  (Актуализация) 
Білімділік міндеттері: 
-оқушылардың    білім  алуға  деген    
ынта-ықыласын жҧмылдыру. 
 -оқушыларды 
  білім  алудың 
мақсаттарын анықтауға; 
-  оқушылардың  материалды  бір 
мезгілде 
қабылдауы 
,ой 
қорытындыларын 
жасауы,жалпылай  және  жҥйелей 
білуі. 
1-топ.  Спирттердің  жіктелуі.  Этил 
спиртінің 
қҧрылысы, 
номенклатурасы, изомериясы 
2-топ. 
Спирттердің 
химиялық 
қасиеті 
3-топ. 
Спирттердің  физикалық 
қасиеті 
4-топ. Спирттердің қолданылуы 
 ІІ. Мағынаны тану 
Спирттер.Жіктелуі.Біратомды 
спирттер.  
1.Білімді жаңғырту:  
 Алғаш рет 15 ғасырда  «алкоголь» 
сӛзін 
неміс 
ғалымы, 
врач 
Парацельс этил спиртіне қолданды 
Тек  18  ғасырда  Лавуазье  этил 
Оқулықпен 
жҧппен, 
топпен  және  «біреуі  – 
ҥйде,  ҥшеуі  –  қонақта» 
әдісі  бойынша  жҧмыс 
жасайды.    Дәптерлеріне 
реакция 
теңдеулерін 
жазады. 
 

273
 
 
спиртінің 
қҧрамына 
кӛміртек 
,сутек, оттек кіретінін анықтады,ал  
молекулалық 
формуласын 
1883жылы  С2Н6О  дәлелдеген 
Берцелиус. 1834 жылы Жан Батист 
Дюма  и  Эжен  Пелиго  ағаш 
ҧнтақтарын  қыздырып,  екінші 
спиртті    анықтады.Сондықтан  ол 
ағаштан алынған деп аталады. 
 Физикалық  қасиеті.  Спирттердің 
меншікті  салмағы  бірдей:  тӛмен, 
немесе  судан  жеңіл.  Бірінші  ҥш 
ӛкілі 
суда 
жақсы 
ериді, 
жоғарғылары  қатты  заттар  және 
суда 
ерімейді. 
Молекулалық 
массасы  ӛскен  сайын,  қайнау 
температуралары 
жоғарлайды. 
Метил  спирті  (метанол)  СН
3
ОН. 
Ӛзіне  тән  иісі  бар,  тҥссіз  сҧйық 
зат.  Ӛте  улы.  Кӛз  жҥйкесіне  әсер 
етеді. Аздаған ӛлшері соқыр етеді, 
тіпті  адамды  ӛлтіріп  жібереді.. 
Этил  спирті  адам  организіміне 
зиянды әсер етеді. Қолданылуы: 
Пайдасы 
Медицинада 
Еріткіш 
Этилен алу 
Дәрі-дәрмек 
Иіс 
су, 
иіс 
сабын 
Эфир 
Арақ 
(табыс 
кӛзі) 
Зияны 
Адамды 
аздырады 
Тҥрлі қылмысқа 
итермелейді 
 
IV. Ой сергіту 
Автомобиль авариясында бір жігіт 
қатты  жарақат  алады,  ал  қасында 
отырған әкесі мерт болады. Жігітті 
жедел  тҥрде  ауруханаға  жеткізеді. 
Алайда алдарынан шыққан хирург 
бҧл жігітке операция жасаудан бас 
тартты: 
-
 
Мен  ӛз  балама  операция  жасай 
алмаймын! – деп. 
Сҧрақ:  Хирург  жігітке  кім  болып 
келеді?(6 сек) 
Ертедегі 
спирт 
ішімдігіне 
салынған 
тыйымдар 
дерегі(мысалы) 
1.
 
Ежелгі мысырда арақты қҧлдар 
ғана ішкен. 
2.
 
Байырғы Қытай императорлары 
маскҥнемдікке  бой  ҧрғандарды 
Жауабы: Хирург – 
жігіттің шешесі. 

274
 
 
ӛлім жазасына кескен. 
IV. 
Сабақты 
бекіту кезеңі 
-оқушылардың 
ӛтілген 
материалды  қаншалықты  дҧрыс  
меңгергенін анықтау; 
Оқушылардың 
іс-әрекеті 
мен 
біліміндегі 
олқылықтарды 
анықтау.Кеткен 
олқылықтардың   
себебін анықтау.  
-оқушылардың  ӛзін  –ӛзі  бағалау 
қабілеттерін  дамытуға  жағдай 
жасау 
І тапсырма: Семантикалық кесте 
Формуласы 
Халы
қарал
ық 
жҥйе 
бойы
нша 
атауы 
Басқаш
а атауы 
СН
3
-ОН
    
 
 
 
СН
3
-СН
2
--ОН 
 
 
СН
3
-СН
2
-  СН
2
  - 
ОН 
 
 
СН
3
-СН
2
-  СН
2
- 
СН
2
-ОН 
 
 
СН
3
-  СН
2
-  СН
2
- 
СН
2
- СН
2
-ОН 
 
 
 
ІІ тапсырма: Сәйкесін тап! 
 
Химия-
лық 
форму-
ласы  
 
Аталуы  
С
2
Н
4
  
 
Ацетил
ен  
С
2
Н
5
ОН  
 
Метано
л  
С
2
Н
2
  
 
Бутанол  
СН3 ОН  
 
Хлорме
І тапсырма: 
Семантикалық кесте 
толтырады. 
Формуласы 
Систем 
аталуы 
Тарихи 
атауы 
СН
3
-ОН
    
 
Метано
л  
Метил 
спирті  
СН
3
-СН
2
--ОН 
Этанол   Этил 
спирті  
СН
3
-СН
2
- 
СН
2
 - ОН 
Пропан
ол  
Пропил 
спирті  
СН
3
-СН
2
- 
СН
2
- СН
2
-ОН 
Бутано
л  
Бутил 
спирті  
СН
3
- 
СН
2
- 
СН
2
- 
СН
2
- 
СН
2
-ОН 
Пентан
ол  
Амил 
спирті  
 
 
 
 
 
ІІ  тапсырма:  Сәйкесін 
тап! 
Химия-
лық 
форму-
ласы  
 
Ата-
луы  
С
2
Н
4
  
 
Ацети
лен  
С
2
Н
5
ОН  
 
Метан
ол  
С
2
Н
2
  
 
Бутан
ол  
СН3 ОН  
 
Хлорм
етан  
СН
3
Сl  
 
Этиле
н  
 

275
 
 
тан  
СН
3
Сl  
 
Этилен  
С4Н
9 
ОН  
С
3
Н
8
  
 
Этанол  
Пропан  
 
ІІІ тапсырма: Жинақтау тесті 
 
 
ІV тапсырма: деңгейлік есептер 
 
І топ 
         33,6  литр  (қ.ж.)  этиленді 
гидротациялағанда 
тҥзілетін 
этанолдың массасын табыңдар? 
ІІ топ 
       Массасы  9  кг  глюкозаны 
спирттік  ашытып,  қанща  литр 
этанол алуға болады? 
III 
Этил  спиртінің  металл  натриймен 
алмасу реакциясының нәтижесінде 
25,6  г  натрий  этилаты  тҥзіледі. 
Раекцияға қатысқан этил спиртінің 
массасы қанша? 
IV 
Массасы 18 кг глюкозаны спирттік 
ашытып,  қаша  литр  этанол  алуға 
болады? 
V 
тапсырма: 
тренингтік 
ойын(сенесің  бе,  сенбейсің  бе 
немесе  йә,  жоқ  сұрақтары, 
мысалы:) 
1.
 
1  Спирттер  суда  ерігіштігі 
молекулалық 
массасына 
байланысты болатын сҧйық, қатты 
заттар 
2.
 
2 
Спирттер 
полюссіз 
қосылыстар 
3.
 
Спирттер 
кҥшті 
қышқылдар,  индикаторға  әсер 
етеді. 
С4Н
9 
ОН  
С
3
Н
8
  
 
Этано
л  
Пропа
н  
 
 
ІІІ  тапсырма:  Жинақтау 
тесті 
 
 
ІV  тапсырма:  деңгейлік 
есептер 
І топ 
         33,6 
литр 
(қ.ж.) 
этиленді 
гидротациялағанда 
тҥзілетін 
этанолдың 
массасын табыңдар? 
Жауабы: 69 грамм 
 
 
ІІ топ 
       Массасы 
9 
кг 
глюкозаны 
спирттік 
ашытып, 
қанща 
литр 
этанол алуға болады? 
Жауабы: 103,4 литр 
III 
Этил  спиртінің  металл 
натриймен 
алмасу 
реакциясының 
нәтижесінде  25,6  натрий 
этилаты 
тҥзіледі. 
Раекцияға  қатысқан  этил 
спиртінің массасы қанша? 
Жауабы: 17,31 грамм 
IV 
Массасы  18  кг  глюкозаны 
спирттік  ашытып,  қаша 
литр этанол алуға болады? 
Жауабы: 206,8 литр 
 
 
 
 

276
 
 
4.
 
3  Белсенді  металдармен 
орынбасу 
реакциясына 
тҥсіп, 
алкоголяттар тҥзеді. 
5.
 
4  Карбон  қышқылдармен 
әрекеттескенде 
кҥрделі 
эфир 
тҥзеді. 
 
 
1  иә, 2  жоқ, 3  жоқ, 4 иә, 5 
иә, 6 иә, 7 жоқ, 8 иә, 9 иә, 
10 жоқ, 11иә. 
IV.  
кері байланыс  
Оқушыларға  тҥрлі-тҥсті  стикер 
қағаздарын таратып беру 
Берілген 
стикерлерге 
сабақта 
не 
тҥсінгенін 
қысқаша  қорытындылап 
жазып,  топ  алдында  тағы 
бір мәрте жаңа тақырыпты 
қайталап, 
білімдерін 
толықтыру 
 
V.Оқушыларды 
бағалау 
 
-  жекелеген  оқушылар  мен  сынып 
жҧмысына  баға  беру.Сабақтың 
кемшілігі 
мен 
қорытындысын 
шығару. Баға қою.   
Кҥнделіктеріне 
баға 
қойдыру. 
 
VІ. 
Ҥйге 
тапсырма 
 
Білімділік міндеттері: 
-оқушыларға    ҥй  тапсырмасының 
берілу 
мақсаты 
,мазмҧны 
шығарылу  жолы  тҥсінікті  болуын 
қамтамасыз ету 
Ҥй 
тапсырмасын 
кҥнделікке жазып алу. 
 
VІІ.  Рефлексия 
кезеңі: 
Білімділік міндеттері: 
-оқушы  мен  мҧғалім  арасындағы 
дҧрыс қарым қатынасты тудыру. 
-оқушылардыңӛзін 
ӛзі  басқару 
және  басқа  адамдармен  дҧрыс 
қарым-қатынас принципін ҥйрету.  
 
 
 
Осылайша  оқытуда    инновациялық  технологияны  қолдану  оқушының 
оқуға  деген  ішкі  ынтасын  оятып,  білім  сапасын  арттырады.  Қорыта  келе 
айтарымыз, инновациялық тәсілдерді ойын тҥрінде ҧйымдастырылған сабақтар 
оқушының зерттеушілік, шығармашылық ізденістерін, қарапайым нәрседен ой 
тҧтатып, қиял әлеміне шомылып, кез-келген нәрсеге ӛз ҧсынысын еркін жеткізе 
білетін  қабілеттерін  дамытып,таным  қызығушылығын  арттырады  және 
қҧзіреттіліктерін  қалыптастырады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1
 
 Интербелсенді  технология  //  [Электронный  ресурс].  –  Режим  доступа  : 
http://infourok.ru – Загл. С экрана. – Яз. Каз. 
2
 
 Имжарова З.У., Ахметова А.У., Имжарова Ж.Н. Сын тҧрғысынан ойлану 
білім ҥрдісінде. Оқу әдістемелік қҧрал. –Ақтӛбе, 2009 
3
 
 Әлімов  А.Қ.  Интербелсенді  оқу  әдістемесін  мектепте  қолдану.  Оқу 
қҧралы.  -Астана: «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҦ, 2014.-188 б. 
4
 
 Нҧрахметов  Н.  жасаған  жалпы  білім  беретін  мектептің  11-сыныбына 
арналған оқулығы. / Н. Нҧрахметов, К. Сарманова, К. Жексембина. - Алматы : 
Мектеп, 2004. - 224 бет. 
 

277
 
 
ӘОЖ 004.4 
МУРУМБАЕВА Ж.Б., ЖАНТАСОВА Ж.З. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Қазақстан 
 
АҚПАРАТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК НЕГІЗДЕРІН ЖОО-да  
ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Бҥгінгі  білім  беру  жҥйесі  модернизацияланған  заманда  кӛп  тілді 
меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел 
біліммен»,-деп  Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  ҧстаным  еткендей,  келшекке  терең 
біліммен  қадам  басып,  әлемдік  білім  кеңістігінің  қҧпияларына  ҥңіліп,  қоғамға 
бейім, ӛз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген 
қҧзіретті тҧлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. 
Кӛптілді  оқыту  –  жас  ҧрпақтың  білім  кеңістігінде  еркін  самғауына  жол 
ашатын,  әлемдік  ғылым  қҧпияларына  ҥңіліп,  ӛз  қабілетін  танытуына 
мҥмкіншілік беретін бҥгінгі кҥнгі ең қажеттілік. 
Ҥш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, 
әлеуметтік және кәсіптік анықтауға қабілетті мәдениетті тҧлғаны дамыту және 
қалыптастыру. 
Ҥштілдік  туралы  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаев 
білім  және  ғылым  саласы  қызметкерлерінің  III  съезінде  сӛйлеген  сӛзінде: 
―Тілдердің  ҥштҧғырлығы  мәдени  жобасын  кезеңдеп  жҥзеге  асыруды  қолға 
алуды  ҧсынамын.  2007  жылғы  «Жаңа  әлемдегі  жаңа  Қазақстан»  атты 
Жолдауында: Қазақстан бҥкіл әлемге халқы ҥш тілді пайдаланатын мәдениетті 
ел  ретінде  танылуға  тиіс.  Бҧлар  -  қазақ  тілі  -  мемлекеттік  тіл,  орыс  тілі  - 
ҧлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай 
кіру  тілі‖  деген  салиқалы  ҥндеуінен  бастау  алған  болатын.  Сонымен  қатар 
Нҧрсҧлтан  Әбішҧлы:  ―мектептерге  ағылшын  тілінен  шетелдік  оқытушыларды 
тарту қажет. Кез келген ортанқол мектептің балаларға ең жоғары деңгейде шет 
тілін оқып ҥйренуіне жағдай жасайтындай дәрежеге қол жеткізуіміз міндет‖ [1] 
-  деп  етекше атап кӛрсеткен. 
Біз  ҥштілділікті  тәуелсіз  еліміз  ҥшін  стратегиялық  мәні  ерекше  қҧбылыс 
деп  бағалаймыз,  сондықтан  да  бҧл  қҧбылысты  тӛрттілділік  пен  бестілділіктен 
бӛліп қараймыз, ҥштілділіктің кез келген сыңары ретінде кез келген шет тілін 
алуға болар еді, бірақ біз бҧл жерде де қоғамның нақты сҧранысы басым тҥскен 
қазақ, орыс, ағылшын тілдеріне ерекше мән берген жӛн деп тҥсінеміз [2]. 
2016  жылдан  бастап  жоғары  оқу  орындарында  «Ақпараттық 
коммуникациялық  технологиялар»  пәні  ағылшын  тілінде  оқыту    жалпы  білім 
беретін  міндетті  пәндер  циклі  ретінде  енді  [3].  Пәннің  мақсаты  заманауи 
ақпараттық  технологияларды  кәсіби  еңбек  етуде  қолдана  алатын  болашақ 
мамандарды  даярлау.  2016  жылдың  1-ші  қарашасынан  бастап  Білім  және 
Ғылым  Министрлігінен  қолдау  кӛрсетіліп  базалық  жоғары  оқу  орындары 
бекітіліп  оқытушылардың  ағылшын  тілде  дайындығы  басталып  кетті.  Енді 
оқытушылардың  басты  міндеттері  қатарында  жҧмыс  оқу  бағдарламалары, 

278
 
 
студенттерге  арналған  силлабустар  қҧрылымын  типтік  бағдарлама  мазмҧнына 
сәйкес  қамтып,  ағылшын  тілде  оқу  ҥрдісін  ҧйымдастыру.  Біздің  назарымызда 
болып  отырған  сол  пәннің  ҥзілмес  бӛлігі  болып  табылатын  ақпараттық 
қауіпсіздік  негіздерін  студенттерге  ҥйретіп,  олар  болашақ  маман  ретінде 
ақпаратпен қауіпсіз жҧмыс жасау технологияларын қолдана білу сҧрақтары. 
Ақпараттық қауіпсіздік — мемкелеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-
ақ  ақпарат  саласында  жеке  адамның  қҧқықтары  мен  қоғам  мҥдделері 
қорғалуының  жай-кҥйі.  Ақпаратты  қорғау   —   ақпараттық  қауіпсіздікті 
қамтамасыз  етуге  бағытталған  шаралар  кешені.  Тәжірибе  жҥзінде  ақпаратты 
қорғау  деп  деректерді  енгізу,  сақтау,  ӛңдеу  және  тасымалдау  ҥшін 
қолданылатын ақпарат пен қорлардың тҧтастығын, қол жеткізулік оңтайлығын 
және  керек  болса,  жасырындылығын  қолдауды  тҥсінеді.  Сонымен,  ақпаратты 
қорғау  -  ақпараттың  сыртқа  кетуінің,  оны  ҧрлаудың,  жоғалтудың,  рҧқсатсыз 
жоюдың,  ӛзгертудің,  маңызына  тимей  тҥрлендірудің,  рҧқсатсыз  кӛшірмесін 
жасаудың,  бҧғаттаудың  алдын  алу  ҥшін  жҥргізілетін  шаралар  кешені. 
Қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  кезін  қойылатын  шектеулерді  қанағаттандыруға 
бағытталған ҧйымдастырушылық, программалық және техникалық әдістер мен 
қҧралдардан тҧрады. 
Ақпараттық  қауіпсіздік  режимін  қалыптастыру  кешендік  мәселе  болып 
табылады.Оны  шешу  ҥшін  заңнамалық,  ҧйымдастырушылық,  программалық, 
техникалық шаралар қажет [4]. 
Ақпаратты  ӛңдеудің автоматтандырылған  жҥйесі (АЖ)  ретінде  келесі 
объекттер жиынтығын тҥсіну керек: 
1.
 
есептеуіш техника қҧралдарын; 
2.
 
программалық жасауды; 
3.
 
байланыс арналарын; 
4.
 
тҥрлі тасушылардағы ақпараттарды; 
5.
 
қызметшілер мен жҥйені пайдаланушыларды. 
АЖ-нің ақпараттық қауіпсіздігі жҥйенің мына кҥйлерінде: 
1.
 
жҥйенің  сыртқы  және  ішкі  қауіп-қатерлердің  тҧрақсыздандыру  әсеріне 
қарсы тҧра алу қабілеті бар кезіндегісі; 
2.
 
жҥйенің  жҧмыс  істеуі  және  жҥйенің  бар  болуы  сыртқы  ортаға  және 
оның ӛзінің элементтеріне қауіп келтірмеуі кезіндегісі қарастырылады. 
Тәжірибе  жҥзінде  ақпараттық  қауіпсіздік  қорғалатын  ақпараттың  келесі 
негізгі қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады: 
 
конфиденциалдылық  (қҧпияланғандық),  яғни  ақпаратқа  тек  заңды 
пайдаланушылар қатынай алатындығы; 
 
тҧтастық,  біріншіден,  тек  заңды  және  сәйкесті  ӛкілдігі  бар 
пайдаланушылар  ғана  ӛзгерте  алатын  ақпараттың  қорғалуын,  ал  екіншіден 
ақпараттың  ішкі  қайшылықсыздығын  және  (егер  берілген  қасиет  қолданыла 
алатын болса) заттардың нақты жағдайын бейнелеуін қамтамасыз ететіндігі; 
 
қатынау  қолайлығы,  қорғалатын  ақпаратқа  заңды  пайдаланушыларға 
бӛгетсіз қатынаудың кепілі болуы [5]. 

279
 
 
Желілік  қауіпсіздік сервистері есептеуіш  жҥйелерде  және  желілерде 
ӛңделетін ақпараттың қорғау механизмдерін береді. 
Инженерлік-техникалық әдістер ӛзінің  мақсаты  ретінде  техникалық 
арналар  арқылы  ақпараттың  жайылып  кетуінен  ақпараттың  қорғалуын 
қамтасыз етуді қарастырады. 
Ақпаратты 
қорғаудың қҧқықтық және 
ҧйымдастырушылық 
әдістері нормалар  ҥлгілерін  жетілдіру  ҥшін  ақпараттық  қауіпсіздікті 
қамтамасыз етуге байланысты әр тҥрлі қызметтерді ҧйымдастырады. 
Ақпараттық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудің  теориялық  әдістері ӛз 
кезегінде  екі  негізгі  мәселені  шешеді.  Біріншіден,  ақпараттық  қауіпсіздікті 
қамтамасыз етуге байланысты әр тҥрлі процесстерді формализациялау. Осыдан 
екінші  мәселе  туындайды  –  ол,  қорғалу  деңгейін  талдағанда  ақпараттық 
қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудегі  жҥйелер  қызметінің  қисындылығы  мен 
адекваттығының қатаң негізделуі [6]. 
 
 
 
Сурет 1 – Ақпаратты қорғау стратегиялары 
 
 «Ақпараттық  коммуникациялық  технологиялар»  пәнінің  типтік  оқу 
бағдарламасына сәйкес келесідей тақырыптар қамтылуы қарастырылған. 
 
Кесте 2- Ақпараттық қауіпсіздік сҧрақтарын қамтитін тақырыптар 
 

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: