КЛАСТЕРНАЯ САМООРГАНИЗАЦИЯ ПРИ МАРТЕНСИТНЫХ  ПРЕВРАЩЕНИЯХ В СПЛАВАХ НА НИКЕЛЕВОЙ ОСНОВЕ (NI-TI, NI-AL)

301
 
 
Алюминий  и  никель  имеют  ГЦК  решетку.  В  результате  образования 
алюминида  никеля  образуется  решетка  типа  В2.  В  литературе  такому 
превращению  уделено  достаточно  много  внимания,  однако  наиболее 
правильной  может  быть  кластерная  модель  структурных  превращений  при 
фазовых переходах за счет сдвигов и поворотов атомных кластеров. [2, 3, 4, 5, 
6].  Кластерная  модель  позволяет  понять  природу  повышения  пластичности 
хрупкого алюминида никеля при уменьшении размера зерен. [7] 
Цель  данной  работы  –  исследование  структурных  превращений  при 
мартенситных  переходах  в  образцах  никелидов  титана  и  алюминия  с 
использованием кластерного моделирования.  
Образцы  сплава  Ni
51
Ti
49
  в  виде  тонких  фольг  подвергались  пластической 
деформации для получения в них мартенсита деформации. После этого фольги 
утонялись  для  наблюдения  их  структуры  в  просвечивающем  электронном 
микроскопе JEОL2100. Под электронным лучом фольги прогревались с целью 
наблюдения в них обратного мартенситного перехода.  
Сварка давлением 13 МПа многослойного пакета пластин, выполненных из 
порошка  Ni  Н-1  и    порошка  Аl  А-5  толщиной  0,5  и  1  мм  соответственно, 
проводилось в LABOX до температуры плавления алюминия. 
Образцы  спеченного  композита  никелида  алюминия  были  получены 
прессованием смеси порошков Ni и Al размером нескольких десятков микрон в 
универсальной  испытательной  машине  LFM  400  кН  при  нагрузке  330  МПа  в 
течении 10 минут, после были нагреты до температуры 1000 ºС и выдержаны в 
течении  30  минут.  После  этого  нагретую  пресс-форму  вместе  с  образцом 
помещали  повторно  в  пресс  и  нагружали  до  400  Мпа  в  течении  10  минут. 
Полученные  образцы  извлекали  из  пресс-формы  и  исследовали  методами 
оптической  и  сканирующей  электронной  микроскопии  и  рентгеновской 
дифрактометрии. 
Структурные    модели  строились  в  среде  3D  max.  Кристаллические 
решетки ОЦК, ГЦК и ГПУ представляли в виде набора кластеров, как это было 
предложено в работах [2, 4, 5, 6].  
Кластером  называют  группу  атомов,  объединение  которых  может 
рассматриваться  как  самостоятельная  структурная  единица,  обладающая 
определѐнными  свойствами,  существенно  изменяющимися  при  удалении  или 
добавлении хотя бы одного атома [5].  
Из  литературы  известно,  что  при  затвердевании  металлического расплава 
вначале  появляются  кластеры  тетраэдров  и  октаэдров  [8],  но  октаэдров 
присутствует  значительно  меньше,  чем  тетраэдров.  На  основании  этого 
тетраэдры легко собираются в икосаэдры, если жидкость резко охладить. При 
сварке  давлением  или  сварке  взрывом,  или  при  мартенситных  переходах 
происходит  быстрое  затвердевание  случайно  сформированных  смещений 
атомов и их кластеров.  
Но икосаэдр не может существовать при размерах, превышающих четыре 
межатомных    расстояния.  [10]  Уже  на  втором  межатомном  слое  к  икосаэдру 
присоединяется  октаэдр  будущей  ГЦК  решетки.  ГЦК  решетка  состоит  из 

302
 
 
октаэдров,  окруженных  тетраэдрами.  [2,  9]  В  работе  [10]  на  рис.1.б.  слева 
приведен  ромбоэдр,  который  может  служить  элементарной  ячейкой  ГЦК 
решетки. ГЦК решетка является плотноупакованной по типу ABC. 
Плотноупакованная  ГПУ  решетка  пакуется  по  типу  AB.  ГПУ  решетка 
состоит из тех же тетраэдров и октаэдров, что и ГЦК решетка. Однако, порядок 
расположения у них другой, т.е. в случае ГПУ решетки и тетраэдры, и октаэдры 
расположены  попарно,  совмещаясь  с  треугольными  гранями,  как  показано  на 
рис.2.  
 
 
Рисунок – 1. Элементарная ячейка 
ГЦК решетки. 
Рисунок - 2. Кластерная модель 
ГПУ-решетки. 
 
Мартенситное превращение в сталях и других сплавах, например - Ni
51
Ti
49
, 
можно  описать  с  помощью  кластерного  подхода.  Например,  известно 
превращение ГЦК аустенита в углеродистой стали в мартенсит ОЦК решетки. 
Алгоритм ГЦК сборки требует чередования кластеров (октаэдров и тетраэдров). 
Поворачивая  и  сдвигая  кластеры,  формирующие  ГЦК  решетку,  можно  по 
заданному алгоритму получить кластеры ОЦК решетки. При этом межатомные 
расстояния изменяются незначительно. Мы предлагаем переход из ОЦК фазы в 
ГПУ  фазу  через  промежуточную  фазу  с  ГЦК  решеткой.  Возможность  такого 
превращение была показана в работе [2]. 
 
 
 
а) 
б) 
Рисунок - 3. а) Кластерная модель ОЦК решетки;  
б) Переход из структуры с ОЦК решеткой в структуру с ГЦК решеткой.  
 
В  работе  [10]  приведена  кластерная  модель  ОЦК  решетки.  Здесь  куб 
состоит  из  шести  неправильных  октаэдров,  один  из  которых  для  наглядности 
удален.  
Мартенситное  превращение  из  ОЦК  в  ГЦК  происходит  благодаря 
появлению  вакансий  в  центре  ОЦК.  Тогда,  сформировавшийся  ГЦК  кластер 
притянется  в  полость  ОЦК  решетки  строго  по  размеру,  а  октаэдр  станет 
центром зарождения и роста ГЦК-решетки.  

303
 
 
 
Результаты и обсуждения: 
 
  
Рисунок  -  4.  Электронно-микроскопические  изображения  пластически 
деформированного  образца  Ni
51
Ti
49 
в  зоне  разрыва:  слева  –  зарождение 
линзовидного  кристалла,  справа  –  край  линзовидного  кристалла  с  изгибными 
контурами. 
 
На  рис.  5а  приведено  изображение,  полученное  в  сканирующем 
электронном  микроскопе  в  режиме  отраженных  электронов,  от  поверхности 
скола  спеченного  образца  порошкового  никелида  алюминия.  На  рис.  5б 
приведено  элементное  картированиев  лучах  Ni  поверхности  спеченного 
образца порошкового никелида алюминия, а на рис 2в – картирование в лучах 
Аl.  Из  рисунков  видно  не  слишком  равномерное  распределение  элементов  по 
поверхности  образца.  Тем  не  менее  небольшие  порядка  нескольких  микрон 
частицы Ni и Alпроникли друг в друга. 
 
 
 
а )                        б)                           в) 
Рисунок - 5. РЭМ изображение (а) и элементное картирование по Ni (б) и 
Al (в) поверхности спеченного образца порошкового алюминида никеля.  
 
 
Рисунок  -  6.  РЭМ  изображение  поверхности  алюминида  никеля  с 
шарообразными частицами. 
 
На  рисунке  6  показаны  шарообразные  частицы  никелида  алюминия, 
сформировавшиеся в результате термомеханического сплавления порошков  Ni 
и  Al  размером  порядка  нескольких  микрон.  При  повышении  температуры 
материала 
происходит 
временная 
циклическая 
эволюция 
размеров 
преципитатов, которая была показана в работе [5]. Во время такой циклической 

304
 
 
эволюции  укрупнения  микроструктура  вторичного  γ  'выпадает  в  осадок  с 
повторяющимися циклами преципитата: неустойчивость, расщепление и вновь 
повторный  рост  преципитата.  Такая  циклическая  эволюция  приводит  к  тому, 
что материал приобретает жаропрочные и жаростойкие свойства. 
 
а)                                           б) 
Рисунок - 7. Рентгенограмма спеченного AlNi и ее расшифровка. 
 
В  процессе  спекания  порошков  никеля  и  алюминия  образовалось 
небольшое количество интерметаллидной фазы  AlNi. На рентгенограмме (рис. 
7)  обнаружены  структурные  и  слабые  сверхструктурные  рефлексы. 
Дифракционные максимумы (111) ГЦК никеля  совпадают с дифракционными 
максимумами  (110)  атомно  упорядоченной  структуры  В2.  Он  представляет 
интерес как жаропрочный материал, обладающий при сравнительно небольшой 
плотности  достаточно  высокими  характеристиками  жаропрочности  и 
жаростойкости. 
 
а)                             б) 
Рисунок  -  8.  Изображение  многослойного  композита  Al-Ni:  а)  РЭМ 
изображение, б) Элементное картирование.  
В  экстремальных  условиях  первой  формирующейся  фазой  является  фаза 
NiAl  со  структурой  В2,  которая  требует  для  своего  образования  наибольшее 
количество  энергии,  поскольку  ей  соответствует  самой  высокая  температура 
образования на фазовой диаграмме  - 1638 ºC.  Такая  же  фаза  образуется  и  при 
спекании  многослойных  структур  из  порошков  никеля  и  алюминия  (рис.8). 
Дифракционная  картина,  полученная  после  разрыва  многослойной  структуры 
(разрыв прошел по слою алюминия) приведена на рисунке 8. Из расшифровки 
видно, что кроме фазы со структурой В2 появилась фаза со структурой Ni
2
Al
3
, 
имеющей  гексагональную  плотноупакованную  решетку.  Совпадающие 
рефлексы 111 ГЦК, 110 ОЦК и 0002 ГПУ, на рисунке 7, свидетельствуют о том, 
что структурный переход с образованием фаз Ni-Al иNi
2
Al
3
 из исходных фаз Ni 
и Al может быть описан кластерной моделью. Опираясь на кластерные модели, 

305
 
 
можно  показать,  как  из  ОЦК  решетки  через  ГЦК  фазу  можно  перейти  в  ГПУ 
решетку  и  в  икосаэдр.  (Рис.  9.)  Линзовидные  кристаллы  формируются  с 
помощью  трансфрпмации    кристаллитов  ОЦК  ,  ГЦК  и  ГПУ-решеток  в 
тетраэдрически упакованную икосаэдрическую фазу. 
 
Рисунок - 9. Кластерная модель перехода из структуры с ОЦК решеткой в 
структуру  с  ГЦК  и  ГПУ  решетками,  а  так  же  в  структуру  с  икосаэдрическую 
фазу. 
 
На основании проведенных работ были сделаны следующие выводы: 
1.  Сделан  анализ  возможных  схем  мартенситных  превращений  для 
никелидов алюминия и титана. 
2.  Показано,  что  кластерные  трехмерные  модели  являются  более 
подходящими для описания механизмов мартенситных превращений.  
3.  Предложенные  модели  хорошо  подтверждаются  экспериментами  по 
дифракции электронов и рентгеновских лучей. 
4.  Предложенные  кластерные  модели  позволяют  получить  все 
ориентационные  соотношения,  которые  известны  для  мартенситных 
превращений  из  фаз  с  ГЦК  решеткой  в  фазы  с  ОЦК,  ГПУ  решетками  и  в 
икосаэдрическую фазу. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Гринберг  Б.А.,  Иванов  М.А.  Интерметаллиды  Ni3Al  и  TiAl: 
микроструктура, деформационное поведение. – Екатеринбург: УрО РАН, 2002. 
– 360 с. 
2.
 
Бульѐнков  Н.А.,  Тытик  Д.Л.  Модульный  дизайн  икосаэдрических 
металлических кластеров // Известия АН (сер хим.) 2001. № 1. С. 1. 
3.
 
Адашева С. Л. Электрохимическое и коррозионное поведение никеля и  
никелида титана с ультрамелкозернистой структурой. –Иванова, 2011. 
4.
 
Кристаллогеометрический  механизм  срастания  шпинели  и  сульфида 
марганца  в  комплексное  неметаллическое  включение  /  В.  С.  Крапошин,  А.  Л. 
Талис, Е. Д. Демина, А. И. Зайцев // Металловедение и термическая обработка 
металлов. 2015. № 7. С. 4–12. 
5.
 
Пирсон  У.  Кристаллохимия  и  физика  металлов  и  сплавов.  М.:  Мир, 
1977. 
6.
 
KraposhinV. S., Talis A. L., Demin E. D., Zaitsev A. I.  [Crystal geometry 
and  mechanism  of  fusion  of  spinel  manganese  sulfide  in  complex  non-metallic 

306
 
 
inclusion]. Metallovedenie i termicheskaja obrabotka metallov. 2015, Vol. 7, Р. 4–12 
(In Russ.). 
7.
 
K.S. Chan. Scr. Metall. Mater. 24 (1990), p.1725. 
8.
 
Медведев  Н.Н.  Метод  Вороного-Делоне  в  исследовании  структуры 
некристаллических систем. М.: СО РАН, 2000. - 214 с. 
9.
 
Петров Ю.И. Кластеры и малые частицы. М.: Наука, 1986. -  366 с. 
10.
 
А.М.  Казначеева,  С.Т.  Толеугожина,  Л.И.  Квеглис,  Г.С.  Бектасова. 
Электронографический  анализ  процесса  кластерной  самоорганизации  в 
металлах  и  сплавах.//  Хаос  и  структуры  в  нелинейных  системах.  Теория  и 
эксперимент.– Караганда: КарГу, 2015. с. 207-212. 
11.
 
Мишина  И.В.,Чечикова  А.О.  Кластерная  модель  мартенситного 
превращения в стали. // Молодежь и наука 2012.  
12.
 
Р.Б.  Абылкалыкова,  Г.Б.  Тажибаева,  Ф.М.Носков,  Л.И.Квеглис. 
Особенности  мартенситного  преврашения  в  никелие  титана//  Известия  Ран. 
Серия физическая, 2009, том 73, №11, с. 1642-1644. 
13.
 
Пынько  В.Г.,  Квеглис  Л.И.,  Корчмарь  В.С.//  ФТТ.1971.Т.13№11.С.33-
34. 
14.
 
Крапошин,  Нгуен  Ван  Тхуан.  Модель  кристаллической  структуры  R-
мартенсита в сплавах с эффектом памяти формы на основе NiTi. 
15.
 
Sidhom  H.,  Portier  R.,  An  icosaedral  phase  in  annealed  austenitic  stainless 
steel // Philosophical Magazine Lett., 1989, V.59, №.3, P.131-139. 
16.
 
Shechtman  D.,  Blech  I.,  Gratias  D.,  Cahn  J.W.  Metallic  Phase  with  Long-
Range Orientation Order the No Translational Simmetry// Phys. Rev. Lett. 1984, V. 
53, P. 1951-1953.5-328 
17.
 
Диссипативные  структуры  в  тонких  нанокристаллических  пленках. 
Квеглис Л.И.,Кашкин В.Б.// Красноярск: СФУ, 2011. – 193 с. 
18.
 
 Бокштейн  С.З.  Строение  и  свойства  металлических  сплавов,  1971, 
496с. 
 
ӘОЖ. 517.958 
НҦРБАҚЫТ Қ., ӘДІЛБЕК Ә., ЕРҒАЛИЕВ Е.Қ. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Казақстан 
 
СКАЛЯРЛЫҚ АРГУМЕНТТІ ВЕКТОРЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫНА 
ҚАТЫСТЫ ПРАКТИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕР 
       
Жҧмыста  қарастырылатын  есептерге  қатысты  негізгі  анықтамаларды 
беретін болсақ: 
Анықтама  1:    Егер  әрбір 
T
t
  мәніне   
A
  векторының  толық  анықталған 
мәні  сәйкес  келсе,  скаляр  аргумент 
t
-нің  вектор  функциясы  берілген  деп 
айтылады да, былай белгіленеді: 
t
A
A
 
k
z
j
y
i
x
A
 екенін ескергенде, вектор-функцияның координаталық тҥрі 

307
 
 
t
A
k
t
A
j
t
A
i
t
A
z
y
x
 
болады,  демек, 
t
A
  вектор-функцияның  бар  болуы  ҥш  скаляр 
t
A
t
A
t
A
z
y
x
,
,
 функцияларының бар болуына келіп соқты. 
Анықтама  2.  Егер  айнымалы    вектор   
t
A
  ҥшін 
0
t
t
-  да  тҧрақты  вектор 
k
c
j
b
i
a
A
0
 табылып, шек 
0
lim
0
0
A
t
A
t
t
 
болса, 
0
A
  векторы 
t
A
  векторының 
0
t
t
  нҥктесіндегі  шегі  деп  аталады. 
Сӛз жоқ, 
0
lim
A
t
A
 бар болуы 
c
t
A
b
t
A
a
t
A
z
t
t
y
t
t
x
t
t
0
0
0
lim
,
lim
,
lim
 
шектерінің бар болуымен пара-пар. 
Анықтама 3. Егер вектор-функция 
t
A
 ҥшін  теңдік 
0
0
lim
t
A
t
A
t
t
 
орындалса,   
t
A
  функциясы  скаляр  аргумент 
t
  бойынша 
0
t
  нҥктесінде 
ҥзіліссіз деп аталады. 
t
A
 
функциясының 
0
t
t
нҥктесінде 
ҥзіліссіздігі 
скалярлық 
t
A
t
A
t
A
z
y
x
,
,
 функцияларының 
0
t
t
 нҥктесінде ҥзіліссіз болуларына пара-
пар екендігі ӛзінен-ӛзі айқын. 
Анықтама  4.  Скаляр  аргумент 
t
-нің  ӛзгеру  барысында 
t
A
  векторының 
годографы деп аталады. 
Енді тӛмендегі мысалдарды қарастырайық. 
1) Қозғалыс траекториясы 
t
r
r
 теңдеуімен берілген. Нҥктенің қозғалысы 
ҥдеуінің жетектеуші ҥшжақтың осьтеріндегі проекцияларын табу керек. 
Шешу. 
 
dt
ds
ds
s
t
r
d
dt
t
r
d
 
 
,
,
2
2
2
2
2
dt
d
dt
d
dt
d
ds
d
dt
d
dt
ds
ds
d
dt
d
dt
d
dt
d
dt
t
r
d
dt
d
 
яғни 
dt
d
2
 
Бҧл  ҥдеу  векторы    қисықтың  жанасушы  жазықтығында  жатқанын,  ал 
жетектеуші ҥшжақтың осьтеріндегі проекциялары 

308
 
 
dt
d
; 
2
;
0
 
екенін дәлелдейді. 
2)  Винттік  сызықтың  қисықтығы  да,  бҧралуы  да  барлық  нҥктелерінде 
тҧрақты болатынын кӛрсетелік. 
Шынында.  Әуелі  бҧрыштың  дӛңгелектік  вектор-функциясы  ҧғымын 
енгізелік (1-сурет). 
 
Сурет 1- Бҧрыштың дӛңгелектік вектор-функциясы 
 
XOY
  жазықтығында  жатқан  және  қҧраушылары 
OX
осімен  сәйкесінше   
мен 
2
 бҧрыштарын жасайтын екі бірлік 
1
g
 мен 
2
g
 векторлары болсын. 
Бҧл  векторлардың 
OX
  пен
OY
  осьтеріндегі  жіктелісін  және  олардың 
туындылары 
d
g
d
1
  мен 
d
g
d
2
-лердің 
1
g
  мен 
2
g
  арқылы  ӛрнектелісі  былай 
табылады: 
1
2
1
g
g
, ал 1-суреттен:
 
 
cos
sin
2
sin
2
cos
sin
cos
2
1
j
i
j
i
g
j
i
g
 
 
1
2
2
1
sin
cos
,
cos
sin
g
j
i
d
g
d
g
j
i
d
g
d
 
 
Винттік  сызық  деп  бір  кезде  екі  бір  қалыпты  қозғалыста  -
OZ
осінің 
бойымен  тҥзу  сызықты  және 
OZ
осінен  айналу  қозғалыстарында  болатын 
нҥктенің  траекториясы  аталатыны  белгілі. 
r
-винттік  сызықтың  айнымалы 
нҥктесінің радиус-векторы болсын (2-сурет). 
 

309
 
 
 
Сурет 2- Винттік сызықтың айнымалы нҥктесінің радиус-векторы 
 
Бҧл  радиус-вектордың 
XOY
  жазықтығындағы  проекциясымен  бағыттас 
дӛңгелектік вектор-функция 
1
g
 енгізелік, сонда винттік сызықтың векторлық 
теңдеуі 
a
g
R
r
1
                                                     (1) 
(
R
-центрі  координаталар  системасының  басында,ӛзі 
XOY
  жазықтығында 
жатқан шеңбердің радиусы,
a
радиус-вектор 
r
-дың 
OZ
осіндегі проекциясы) 
Винттік сызықтың анықтамасына сәйкес: 
t
a
t,
                                                      (2) 
( -нҥктенің 
OZ
осінен  айналу  жылдамдығы,   сол  нҥктенің 
OZ
осі 
бойынша жылжу жылдамдығы). Егер (2) теңдеуін (1) теңдеуіне апарып қойсақ, 
винттік сызықтың векторлық теңдеуі 
1
g
R
r
                                                
 (3) 
тҥріне келеді. Ал винттік сызықтың доғасының ҧзындығы 
 
0
2
2
2
2
0
2
2
0
R
d
R
d
R
d
d
r
d
s
          (4) 
болады. 
Винттік сызыққа жанаманың орты былай табылады: 
2
2
2
1
*
R
g
R
ds
d
g
R
d
d
ds
d
d
r
d
ds
r
d
                  (5) 
,
2
2
2
2
2
2
const
R
R
R
g
R
 
 
демек,   векторы 
OZ
осіндегі 
-мен  бағыттас.  Енді  қисықтық  пен 
бҧралудың тҧрақтылығын кӛрсетелік. 
Шынында. 

310
 
 
const
R
R
R
g
R
R
R
g
Rd
R
d
R
g
R
d
ds
d
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
   (6) 
Сӛйтіп, винттік сызықтың қисықтығының тҧрақтылығы дәлелденді.Сонан 
кейін: 
ds
d
ds
r
d
ds
r
d
2
2
,
 шамалары (5) мен (6) формулалардан анықталады да, 
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
1
3
3
R
g
R
R
g
R
R
ds
d
d
g
d
R
R
ds
g
d
R
g
R
R
g
R
ds
d
ds
r
d
 
теңдігін аламыз. 
Олай болса, 
 
2
,
1
s
r
s
r
s
r
s
r
 
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
,
,
1
R
R
R
g
R
R
g
R
R
g
R
s
r
s
r
s
r
s
r

311
 
 
.
,
2
2
2
5
2
2
2
1
2
2
2
const
R
R
g
g
R
g
R
 
 
Есеп толық шешілді. 
3)  Траекториясына  жанама  бағытта  әсер  ететін  кҥштің  салдарынан 
қозғалатын нҥктенің траекториясы тҥзу сызық болатынын кӛрсету керек. 
Шешу. Ньютонның екінші заңы бойынша: 
.
2
2
dt
t
r
d
m
m
F
 
Кҥш 
F
-пен қозғалыс жылдамдығы  
dt
t
r
d
2
 бағыттас болғандықтан,  
2
2
dt
t
r
d
m
dt
t
r
d
 
( -белгісіз  коэффициент)  теңдігін  жазуға  болады.    Егер 
a
m
  деп 
белгілесек, онда  алатынымыз: 
0
2
2
dt
r
d
a
dt
t
r
d
 
Бҧл дифференциалдық теңдеуді интегралдасақ,  
c
t
r
a
dt
t
r
d
      (
c
=const) 
теңдеуі шығады. Бҧл сызықтық дифференциалдық теңдеудің шешімі: 
at
e
c
a
b
t
r
 
Егер 
t
f
e
at
 деп белгілесек,бҧл теңдік 
c
t
f
a
b
t
r
 
тҥрінде жазылады, ал бҧл-тҥзудің векторлық теңдеуі. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Усенбаева  Қ.У.  Математикалық  ӛріс  теориясының  элементтері./  Қ.У. 
Усенбаева. – Алматы, 1988 ж. - 63 бет. 
2. Борисенко А.И. Векторный анализ и начала тензерного исчисления. А.И. 
Борисенко, И.Е. Тарапов. -  Изд. «Высшая школа»,М.,1963. 

312
 
 
3.  Черненко  В.  Д.  Высшая  математика  в  примерах  и  задачах  :  учебное 
пособие для вузов : в 3 т. : Т. 1. / В. Д. Черненко – СПб. : Политехника, 2003. – 
703 с. 
4. Бектаев  Ф.Б  .  Орысша-қазақша  математикалық  сӛздік:/  Ф.Б  Бектаев.  – 
Алматы: Мектеп, 1979. 
 
ӘОЖ  378.147(574) 
ОРАЛБЕКОВА А.З., ТАШКЕНБАЕВА С.Ж. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Қазақстан 
 
БЕЙІНДІ МЕКТЕПКЕ МАМАНДАРДЫ ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Қазіргі  кезеңдегі  жоғарғы  оқу  орнынан  кейінгі  білім  дамуының  негізгі 
стратегиялық  желісі  білім  беру  мазмҧнын  жаңарту  болып  табылады,  кәсіптік 
білім маңызды қҧрамдас бӛлігі, қоғамның ӛңірлік индустриялық-инновациялық 
даму сҧраныстарына тығыз байланысты.  
Бҥкіл  білім  беру  жҥйесінің  ажырамас  бӛлігі  ретінде  жоғары  білім,  соңғы 
білімнен алшақ дами алмайды, және осыған байланысты жоғары білімді дамыту 
бҥкіл білім беру жҥйесінің жҧмыс істеуін реттейтін қағидаттарына негізделген. 
Бейінді  мектепке  мамандар  даярлау  кәсіптік-педагогикалық  білім  берудің 
басты мәселесі болып табылады.. Білім деңгейлерінің әртҥрлілігі жеке тҧлғаға 
ӛз  оқу  траекториясын  қалыптастыруға  мҥмкіндік  береді.  Бірақ  ол  жаңа 
мәселенің  туындауына  себеп  болады,  атап  айтқанда  кәсіптік  білім  беру 
магистрлерін дайындау болып табылады.  
Бейінді  мектепке  арналған  кәсіптік-педагогикалық  мамандарды  даярлау 
моделін кәсіптік оқыту  магистрін дайындау мысалында қарастырамыз.   
Бҧл  мҧғалімдер  ҥшін  профиль  даярлау  жҥйесінде  педагогикалық  іс-
әрекеттің  нақты  кәсіби  міндеттері  екенін  атап  ӛткен  жӛн:  оқыту  даралау 
бағытталған  оқу  процесін  жобалау,  студенттердің  жҧмысы,  ғылыми-зерттеу 
қызметі  және  әлеуметтік  тәжірибені  дамытуға  ӛзін-ӛзі  шығармашылық 
нығайту; 
кәсіби 
қызмет 
(профиль) 
практикасына 
қатысты 
оқыту 
мақсаттарының  қалыптастыру;  алдын  ала  профильді  оқыту  және  дайындау 
элективті  пәндер  әзірлеу  және  іске  асыру;  Оқу  ҥрдісінде  студенттердің 
ілгерілету  динамикасын  анықтау  дәстҥрлі  формалары,  жаңа  тҥрлерін, 
нысандарын,  әдістері  мен  қҧралдарын  қосымша  пайдалану,  назарға  ӛздерінің 
дара  сипаттамаларын  ескере  отырып;  Студенттердің  негізгі  қҧзыреттіліктерін 
қалыптастыру;  оқыту  әдістері  мен  технологияларын  қолдану,  жауапты  таңдау 
және  студенттер,  олардың  қҧндылық  бейімделуді  қалыптастыру  ӛзін-ӛзі 
ҧйымдастыруға жағдай жауапты іс-сараптама қамтамасыз студенттердің ӛзіндік 
жҧмысын  мҥмкіндік  беретін,  ақпарат  жинау  және  талдау,  практикалық 
дағдыларын  қалыптастыру;  жоғары  сынып  оқушылары  ӛзін-ӛзі  билеу 
дағдыларын  аяқтау  және  кәсіптік  білім  беру  саласында  тиісті  оқуын 
жалғастыру ҥшін қажетті қҧзыреттілігін қалыптастыру. 

313
 
 
Сонымен  қатар  басты  назар  бейінді  оқытудың  қҧрылымы  мен  бағытын 
анықтау болып табылады.. Работа ведется по разработке модели исследования 
инвариантно-базовой  структуры  содержания  профильного  обучения  в  системе 
профессионально-педагогического образования. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
  
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1 – Кәсіптік оқыту магистрін дайындау 
 
Қазіргі кезеңдегі мамандандырылған білім беру ҥшін оқу оңтайлы моделі 
шынықтыру мҧғалімі профильді мектеп сатысында мынадай балама жолдарын 
қамтитын аралас моделі болып табылады: 
1)
 
университеттік білім беру негізінде; 
педагогикалық 
Міндетті 
компон. 
Таңдау 
компон. 
Ғылыми-зерттеу жҧмысы 
Міндетті 
компон. 
 
Таңдау 
компон. 
 
Магистрлік диссертация қорғау 
Кәсіптік қызмет аясы: Кәсіптік оқыту мамандығының магистранты жҧмыс 
жасай алады: 
бейіндік дайындығы болған жағдайда - білім беруді басқару органдарында 
менеджер, мамандандырылған мектептер мен кәсіптік-техникалық 
мектептерде операциялар жӛніндегі директордың орынбасары; 
ғылыми-педагогикалық дайындығы болған жағдайда - орта және жоғары 
кәсіптік мектептерде педагогикалық пәндер мҧғалімі, ғылыми зерттеу 
ҧйымдарында ғылыми қызметкер. 
Іс-тәжірибе 
ӛндірістік 
Мазмҧны 
Негізгі пәндер 
Бейінді пәндер 
Мемлекеттік жалпы білім беру стандарты 
Дайындық мақсаты 
Дайындық міндеті 

314
 
 
2)
 
педагогикалық ЖОО магистратурасы негізінде; 
3)
 
мҧғалімдердің  біліктілігін  арттырудағы  облыстық  педагогикалық 
институттарының  негізінде  мамандандырылған  білім  беру  оқытушыларының 
кәсіби  дамуы  екі  негізгі  нысандарда  жҥзеге  асырылуы  мҥмкін:  жеке-мекен 
жайлық  және  корпоративтік.  Осы  нысандарын  біріншісі  мамандану  жҥйесін 
кеңінен  пайдалана  отырып,  шарттық  ынтымақтастық  және  одан  әрі  білім 
беруде  студенттердің  негізінде  нақты  білім  беру  мекемелері  ҥшін  мақсатты 
даярлауды  кӛздейдi.  Корпоративтік  оқыту  проблемасы  семинарлар, 
конференциялар, жеке кеңес, мектеп топтары ҥшін мақсатты курстарды немесе 
қауымдастықтар әдісі болып негізделген. 
Корпоративтік  оқыту  элементтерді  келесі  оқытушылар  командасын 
қалыптастыру  тең  операциялық  білім  беру  мекемелерінің  бір  инновациялық 
ортаны  қҧруға  мҥмкіндік  береді:  мамандандырылған  білім  беру,  ӛзін-ӛзі 
инновациялық;  мамандандырылған  білім  беру  кәсіби  тәжірибе  тағайындау; 
олардың білім беру қызметінің білікті бағалауға мҥмкіндігі. 
Кҥнтізбелік жоспарға сәйкес мамандарды қоғамның ӛңірлік индустриялық-
инновациялық  даму  сҧранысты  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  ҥшін  болжау 
әдістерін зерттеген. 
Мәдениеттану  оқу  бағдарламасы  нҧсқаулықта  контексінде  олардың  жеке 
бейімділігі  мен  қажеттіліктеріне  сәйкес  оқытушылар,  магистранттар, 
студенттер  мен  оқытушылардың  ақпараттық  және  кәсіби-педагогикалық 
дайындығын  жақсарту  ҥшін  тҧлғалық-бағдарланған  білім  беру  ғылыми-
теориялық принциптері анықталған. 
Кәсіптік  оқыту  мамандығының  магистрлік  білім  беру  бағдарламасының 
негізгі міндеттері мыналар болып табылады: магистранттардың таңдап алынған 
мамандықтарына сәйкес жеке білім беретін оқу жолын камтамасыз ету; 
 
толық  және  сапалы  ғылыми-педагогикалық  біліммен  қамтамасыз  ету, 
техникалық  реттеу  және  метрология  саласында  теориялық  және  практикалық, 
сондай-ақ магистранттардың жеке оқуын тереңдету, кәсіби компетенцияларды 
қалыптастыру; 
 
әлемнің 
тҧтас 
кӛрінісін 
қамтамасыз 
ететін 
магистранттарды 
магистранттардың ең маңызды және тҧрақты білімін алуға ынталандыру; 
 
ӛзін-ӛзі жетілдіру мен жаңа білім игеруге қабілетін дамыту;  
 
азаматтық  ҧстанымы  бар  (мәдени  және  кәсіби  қарым-қатынас  қоса 
алғанда)  кәсіби  мәдениет  деңгейі  жоғары,  қазіргі  заманғы  ғылыми  және 
практикалық  мәселелерді  тҧжырымдау  және  шешу  қабілеті  бар,  жоғары  оқу 
орындарында  сабақ  жҥргізе  алатын,  ғылыми-зерттеу  және  әкімшілік  қызметті 
табысты жҥзеге асыра алатын мамандарды даярлау; 
 
аспирантурада  ғылыми  дайындығын  жалғастыра  отырып,  әр  тҥрлі 
деңгейдегі  ғылыми-зерттеу  іс-шараларға  қатысу  дағдысын  қалыптастыруға 
ықпал жасау; 
 
университет  педагогикасы  мен  психологиясы  аясында  қажетті  кӛлемде 
білім  алуға  және  университет  қабырғасында  сабақ  ӛткізу  тәжірибесін  алуына 
ықпал жасау. 

315
 
 
Қазіргі  уақытта,  кәсіптік  білім  беру  реформасының  негізгі  принциптері 
болып табылады: 
 
жалпы және кәсіптік білім беруді біріктіру; 
 
кәсіптік білім берудің кӛп деңгейлілігі; 
 
қарқынды  оқыту  жҥйесін  қҧру,  жоғары  сапалы  білім  беру  және  оқыту, 
жеке  тҧлғаның  барлық    қабілеттерін  іске  асырылуын  қамтамасыз  ету; 
әлеуметтік-педагогикалық  кәсіби  даярлау  жҥйесін  дамытуға  технократиялық 
кӛзқарасқа  кӛшу,  гуманитарлық;  білім  беру  ҥрдісінің  жаңа  талаптарына 
байланысты  оқыту  біртҧтас  және  ҥздіксіз  процесінде  жеке  тҧлғаның 
қалыптасуы мен дамуына ықпал жасау. 
Бейінді  оқыту  —      еңбек  нарығындағы  нақты  тҧтынушыларды  ескере 
отырып, білім алушылардың оқу және әлеуметтендіруді даралауға бағытталған 
орта мектептің жоғары сыныптарында мамандандырылған оқыту жҥйесі. 
Бейіндік  оқыту  дегеніміз  кәсіптік  білім  беру  бағдарламаларын  игеруге 
дайындау,  олардың  кәсіптік  бағдарлары  ҥшін  жағдай  жасау,  оқушылардың 
арнаулы  бейімділігі  мен  қызығушылығын,  танымдық  қабілетін  ескеруге 
бағытталған білім беру процесінің қҧрылымы мен мазмҧнын ҧйымдастыру тҥрі, 
жоғары  сыныптағылардың  оқуын  даралау  мен  саралап  жіктеудің 
педагогикалық жҥйесі. 
Бейіндік  оқытуды  ҧйымдастырудың  басты  мақсаты болып

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: