Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

13 
 
П. М. Давыдов айыптау деп - белгілі қылмыс қҧрамының мҽнін қҧрайтын жҽне сол ҥшін адамның 
қылмыстық  жауаптылыққа  тартылып  жҽне  сотталатыны  анықталған  қоғамға  қауіпті  жҽне  қҧқыққа 
қарсы фактілер жиынтығын айтады. 
М. С. Строгович, айьптауды қылмыс жасаған адамды ҽшкерелеуге бағытталған процессуалдық 
ҽрекеттердің  жиынтығы  ретінде  санауды  тҧжырымдайды,  сҿйтіп  айьштауды  қылмыстық  ізге  тҥсу 
ҧғымымен бip дейді. 
Д. С. Карев, айыптаудағы айыптау ҽрекеттерін, соттағы ҿкілетті адамдардың айыптаудың нақты 
мҽнінің мазмҧны нақты қылмысқа қатысты болғандағы ҽрекетті қарастырады. 
Адамды  қылмыстық  жауаптылыққа  тарту  ҥшін  қылмыстық  iзгe  тҥсу  органдары  қылмыс 
жасаған  адамға  ерекше  назар  аудара  отырып,  ең  дегенде  қылмыстық  қҧ-рамының  элементтерін 
анықтаулары қажет. 
В.  М.  Савицкийдің  айтуынша,  айыптау  қылмыстық  ізге  тусуің  қосындылары  ретінде  екі  тҥрде 
байқалады.  Біріншіден,  қылмыстың  материалдық-қҧқықтық  сипатының  ҿзгеріске    ҧшырамай,  тек 
ҽрекеттің  занды  тҥрде  саралануымен.  Екіншіден,  дҽлелдемелер  жинау  арқылы  қылмыс  жасаған 
адамды  ҽшкерелеуге  бағытталған  қылмыстық  ізге  тҥсу  органдырының  ic  жҥргізудегі  кызметімен. 
Сонымен қатар, айыптауды қоғам мен мемлекеттің қылмыс жасаған адамдарды ҽшкерелеумен, оларды 
қылмыстық  жауаптылыққа  тартуда  ҽлеуметтік  міндеттермен  байланысты  болатын  қылмыстық  ic 
жҥргізу функцияларының бipi ретінде ҧғыну керек. 
«Айыптау» дефинициясының реформалауға дейінгі кезеңде қылмыстық  ic жҥргізу ғылымында 
терең зерттелгенін атап ҿткен жҿн. Бірақта, сонымен қатар теорияның дамуы, заңнаманың жетілдіруші 
жҽне практикадағы оның пайдаланылуы соншама ҿзекті болды деп санауға негіз бола алмады. 
Ғалым-процессуалистердің  кҿпшілігі,  айыптау  қылмыс  жасаған  адамды  ҽшкерелеуден  тҧратын 
айыптау  тезисін  қалыптастыруда  дҽлелдемелер  жуйeciн  қҧрайтын  процессуалдық  ҽрекеттер 
жиынтығын  айту  керек  деген  кҿз-қарасқа  қосылады.  Айыптау  белгілі  бip  жағдайда  айыпталушы 
ретінде жауапқа тартылып отырған нақтылы адамға қатысты бағытталуы керек. 
Белгілі  бip  адамның  немесе  ҿзге  де  қҧқықтық  қатынас  субъектілернің  қылмыс  жасағанын 
ҽшкерелеу  бойынша  айыптау  функциясы  қай  кезден  басталады  деген  мҽселе  пікірталас  кҥйінде 
қалып  отыр.  Бҧл  орайда  адамды  жартылай  ҽшкерелеу,  қылмыс  туралы  хабарламаларды  жҽне 
арыздарды  не  нақты  тҧлға  туралы  мҽліметтерді  алдын  ала  тексеру  кезінде,  қылмыстық  icтi  қозғау 
сатысында  да  орын  алуы  мумкін,  деп  айтуға  болады.  Солай  бола  тҧрса  да,  адамды  ҽшкерелеу 
бастамасын  заңды  тҥрде  қылмыстық  icкe  сезіктінің  пайда  болу  фактісімен  байланыстыруға  бола  ма? 
ҚР  КІЖК  68-бабының  1-бҿлігіне  сҽйкес,  сезікті  деп  ҿзіне  қатысты  қылмыстық  ic  қозғалған,  не  ҧстау 
жҥзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін бҧлтартпау шарасы колданылған адамды айтамыз. Ҿйткені 
адамды сезіктінің жағдайына кҿшіру ҥшін қылмыстық ізге тҥсіру органы тҥбінде айыптың негізі болып 
саналатын  ic  жҥзінде  жҽне  заңды  сезіктену  ҧйғарамын  негіздеу  керек  қой.  Бҧл  жерде  студенттер.  ҚР 
ҚІЖК 68-бабы Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 11-желтоқсандағы Заңымен ҿзгертілгенін еске 
алулары керек. 
Айыптау  жҽне  сезіктену  арақатынасы  туралы  мҽселе  ғылыми  қызығушылық  (назар)  тудырады. 
Кейбір  авторлар  сезікті  —  нақтылы,  қылмыс  жасап  жаткан  жерінде  ҧстап  алғанды  жҽне  заңды 
(процессуалдық)  —  тергеушінің,  анықтама  органының  ҧстау  хаттамасында  немесе  бҧлтартпау 
шарасын таңдау туралы қаулысында қҧрылған деп ажыратады. 
1959  жылғы  Қазакстан  Республикасының  Қылымыстық  ic  жургізу  кодексімен  салыстырғанда 
қолданыстағы  ic  жургізу  заңына  айыпталушы  ретінде  жауапқа  тарту  қҧрылысына  аздаған  ҿзгертулер 
енгізілуіне байланысты тергеу мен айыптау органдарының айып тағылғанға дейін сезіктіні  ҧстау мен 
адамға  қатысты  айып  тағылғанға  дейін  қандайда  бip  мҽжбҥрлеу  шараларын  қолдану  мҽселесі  ашық 
кҥйінде  қалып  отыр.  Қадағалау  жҥргізуші  прокурор  мен  ведомстволық  процесеуалдық  бақылау 
жҥргізілетін тергеу бҿлімінің бастығы практикалық қызметте адамға айып тағылмаған болса,  айыптау 
функциясы туындамайды деген ережені басшылыққа алады. 
Есте  қаларлығы,  қылмыстық  ізге  тусу  органдарының  ic  жҥзіндегі  қызметінде  ceзікті  адамды 
айып  тағылғанға  дейін  ҧстау  немесе  қамауға  алу  заңсыз  жҽне  негізсіз  процессуалдық  шешім  болып 
саналады. 
Айыптау  қызметінің  басталуын  тек  процессуалдық  шешімдермен  шектеп  қана  қоймай,  сонымен 
бipгe  нақты  сол  адамның  қылмыс  жасағаны  туралы  дҽлелелдемелердің  белгілі  бip  ауқымын  есепке 
алған дҧрыс деген  кҿзкарастар басымдылық танытады. Мысалы, сезіктіні ҧстау немесе оған бултартпау 
шарасы  қолдану  ҥшін  қоргану  қҧқығының  кҥшеюімен  байланыстыратын  заң,  атап  айтканда  сезіктінің 
қорғаушысына рҧқсат беру кезеңі аса жауапты негізді қажет етеді. 
Оның  осалдау  жағы  мынадан  кҿрінеді,  кҿптеген  жағдайда,  алдын  ала  тергеу  сатысында 
«айыптау» жҽне «қылмыстық iзге тҥсу» ҧғымдарын шатастырып қоладанатын жағдайлар жиі кездесіп 
қалады. 

14 
 
Соған қарамастан, қолданыстағы қылмыстық ic жургізу заңына сҽйкес, сезіктену функциясымен 
бірге, сол сияқты айыптау функциясының тектік дефинициясы бар екенін мойындауымыз керек. 
Қылмыстық  ic  жҥргізудегі  айып  тағу  қылмыстық-процессуалдық  функция  ретінде  қылмыстық-
қҧқықтық  қатынастарды  реттеу  саласындағы  адам  қҧқықтары  мен  заңды мҥдделерін,  мемлекет  пен 
қоғам  мҥдделерінің  сақталыуы  мен  қорғалуын тиімді қамтамасыз  етеді. Бҧл функция  қылмысты  ашу 
мен  оның  алдын  алу,  кінҽлі  адамдарды  ҽшкерелеу,  сонымен  қатар  қылмыстық  жазаның  болмай 
қалмайтындығын қамтамасыз етуге бағытталған.  
Айыптау функциясын жҥзеге асыру кезінде айыпталушы мен ic жургізудің басқа қатысушылары 
(тергеуші, анықтау органы, қорғаушы, заңды ҿкіл) арасында кҿп субъектілі қҧқықтық қатынас пайда 
болып  жане  ол  дами  тҥседі.  Айыпталушы  ретінде  жауапқа  тарту  туралы  тергеуші  шығарған 
қаулыда  айып  алдын  ала  тергеуден  кейінгі  сатылардағы  қылмыстық  ic  жҥргізуге  қатысушылар 
қызметінің нҽрсесі мен шегін анықтайды. 
Диалектикалық  жағынан  алғанда,  айыптауға  қылмыстық-процессуалдық  функция  -  тағылған 
айыптан қорғану қарсы тҧра алады. Олардың ҿзара байланысы себептік-тергеулік нысанға ие болып 
жҽне қылмыстық icтep бойынша  айыптау  мен  қорғаудың  пропессуалдық  қҧралдары  мен  ҽдістерінің 
тең  болуына  жағдай  туғызады.  Қорғау  айыптаудың  қылмыстық-қҧқықтық  сипатының  мҽнін  жҽне 
қылмыстың  саралануының  алдын  ала  анықталуымен,  тағылған  айыптың  ауырлығын  есепке  ала 
отыра  қҧрылады.  Сонымен  қорғау  айыптың  жалпы  дҽлелдену  дҽрежесін,  сонымен  қатар  айыптың 
негізі  болатын  дҽлелдеменің  ҽрбіp  тҥрінің  негізділігін  ескереді.  Айыптау  функциясынан  қорғау 
функциясының  туынды  тҥрін  жалпы  келесі  формуламен  кҿрсетуге  болады:  қорғаудың  белсенділігін 
айыптаудың белсенділігіне тҽуелді болады. 
Заң  ҽдебиеттерінде  қылмыстық-процессуалдық  функциялардың  негізгі  ҥш  қҧ-рылымының 
негізінде басқа функциялардың мазмҧны мен сипатын қамтамасыз ететін айыптау бірінші  тҧрады, деген 
ғылыми  кҿзқарас  бар.  Қылмыстық  ic  жҥргізудегі  айыптаудың  болмауы,  қылмыстық  қҧқық 
міндеттерінің орындалу мҥмкіндігін жояды  — жазаның болмай  қалмайтынын, ҚР КІЖК 8-бабының 
1-бҿлігімен  кҿзделген  қылмыстық  iс  жҥргізудің  қылмыстарды  тез  жҽне  толық  ашу,  оларды  жасаған 
адамдарды  ҽшкерелеу  жҽне  қылмыстық  жауапқа  тарту,  ҽділ  сот  талқылауы  жҽне  қылмыстық  заңды 
дҧрыс қолдану міндеттерінің орындалуын қамтамасыз етеді.  
Қылмыстық  процессуалдық  функциялардың  иерархиясы  туралы  мҽселе  де  қызығушылық 
тудырады.  Айыптау  функциясының  басымдылығы  қылмыстық  сот  iciн  жҥргізуде  айыптау  жағына 
ауытқытып  кетуге  ҽкеледі.  Істі
 
шешу  фуикцнясына  басымдылық  беру  ҽділ  сотты  жҥзеге  асыруда 
мемлекеттің авторитарлық рҿлінің кҥшеюін білдіреді. Қорғау функциясын жоғары бағалау қылмыстық 
ic  жҥргізудің  жариялы  сипатынан  бас  тартып,  қылмыстық  ic  диспозитивті  бастауларды 
абсолюттендіруге ҽкеледі. 
Жоғарыда  кҿрсетілген  классикалық  ҥш  функция  қылмыстық  сот  iciн  жҥргзу  деп  бҽсекелестік 
қағидасын  мойындауга  негізделеді.  Олар  мағыналы  болып  келеді,  ҽрқайсысы  бір-бірімен  тығыз 
байланыста,    бірінсіз-бipi  болмайды  жҽне  жҥзеге  асырылмайды.  Қазақстан  Республикасының 
қылмыстық ic жҥргізуіндегі бҽсекелестік бастаулары дамытудың маңызы зор, болашақта бҧл қағиданы 
қылмыстық сот iciн жҥргізудің нысанына айналдырып, қылмыстық ic бойынша барлық, ҽcipece сотқа 
дейінгі  сатыларында  аралас  процестен  бҽсекелестік  процеске  дейін  эволюииялық  жолмен  кҿшуді  
қамтамасыз ету қажет. Сонымен, қылмыстық-процессуалдық функцияның ішіндегі маңыздысын белгілеу 
(бҿлу, кҿзге айқын тҥсерлік ету) нҽтижесіз талап болды. 
Сонымен қатар, қылмыстық процессуалдық функциялардың қҧрылымы мен жҥйесінде пайда болу 
уақытына байланысты бірінші болып келетін айыптау рҿлінің маңыздылығын анықтауда, айып тағудан 
қорғау жҽне icті ҿз мҽнінде шешу сияқты eкi функцияның уақытылы жҽне тиімді жҥзеге асырылуына 
тергеушінің  айыптауды  дҽлелдеу  ҿзгермес  ынталандырушы  болатынын  айқындау  қажет.  Мҧндай 
кҿзқарасқа  келесі  дҽлелдерді  келтіруге  болады:  оларға  сҽйкес  ҽрбір  ic  бойынша  қылмыстық  ic 
жҥргізудің  дамуы  мен  динамикасының  факторы  айыптау  емес,  «ақиқатты  орнатуға  талпыну»  болып 
табылады.  Дегенмен,  мҧндай  тҧжырым  ҿзі  негізсіз  сияқты,  ҿйткені  ақиқатты  дҽлелдеу  барлық 
қылмыстық-процессуалдық  функнияларды  жҥзеге  асыру  кезіндегі  ең  басты  да  қорытындылаушы 
мақсат  болып  табылады.  ҚР  ҚІЖК  24-бабы  қылмыстық  соттан  ic  бойынша  ақиқатқа  жету  ҥшін 
барлық қажетті шараларды қолдануды талап етедi. 
Заң  ҽдебиеттерінде  қҧқықтық  басқа  санаттарға  қарағанда  айыптаудың  «қызметтік  рҿлі»  жиі 
кҿрсетіледі. П. М. Давыдов пен П. П. Якимовтың  пайымдауларына   сҽйкес, айыптау   қылмыстық   
заңға «қызмет етеді», С.А.Альперт ол ҽділ сотқа «қызмет етеді» жҽне қылмыстың зардаптарын жоюға, 
жаңа  қылмыстардың  алдын  алуға  белсенді  тҥрде  қатысады  деген  пікір  білдіреді.  Біз  бҧл 
мақсаттарды  ҿзгеше  бағыт-бағдармен  толықтыра  қылмыстылық  пен  кҥрес  саласынадағы 
мемлекеттік  мақсатқа  жету  заңдылық  тҽртібін  орнату,  қылмыстардың  жалпы  жҽне  бҿлшекті 
превенциясы, жасаған ҽрекет ҥшін жауапкершіліктің бҧлтартпауы мен қоғамда тҽртіпті орнату. 

15 
 
Оқу қҧралының авторы айыптау функциясы қылмыстық сот iciн жҥргізудің барлық міндеттерін 
шешуге  бағыталған  деп,  ҧйғарады.  Бҧл  функциясы  қылмысты  ашу  мен  кінҽліні  ҽшкерелеу  кезінде 
тура жҽне тікелей кҿрінеді. Ҿзгеше, онша кҿрнекті тҥрінде емес жағдайда қылмыстық заңды дҧрыс 
пайлалану  (қылмысты  саралау  мҽселелерін)  дҧрыс  қолдану  мен  сот  талқылауын  ҽділетті  жҥргізу 
кезінде байқалады. 
Бҿлімді  қорытындылай  келе,  қылмыстық-процессуалдық  функциялардың  қҧрылымына 
қатысты  ҿз  кҿзқарасымызды  қалыптастырып  кҿрейік.  М.С.Строговичке қарағанда, функцияларды 
негізгі  жҽне  басқа  да  (кҿмекші,  факультативті  тҥрлерге  бҿлуден  аулақпыз.  Ол  басқа  ғалым  - 
процессуалистер  сияқты  азаматтық  талап-арызды  қолдау,  азаматтық  талап-арыздан  қорғау,  icтi 
тергеу сияқты жағдайларды негізгі емес функцияларға жатқызады. Осындай қҧрылымдардың негізінде 
қазақстандық заң ҽдебиеттерінде қосымша функциялар қатарына қылмыстық іске қатысушыларының 
қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету,  қылмыстың  алдын  алу,  кінҽсіз  адамдарды  ақтауды  жатқызылады.  Осы 
сияқты  қҧрылымдардың  негізінде  қазақстандық  ҽдебиеттерде  қосымша  функциялардың  қатарына 
кінҽсіздерді  ақтау,  қылмыстық  ic  жҥргізуге  қатысушылардың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету, 
қылмыстардын, алдын алуды қосуға болады. 
Функцияларды  жоғарыда  кҿрсетілген  екі  топқа  бҿлу  темендегі  мына  мҽн-жайларға 
байланысты қате болып кҿрінеді: 
-
 
функциялар тҧрақты, ал барлық қылмыстық ic бойынша іске жҥргізуге қатысушылардың 
қызметтік белгілері ipiктеп алынған емес, уақытша; 
-
 
факультативті «функциялар» ҿзге де рҿл атқарады жҽне қылмыстық ic жургізудің басқа да 
санаттарымен  аталуы  мҥмкін,  мысалы,  ic  жҥргізудің  белгілі  бip  сатыларының  міндеттері,  оларға 
қатысушылардың ҿкілеттілігі, қҧқықтарының мақсаты т.б; 
-  қылмыстық  сот  iciндегі  бҽсекелестік  қағидасы  мен  айыптау  жҽне  қорғау  тараптарының 
тең  қҧқықтығын  мойындау  (ҚР  ҚІЖК  23-б.),  оны  қылмыстық  icтің  санатына,  ic  жургізудің 
процессуалдық  ерекшеліктеріне,  іске  қатысушылардың  шеңбер)  жҽне  міндеттеріне  қарамастан 
басшылыққа алуды білдіреді. 
Cҿйтіп,  қылмыстық  сот  iciн  жҥргзудің  мҽні  айыптау,  қорғау  функциялары  мен  icті  ҿз  мҽнінде 
шешуге  ҿзара  байланыстылығы  мен  ҿзара  тҽуелділігіне  негізделеді  деп  бекітіп  айтуға  болады. 
Сонымен, осы аталған функцияларға қылмыстық ic жҥргізу заңнамаларының барлық ережелері, тҽртібі 
мен нҧсқаулары, сондай-ақ қылмыстық ic жҥргізу қызметін жҥзеге асырудың барлық нысандары сай 
келуі тиіс. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по советскому праву. – М., 1961. 23-
48б. 
2.
 
Шпилев В.Н. Участники уголовного-процесса. – Минск, 1970. 25-б 
3.
 
Давидов П.М. Обвинение в советском уголовном процессе. – Свердловск,1974.135б. 
4.
 
Якимов П.П. Общественный обвинитель и общественный защитник в суде. – М., 1962.46-б. 
 
 
УДК 541.18 
О ПЕРСПЕКТИВАХ МЕЖДУНАРОДНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА КАЗАХСТАНСКИХ И 
БРИТАНСКИХ ВУЗОВ В ПОДГОТОВКЕ КАДРОВ ДЛЯ НЕФТЕПЕРЕРАБОТКИ  
 
Джакипбекова Н.О., Сакибаева С.А., Иса А.Б. 
ЮКГУ имени М.Ауэзова, Шымкент, Казахстан  
 
Түйін 
Мақалада Қазақстан және Ұлыбританияның жоғарғы білім саласындағы серіктестігі туралы 
қарастырылған. 
Summary 
In this article describe International strategic Partnership in Research and Education between Kazakhstan 
and British university. 
 
Проект  Британского  Совета  по  международному  стратегическому  партнерству  в  области 
исследований и образования направлен на укрепление сотрудничества между вузами Великобритании 
и Казахстана. 
В  рамках  этого  проекта  в  мае  2012  года  для  обладателей  гранта  «Лучший  преподаватель» 
Британский  Совет  организовал  семинар  «Как  наладить  сотрудничество  с  британскими  вузами  и 

16 
 
опубликовать результаты НИР в журналах с высоким импакт фактором». В семинаре приняли участие 
20 обладателей гранта из 10 регионов Казахстана. По итогам семинара 9 обладателей гранта  «Лучший 
преподаватель вуза» приняли участия в образовательном визите в Великобританию /1/.  
Программа  образовательного  визита  (17-28  ноября  2012  год)  включала  в  себя  посещение 
Британского  Совета,  5  вузов  Англии,  2  вузов  Шотландии,  встречу  с  Казахстанской  студенческой 
ассоциацией  в  Великобритании,  участие  в  IV  Информационном  дне  Темпус,  брифинге  по  истории 
высшего  образования  Великобритании,  участие  в  семинаре  о  роли  рейтинга  в  академическом 
обществе.  
Современный  мир  переживает  интеграцию  в  сфере  образования  и  науки,  что  стало  насущной 
потребностью для вузов стремящихся повысить качество образования на основе соединения учебного 
процесса с научно-исследовательской работой обучающихся, связанного с потребностями современной 
экономики  и  государственного  управления.  Опыт  Великобритании  показывает  эффективность 
учебного  процесса  подчиненного  как  нуждам  предприятиям,  так  и  социальному  заказу  общества. 
Исходя  из  этого  целью  визита  Казахстанской  делегации,  организованного  и  проведенного  British 
Council  (Британским  Советом)  в  рамках  программы  «Интернационализация  высшего  образования», 
является ознакомление с инновационными технологиями в сфере образования и науки, реализованных 
в  ведущих  вузах  Великобритании  и  оценка  возможностей    их  адаптации  в  специфических  условиях 
казахстанских вузов. Исходя из указанной цели, были определены следующие задачи: 1. Предоставить 
возможность обладателям гранта ―Лучший преподаватель вуза 2011‖, ознакомится с системой высшего 
образования  Великобритании,    механизмом  функционирования  сложившихся  технологий  обучения, 
содержанием  и  формами  проведения  лекционных,  лабораторно-практических  занятий,  методами 
проведения  и  руководства  научно-исследовательской  работой  студентов  в  соответствии  с 
потребностями  производства,  с  акцентуацией  на  решение  инновационных  задач  согласно  статусу 
научно-исследовательского  университета.    2.  Изучить  возможности  для  ППС  Казахстанских  и 
Британских вузов участвовать в совместных образовательных,  научно-исследовательских программах 
и  прикладных  проектах  финансируемых  из  различных  источников  двух  стран.  3.  Предоставить 
возможность  казахстанской    делегации  посетить  соответствующие  департаменты  и  лаборатории 
ведущих  университетов  по  трем  направлениям:  естественные  науки  (математика,  химия,  биология, 
география),  технические  и  гуманитарные  науки.  4.  Дать  возможность  представителям  Британских 
вузов  оценить  уровень  и состояние высшего  образования  в РК  (предоставить информацию)   с  целью 
определения   оптимальных направлений и  высокой эффективности  в рамках программ и стратегий 
двустороннего  сотрудничества.  
Обзор  высшего  образования  Великобритании.  Обзор  высшего  образования  Великобритании, 
проведенный  для  делегации  Казахстана  Liz  Dempsey,  советником  по  высшему  образованию 
Шотландское  отделение  British  Council,  раскрыл  роль  исторических,  политических,  культурных  и 
социально-экономических факторов в формировании  системы высшего образования Великобритании 
и  развитии  современных  тенденций  ее  совершенствования.  Данный  обзор  позволил  выделить 
ключевые проблемы, наиболее полезные для вузов Казахстана и определения  эффективных подходов   
к  их  решению    вопросов  в  сотрудничестве  с    вузами  Великобритании.  Это    способствовало  членам 
делегации  наиболее эффективно участвовать на встречах с представителями  вузов Великобритании. 
Через  призму  Британского  образования  увидеть  возможные  пути  решения  проблем  высшего 
образования РК. Доклад о рейтингах вузов. С докладом «Роль ППС в формировании рейтинга вузов» 
выступила  Зоя Зайцева, региональный менеджер QS  Рейтинг не цель, а средство улучшения качества 
и  имиджа  вуза  для  повышения    конкурентоспособности  вуза  и  востребованности  выпускников  на 
рынке  труда.  Рейтинг  вуза  –  не  должен  быть  самоцелью  вуза,  а  являться  индикатором  в  системе 
менеджмента  вуза  для  выработки  управленческих  решений  направленных  на  совершенствовании 
учебного,  научно-исследовательского    процессов  и  создания  условий  для  эффективной  работы 
преподавателей и научных сотрудников. Проведение ППС научных исследований на мировом уровне 
оказывает непосредственное влияние на рейтинг вуза, что требует создания необходимых условий для 
научной работы на грани возможного и невозможного. Совершенствование системы трудоустройства 
выпускников  и  поддержка  их  дальнейшей  карьеры,  реализация  принципа  обучение  в  течении  всей 
жизни, ключевым элементом которого являются ведущие профессора имеющие свои научные школы  
дает  возможность  объективно  повысить  рейтинг  вуза.    Вместе  с  тем,  на  наш  взгляд,  заслуживает 
большого внимания разделение процесса воспитания и образования на два больших функционально  - 
самостоятельных  блока.  В  аудиториях,  лабораториях,  на  базах  производственных  практик  и 
библиотеках  студенты  учатся  примерно  15-16  часов  в  сутки,  в  общежитиях  их  воспитывают 
специалисты,  не  относящиеся  к  профессорско-преподавательскому  составу.  Это,  закономерно,  дает 
больше времени ППС для повышения качества обучения и занятия научными исследованиями.  
В  программе  посещения  было  7  вузов.  Каждый    вуз  имеет  свою  особенность  и  свою  сильную 
сторону. Два вуза в Шотландии Роберт Гордон  и Херриот – Уотт  сильные в  подготовке кадров для 

17 
 
нефтепереработки.  Поэтому  основное  внимание  было  уделено  перспективам  и  образовательного 
сотрудничества  с  этими  вузами.  Университет  Нерриот-  Уотт  был  создан  в  1721  году.  В  настоящее 
время  они  готовят  кадры  для  Казахстана  совместно  с  Казахстанский  Британский  Техническим 
Университетом,  г.Алматы.  Мы  устанавливаем  связи  с  данным  вузом  через  Джилиан  Мак  Фадзен 
(ответственная  за  департмент  по  внедрению  НИР  в  промышленность).  Она  подобрала  для  нас 
специалиста  в  области  нефтяной  промышленности  –  Эрика  Макгрей.  С  его  помощью  нами 
разрабатывается  программа  совместных  исследований  в  области  науки  и  образования  по  проблемам 
нефтепереработки. 
Выводы и рекомендации  
1.Много полезной информации нам дали встреча со студентами из Казахстана, обучающимися в 
городе  Лондоне.  Их  рассуждения,  свободный    взгляд,  умение  сопоставлять  факты  и  эрудиция  нас 
порадовали. У нас растет хорошая смена. По мнению студентов экзамены боле эффективно сдавать в 
письменной форме,  так  как  при  сдаче экзамена в  виде  теста,  через  месяц  все  знания  забываются.    В 
западной  системе  образования  нашим  студентам  понравилось  то,  что  любое  задание,  которое  они 
сдают преподавателю проверяется на плагиат. Ещѐ одно положительное качество  западной системы – 
нет  лишних  предметов  при  изучении  специальности.  Например,  студент  –  физик  Сержан 
переписывался с другом, который тоже по «Болашаку» учится в МГУ на физическом факультете  – у 
него лишние предметы: история России, социология, физкультура.  Студенты отметили объективность  
британских  преподавателей:  «Он  может  хорошо  к  тебе  относиться,  но  если  ты  не  знаешь  предмет 
поставит двойку».   
2.В  ходе  поездки  по  вузам,  мы  входе  бесед  и  встреч  установили  много  личных  контактов  и 
договорились  о  совместных  дальнейших  работах  и  проектах.  Британское  образование  считается 
лучшим  в  мире,  поэтому  для  нас  профессоров  и  доцентов  из  9  вузов  Казахстане  (Шымкента, 
Караганды,  Тараза, Усть-Каменогорска, Алматы, Уральска, Атырау) это поездка была крайне полезна, 
в  плане      профессионального  роста,  научного  знания  и  приобретения  опыта  международного 
сотрудничества.  
3.В заключении хотела бы поблагодарить за организацию поездки Дилляру Вуворд и ее команду, 
так же все вузы Британии, которые встречали нас в ходе визита и проявили истинное гостеприимство и 
уважительное отношение к нам преподавателям из Казахстана. 
 
Литература 
1.
 
Сотрудничество между Казахтаном и Великобританией в области  высшего образования на  примере 
проекта «British council INSPIRE» / под.ред. к.г.н., Д.Б.Вудворд.- Алматы, 2011.-104 c. 
 
 
ҼОЖ 541.17 
 
КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҦҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕГІ СИПАТЫ 
ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Есеналиев А.Е., Ахметова З., Тоханова Р.Ж. 
 
Резюме 
В  этой  статье  проанализировано  определение  предпринимательской  деятельности  в  правовом 
аспекте в соответствии с законодательствoм Республики Казахстан. 
 
Summary 
The author of the article analyses the definition of business activity by the law aspect in accordance with the 
legislation of the Republic of Kazakhstan. 
 
Кҽсіпкерлік қызметті қҧқықтық тҧрғыдан зерттеу мҽселесі ғылыми тҧрғыда ҽлі толық шешімін 
таба  қоймаған  ҿзекті  мҽселенің  бірі  болып  отыр.  Соған  қарамастан  кҽсіпкерлік  қызмет  қоғамдық 
ҿмірде  маңызды  мҽселеге  айналуда.  ―Кҽсіпкерлік  қызметтің  қандайы  болмасын  мемлекеттің 
экономикасы аясынан ҿзіне тиісті орнын, дҽреже-деңгейін тапқаны бҥгінде баршаға мҽлім. Ал бҥгінгі 
таңда Қазақстандағы кҽсіпкерліктің туындап, дамуы жҥргізіліп жатқан экономикалық реформалардың 
ҿзегі  ретінде  кҿрініс  табуда.  Ҿйткені,  нарық  экономикасына  кҿшудің  (ҿтудің)  бірден-бір  жолы 
мемлекет  қҧрылымындағы  ҽр  тҥрлі  аяда  қызмет  атқаратын  ҿндіріс,  кҽсіпорындармен  тайталаса  жҽне 
бҽсекелесе  алатын,  айтарлықтай  дҽрежесі  бар  кҽсіпкерлік  қҧрылымдарын  қҧру,  дамыту  болып 
табылады‖ [1.8].  
Кҽсіпкерлік  қызмет  ҧғымы  ҽмбебап  сипаттағы  ҧғымдардың  қатарына  жатады.  Оның 
экономикалық, ҽлеуметтік жҽне қҧқықтық категория ретіндегі ҿзіндік тҥсініктері бар.  

18 
 
Кҽсіпкерлік қызметке қазіргі тҽжірибе кҿрсетіп отырғандай, оның ҧғымын айқындайтын ерекше 
белгілерінің  қатарына,  кҽсіпкерліктің  ынталылық  сипаты,  кҽсіпкерліктің  дербестігі,  оның  кҽсіпкерлік 
қызмет  субектісінің  жеке  тҽуекеліне  негізделуі  жҽне  кҽсіпкерлік  қызметтің  мақсаты  табыс  табуға 
бағытталатындығы жатады. 
Қазіргі кезеңде кҽсіпкерлік қызмет еркіндігі адам қҧқықтары жҥйесінде ерекше орын алатын бір 
бағыттың кҿрінісіне айналуда. Сондықтан да, кҽсіпкерлік қызмет еркіндігінің ҧғымын конституциялық 
деңгейде  бекіту  ҿте  маңызды  болып  табылады.  Біріншіден,  бҧл  кҽсіпкерлік  қызмет  еркіндігін  адам 
қҧқықтарының  бір  арнасы  ретінде  бҿліп  кҿрсетуге  мҥмкіндік  береді.  Екіншіден,  кҽсіпкерлік  қызмет 
саласындағы ҿрескел заң бҧзушылықтарға тойтарыс беретін тетікке айналар еді. 
Кҽсіпкерлік  қызмет  бостандығы  -  азаматтардың  ҿз  тҽуекелдері  мен  жауапкершіліктері  арқылы 
жҥзеге асырылатын, пайда табуға бағытталған бастамалық дербес қызмет ашу мҥмкіндігі. Кҽсіпкерлік 
еңбек  бостандығын  жҥзеге  асыру  тҥріне  жатады  жҽне  ҽлеуметтік-экономикалық  қҧқық  болып 
табылады. Кҽсіпкерлік қызмет бостандығы - нарықтық экономиканы қалыптастырып, оны дамытудың 
қажетті  шарттары.  Конституцияға  сҽйкес  заң  тауарларға  (жҧмысқа,  қызметке)  деген  сҧранымдарды 
қанағаттандыру жолымен табыс  алуға  немесе  жеке   ҿзіне   пайда   тҥсіруге бағытталған, азаматтың ҿз 
меншігіне  негізделіп,  оның  ҿз  тҽуекелі  мен  мҥліктік  жауапкершілігі  бойынша  соның  атынан  жҥзеге 
асырылатын  жеке  кҽсіпкерлікті  не  ҧжымдық  меншіктегі,  тҽуекел  мен  мҥліктік  жауапкершілігі  заңды 
қҧқығы  бар  мекеме  (ҧжымдық  кҽсіпкерлік)  атынан  жҥзеге  асырылатын  ҧжымдық  кҽсіпкерлікті 
белгілейді. 
«Жеке  адамдар  кҽсіпкерлік  қызметті  дербес  немесе  ҽдеттегідей,  Азаматтық  кодексте  қаралған 
белгілі  бір  қҧқықтық  ҧйымдасу  тҥрлерінің  негізінде  басқа  адамдармен  бірлесу  жолымен  де  жҥзеге 
асыруларына болады» [2.94-95], - деп сҿздікте кҿрсетілген.  
Шын мҽнінде, кҽсіпкерліктің басты ерекшеліктерінің бірі – ҿзінінің тҽуекеліне сҥйенетіндігі.  
Қазақстанда  кҽсіпкерлік  қызметтің  субъектілері  заң  жҥзінде  белгіленген.  Олар:  Қазақстан 
Республикасының азаматтары мен заңды тҧлғалары, сондай-ақ шетелдік жҽне заңды тҧлға резиденттер 
болып  табылады.  Кҽсіпкерлік  қызметпен  айналысатын  жеке  тҧлға-азамат  заңды  тҧлға  қҧрып  немесе 
қҧрмай  айналыса  беруіне  болады.  Ал  ҧжымдық  кҽсіпорындар,  кооперативтер  немесе  ҽкімшілік-
аумақтың кҽсіпкерлік қызметтері ҿз меншіктерінің негізінде заңды тҧлға қҧру арқылы кҽсіпкерлікпен 
айналысады.  Енді  аздап  осы  кҽсіпкерліктің  мҽні  мен  маңызына  тоқталайық.  Бҧл  жҿнінде  бҧрыннан 
қалыптасқан  дҽстҥрлі  кҿзқарастардан  бҿлек  келешегі  бар  концепцияда  адамның  мынандай  іс-қимыл 
ҽрекеті  ҿзінің  сипатына  байланысты  мынадай  екі  негізгі  типке:  бастапқы  базистік  еркін-ерікті  жҽне 
қондырма еріксіз қызметке бҿлінеді делінген. 
Сол бірінші ерікті қызмет кҽсіпкерлікке жатады, ҿйткені ол қызметті жҥзеге асырушы тҧлғаның 
мҥддесіне, жҥзеге асыру жолдары мен ҽдістерін таңдау еркіне мақсат еткен нҽтижесіне жетуіне, ҿзінің 
қаражат-мҥлкіне  негізделген.  Бірақ  қанша  ерікті  қызмет  болғанымен  заңда  белгіленген  шектен 
шықпаулары  қажет.  Ҿйткені,  мемлекет  мҥддесіне,  яғни  ҧйымдасқан  қоғам  мҥддесіне  зиян  келуі 
мҥмкін. 
Мемлекет  тарапында  жҥзеге  асырылатын  қызметтерге  тҧлғаның  жҧмысқа  кіруі  ерікті  сипатта 
болғанымен, басқару қызметті басқарушы органның мҥддесіне соған жету жолында жҥзеге асыратын 
функцияларына, ҽдістеріне жҽне т.б. негізделгендіктен қызмет істеу еріксіз болып табылады [1.14-15].  
Кҽсіпкерлік қызмет экономиканың басты элементі болып есептеледі, себебі ол ҿндіріс аясындағы 
экономикалық  қызмет  ретінде  басқарушы  қызметтен  ерекшеленеді.  Мемлекеттің  ҿзі  саяси  биліктің 
субъектісі  жҽне  мемлекеттік  меншік  иесі  болғандықтан  тікелей  шаруашылық  кҽсіпкерлік 
(коммерциялық) 
қызметтерге 
араласпайды, 
ол 
тек 
ҽзірше 
(мҥмкіндігінше 
толығымен 
жекешелендірілген) жҧмыс атқарып, қызмет кҿрсетіп жатқан мемлекеттік кҽсіпорындар, шаруашылық 
ҧйымдары арқылы кҽсіпкерлік қызметке араласады. 
Бҧл  турасында  ҚР  АК-ның  10-бабында  дҽл  айтылған  ―Кҽсіпкерлік  -  меншік  тҥрлеріне 
қарамастан,  азаматтар  мен  заңды  тҧлғалардың,  тауарларға  (жҧмысқа,  қызметке)  сҧранымды 
қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кҽсіпкерлік) не 
мемлекеттік  кҽсіпорынды  шаруашылық  басқару  қҧқығына  (мемлекеттік  кҽсіпкерлік)  негізделген 
ынталы  қызметі‖.  Кҽсіпкерлік  қызмет  кҽсіпкердің  атынан,  оның  тҽуекелімен  жҽне  мҥлікті 
жауапкершілігімен  жҥзеге  асырылады.  Осыған  орай,  кҽсіпкердің  кім  екені  жҿнінде  тҥсінік  бере  кету 
қажет. Кҽсіпкер деп ҿз атынан жҽне ҿз қаражаттары (меншікті немесе қарызға алған) есебінен тауарлар 
мен  ҿнімдерді  ҿндіру,  сату  немесе  сатып  алу  жҿніндегі  жҧмыстарды  орындау  жҽне  қызмет  кҿрсету 
арқылы  пайда  табу  мақсатындағы  қызметті  (кҽсіпкерлік  қызметті)  ҧдайы  (тҧрақты)  негізде  жҥзеге 
асыратын немесе заңды тҧлғаны айтамыз [1.24-25].  
Кҽсіпкерлік  ҧғымы  жоғарыдағы  сипаттамалардың  ҿзінен  кҿрініп  тҧрғандай  ҿте  кҥрделі  ҧғым 
болып  табылады.  Сондықтан  да,  ҽлемдік  экономист  ғалымдар  да,  заңгерлер  де,  саясаттанушылар  да 
жҽне  т.б.  мҧның  негізгі  анықтамасын  беруге  ҧмтылған  болатын.  Отандық  заңгер  ғалым  Қ.Битеміров 
ҿзінің ―Қазақстан Республикасындағы кҽсіпкерлік қызметтің даму жолдары жҽне қҧқықтық негіздері‖ 

19 
 
атты  зерттеуінде  кҽсіпкерлік  қызметінің  тҥсінігін  беруге  байланысты  мынандай  қорытындыға  келеді: 
―Кҽсіпкерлік  қызметтің  тҥсінігін  ҽзірлеу  бірнеше  кезеңнен  ҿтіп,  соңында  жаңадан  қабылданған  ҚР 
азаматтық кодексінен кҿрініс тауып отыр. Осы жҧмыста кҽсіпкерліктің (оның ішінде шағын жҽне орта) 
тҥсінігі  шаруашылық  қызметтің  тҥсінігі  арқылы  ашылып  кҿрсетілген,  сонымен  бірге  мынандай 
келесідей кҽсіпкерлікке тҽн ерекшеліктер: ҿз еркімен талаптану, пайда табуға тырысу, соны мақсат ете 
отырып  қызмет  атқару,  дербестілік  жҽне  тҽуелділік  арқылы  сипатталу  жҽне  т.б.  айқындалған.  Бҧл 
жерде баса назар аударатын бір жҽйт, кҽсіпкерлердің тікелей-шаруашылық дербестігі. Ал дербестілік 
мҥліктік  ерекшеленуге  байланысты  болады,  яғни  жеке  меншіктің  арқасында  немесе  дербес  мҥліктік 
жауапкершіліктің  болуы,  ҿз  атынан  қызмет  атқарып  ҿзін-ҿзі  реттеуі  негізінде.  Тҽуелділіктің 
кҽсіпкерлік  қызмет  аясынан  орын  алуы  субъективтік  жҽне  объективтік  факторларға  байланысты 
болады. Осыған орай кҽсіпкерлік тҽуелділіктің қҧрамдас элементтері мҥліктік (кҽдімгі) тҽуелділік жҽне 
коммерциялық тҽуелділік болып саналады‖ [1.122].  
Кҽсіпкерліктің белгілерін саралай келгенде, мынадай қорытындыға еріксіз тоқталамыз: 
Біріншіден, кҽсіпкерлік қызмет дербес жҥзеге асырылатын қызметтің тҥрі. 
Екіншіден, кҽсіпкерлік қызмет – мақсатты, жҥйелі тҧрғыда жҥзеге асырылады. 
Ҥшіншіден, кҽсіпкерлік қызмет кҽсіпкердің жеке тҽуекеліне негізделеді. 
Тҿртіншіден, кҽсіпкерлік жҥйелі табыс табуды мақсат етеді. 
Бесіншіден, кҽсіпкерлік қызметтің ҽрқашанда қоғам алдында ҽлеуметтік жауапкершілігі болады. 
Осы  жағдайда  ғана  кҽсіпкерлік  қоғамның  қалыпты,  тҧрақты  жҧмыс  істеуіне  негіз  болатын  факторға 
айналады.  
Мемлекет тарапынан кҽсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік берілген. Кҽсіпкерлікті қолдау мен 
қорғауды мемлекет, мемлекет атынан ҿкілетті органдар қамтамасыз етеді. 
Дҽл осы жерде кҽсіпкерліктің қҧқықтық режимі жҿнінде айта кетуіміз қажет. Негізі қай салада 
болмасын,  қҧқықтық  режимнің  екі  тҥрі:  жалпыға  бірдей  рҧқсат  етілген,  яғни  диспозитивтік  тҥрі, 
сондай-ақ  рҧқсат  беру  арқылы  кҿрініс  табатын  императивтік  тҥрі  белгіленеді.  Кҽсіпкерлік  қызметтің 
қҧқықтық режимі тек рҧқсат етілген қҧқықтық реттеу сипатында болады, сондықтан қатысушы екі жақ 
тарап заң жҥзінде қҧқықты. 
Кҽсіпкерлік қызметте ҽрбір жасалатын ҽрекет (іс-қимыл) жҿнінде арнайы нормативтік-қҧқықтық 
акті қабылдау арқылы оны реттеу сияқты қызметтер қажет емес. 
Кҽсіпкерлік  қызметті  жҥзеге  асыратын  жеке  тҧлғалар  заңды  тҧлға  қҧрмай-ақ,  осы  қызметпен 
айналысуға  патент  алған  кезден  бастап  қҧқылы.  Патент  бір  мезгілде  азаматтың  кҽсіпкер  ретінде 
тіркелгені жҿніндегі куҽлік жҽне кҽсіпкерлік қызметті жҥзеге асыруға қҧқық беретін лицензия болып 
табылады [3.59-60]. 
Кҽсіпкерлік  мҽселесін  айтқанда,  біз  меншіктен  айналып  кете  алмаймыз.  Ҿйткені,  кҽсіпкерлік 
қызметін  жҥзеге  асырудың  басты  себепшісі  немесе  факторы  меншік  болып  табылады.  Осы  жерде 
меншік  мҽселесіне  тоқталатын  болсақ,  меншік  те  кҥрделі  ҧғымнан  тҧрады.  Оның  элементтері  жҽне 
жҥктеу  мҽселесі  де  проблемалы.  Біз  бҧл  жерде,  белгілі  ғалым  М.К.Сулейменовтің  айтуы  бойынша: 
―Ешқандай  меншік  нысаны  болмайды,  тек  меншіктің  тҥсінігі  жҽне  меншік  қҧқығы  ғана  бар.  Біздің 
қҧқықтық теория бойынша меншік қҧқығы мҥлікті ҿз ҧйғарымы бойынша пайдалану‖ [4.74-75], - деген 
ойына толығымен қосыламыз. 
Сҿзімізді  қорыта  келгенде,  кҽсіпкерлік  қызмет  Қазақстан  Республикасындағы  маңызды 
экономикалық  қҧқықтардың  жҥйесіне  жатады.  Кҽсіпкерлік  қызмет  –  экономикалық,  ҽлеуметтік  жҽне 
қҧқықтық  қҧбылыстың  кҿрінісінен  тҧратын  ҽмбебап  ҧғымның  жиынтығы.  Кҽсіпкерлік  қызмет  жеке 
тҧлға  мен  заңды  тҧлғаның  экономикалық  қызмет  аясындағы  мҥмкіндіктерін  қамтамасыз  етуге 
бағытталған, негізі пайда табуға сҥйенетін, қоғам алдында белгілі бір ҽлеуметтік міндеттерді шешуге 
бағытталған,  ҽлеуметтік  жауапкершілікке  сҥйенетін,  экономикалық  мҥдделерді  қанағаттандыруды 
негізге  алатын  конституциялық  мҥмкіндіктің  ҿлшемі  болып  табылады.  Кҽсіпкерлік  қызмет  еркіндігі, 
сонымен  қатар,  экономикалық  тҧрғыдағы  бҽсекелестікке  негізделетін  жеке  адамның  шығармашылық 
мҥмкіндіктері  жҽне  шығармашылық  аядағы  еркіндігі  жҥзеге  асатын  жеке  адамның  шығармашылық 
мҥмкіндіктерін  қанағаттандыруға  бағытталған  қҧқықтар  мен  бостандықтардың  кҿрінісі  де  болып 
табылады. 
 
Әдебиеттер  
1.
 
Битеміров Қ.Т. ҚР кҽсіпкерлік қызметтің даму жолдары жҽне қҧқықтық негіздері:  - Алматы: 1998. – 
135 б. 
2.
 
Қазақстан Республикасы Конституциясының тҥсіндірме сҿздігі. - Алматы: Жеті жарғы, 1996. - 368 б. 
3.
 
Қазақстан  Республикасының  Лицензиялау  туралы  2007  жылғы  11  қаңтардың  №  214-III  Заңы  // 
Справочная правовая система ЮРИСТ. 
 
 

20 
 
ҼОЖ 2:323.28 
 
«ҚАЗАҚСТАН–2050» СТРАТЕГИЯСЫ – ЖАСАМПАЗДЫҚТЫҢ ЖАҢА МЕЖЕСІ 
 
Әпек А. 
Фурқат атындағы №37 жалпы орта мектебі, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Для  Казахстана  крайне  важна  единство  и  солидарность  народа,  целостность  земель  и  прочность 
независимости.  Поэтому,  нужно  ставя  строгий  запрет  деятельности  нетрадиционных  сект  и  мнимых 
религиозных направлений, усилить предотвращение религиозного экстремизма среди молодежи. 
 
Summary 
For  Kazakhstan  is  crucial  unity  and  solidarity  of  the  people,  the  integrity  of  the  land  and  the  strength  of 
independence.  Therefore,  we  must  set  strict  prohibition  of  non-traditional  cults  and  false  religious  movements,  to 
strengthen the prevention of religious extremism among young people. 
 
Иҽ,  Тҽуелсіздік  ең  киелі  қҧндылығымыз,  тҽу  етер  басты  киеміз.  Біздің  бар  ойымыз,  бар 
мақсатымыз  елдің  еңселенуі,  мемлекеттің  мығымдануы  десек,  осы  жолдағы  аса  маңызды  шешімнің 
Отанымыздың басты мерекесі – Тҽуелсіздік кҥні қарсаңында жария етілуі ҿте табиғи жай. Одан бір кҥн 
бҧрын,  мемлекеттік  наградаларды  тапсыру  рҽсімінде  Президент  Тҽуелсіздік  кҥніне  арналған 
салтанатты мҽжілісте жаңа Жолдауын жария етуін жеткізгенін айтқандықтан да жҽне оның кҿп сарап 
пен  дҥниежҥзілік  тҽжірибелерді  зерделеу  арқылы  ҿмірге  келген  «Қазақстан-2050»  бағдарламасы 
болатынын  мҽлімдегендіктен  жиналған  жҧртшылықтың  толқуы  бҿлекше  болды.  Бір  жағынан, 
Тҽуелсіздік  мерекесінің  ауаны,  екінші  жағынан  ел  ҿмірінде  ҥлкен  белес  болғалы  тҧрған  жаңа 
Стратегияның хабары, ҥшінші жағынан осындай маңызды оқиғаның ғимаратта жария етілгелі тҧрғаны, 
бҽрі қосыла келіп, ерекше тебіреніс туғызғанын ҽр адамның жҥзінен кҿре алғандаймыз. 
Қазақстан Республикасы Президенті Нҧрсҧлтан Назарбаевтың кешегі сҿзінде біздің бҥгінге дейін 
«Қазақстан-2030»  Стратегиясының  басым  бҿлігін  мерзімінен  бҧрын  іске  асырғанымыз  нақты 
мысалдармен  айтылды.  Алға  қойған  мақсаттарға  дҽйекті  де  табанды  тҥрде  қадам  басып  келе  жатқан 
мемлекеттің жаһандық дағдарыс жағдайында да дамуын жалғастыра білгенін бҥкіл  ҽлем кҿрді. Ҧлттық 
қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуде  де,  ішкі  саяси  тҧрақтылық  пен  ҧлттық  бірлікті  сақтауда  да,  шетел 
инвестицияларының  жоғары  деңгейіне,  дамыған  нарықтық  экономикаға  негізделген  экономикалық 
ҿсімде  де,  азаматтардың  денсаулығын  жақсартуда,  білім  мен  ҽл-ауқатын  ҿсіруде  де,  энергетика 
ресурстарын  ҧсынықты  пайдалануда  да,  инфрақҧрылымды,  кҿлік  жҽне  байланысты    дамытуда    да, 
кҽсіби  мемлекетті  қалыптастыруда  да,  қысқасы,  ҧзақ  мерзімді  жеті  басымдықтың  барлығында  да 
Қазақстан  ҿз  алдына  қойған  мақсатына  негізінен  жетті.  Толық  орындала  қоймаған  дейтіндей 
мақсаттардың ҿзі де  қолға  алынып, жҥзеге  асырылып  жатыр. Демек, жаңа заманның, жаңа  уақыттың 
жаңа талаптарына сай жаңа Стратегия қабылдаудың қисыны келіп-ақ тҧр. Ол қажеттілікті Нҧрсҧлтан 
Назарбаев  ХХІ  ғасырдың  он  жаһандық  сын-қатерін  нақты  атап,  тҥсін  тҥстеп  кҿрсету  арқылы  терең 
негіздеп берді.  
Тарихи  уақыттың  жеделдеуі,  жаһандық  демографиялық  теңгерімсіздік,  жаһандық  азық-тҥлік 
қауіпсіздігіне  тҿнетін  қатер,  судың  тым  тапшылығы,  жаһандық  энергетикалық  қауіпсіздік,  табиғи 
ресурстардың  сарқылуы,  Ҥшінші  индустриялық  революция,  ҥдей  тҥскен  ҽлеуметтік  тҧрақсыздық, 
ҿркениетіміз  қҧндылықтарының  дағдарысы,  ҽлемдік  жаңа  тҧрақсыздық  қаупі  сияқты  сын-қатерлер 
Қазақстанның алдынан да бҧрын кездеспеген проблемалар туындатуы ҽбден табиғи екендігі де нақты 
айтылды. Сондықтан, да тым қҧбылмалы тарихи жағдайдағы жаңа Қазақстан ҥшін жаңа саяси бағыт – 
«Қазақстан-2050» Стратегиясын қабылдау қажет болып отыр.  
Президент сҿзінде елдің шешуге тиісті міндеттер парадигмасы сапалық тҧрғыдан ҿзгергені атап 
кҿрсетіліп,  кезекті  дҥниетанымдық  серпіліс  жасау  керектігі  ескертілді.  Мемлекет  кемелдікке  келді. 
Яғни, бҥгінгі кҥн тҽртібі елдің қалыптасу кезеңіндегіден ҿзгеше болуға тиіс. Ел дамуының жаңа межесі 
ретінде  2050  жылдың  алынуы  жайдан-жай  емес.  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымында  2050  жылға  дейінгі 
ҿркениеттер дамуының жаһандық болжамы ҽзірленген, ал Дҥниежҥзілік азық-тҥлік ҧйымы 2050 жылға 
дейінгі болжамдық баяндаманы жариялаған.  
Сонымен,  мемлекетіміздің  жаңа  саяси  бағыты  белгіленді.  Елбасының  Жолдауы  салтанатты 
мҽжіліске  жиналған  жҧртшылықтың  тарапынан  қандайлық  қызығу  туғызғанын  кҿрдік.  Ондай 
қызығушылықты  бҥкіл  ел  де  танытатыны  талассыз.  Ҽрине,  «Қазақстан-2050»  Стратегиясын 
насихаттау, тҥсіндіру жҧмысы кеңінен ойласуды, жан-жақты жоспарлауды қажет етеді.  
Еліміз – жаһандану полигоны. 

21 
 
Қазақстан  ҥшін  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаев  ҽлденеше  рет  атап  кҿрсеткеніндей,  ел  халқының  бірлігі 
мен  ынтымағын,  жерінің  тҧтастығын  сақтау,  сол  арқылы  оның  тҽуелсіздігін  баянды  ете  тҥсу  аса 
маңызды.Сол бірлік пен ынтымақ осы ел халқының 72 пайызын қҧрайтын 26 ҧлт пен ҧлыстан тҧратын 
мҧсылмандар,  оның  ішінде  қазақ  халқы  бір  сенімде  болғанда  ғана  сақталып,  ҽрі  нығая  да  тҥспек. 
Қазақстан халқы ҿз тҽуелсіздігін діни сауаты мен танымы тиісінше тҿмен деңгейде қарсы алды. Барлық 
діндерге есігін айқара ашқан дін туралы заң 1992 жылы қабылданысымен, ҽлемнің шартарапынан қазақ 
топырағына  мҥлдем  жат,  бҧрын-соңды  естіп  білмеген  неше  тҥрлі  секталар  мен  ағымдарды 
насихаттайтын теріс пиғылды тҽжірибелі тісқаққан миссионерлер лап қойды. 
Сонымен, секталар Қазақстанда қалай пайда болды? Барлығы неден басталды? 
Секталар  ҿздерінің  таралуын  біркелкі  жҥргізген  жоқ.  Бҧрынғы  кеңестік  елдерде  секталардың 
пайда болуы параллельді жҥргізілді. Тек қана Қазақстан емес, Ресей мен басқа да посткеңестік елдер 
жаңадан келген миссионерлердің қҧрбанына айналды. Біздің елді идеологиялық бомбалауды бастаған 
алғашқы  секталар  «саентологтар»,  мунистер,  бабтисттер,  квакерлер  кейінірек  террорлық  ҧйым  деп 
танылған «Аум Синрике», «Кришнаны Танудың Халықаралық Ҧйымы», «Иегова куҽгерлері» жҽне де 
«Грейс» болды. 
Егер  де  Қазақстандағы  діни  бірлестіктердің  ҿсу  серпініне  кҿз  жҥгіртсек,  электронды  ҥкімет 
сайтындағы статистикалық мҽліметтер  
1990 жылдан 2006 жылға дейін Қазақстан территориясындағы осындай ҧйымдардың саны 671-
ден  3420-ға  дейін  ҿсіпті.  Бҧл  ҧйымдар  ҽртҥрлі  діндерді  ҧстанған:  мҧсылмандық,  православтық, 
католиктік,  бабтистік,  лютерандық.  Бҧлардың  санына  Жетінші  кҥннің  Адвентистері  (61  филиал), 
Иегова  куҽгерлері  (105  филиал),  Елуліктер  (50  филиал),  Новоапостоль  шіркеуі  (48),  Иудаистер  (27), 
Буддистер (4), Протестанттар (286), Бахаилар мен Кришнаиттер (55) жҽне басқа да ҧйымдар кіреді. 
Бірақ,  бҧл  статистикалық  мҽліметтердің  ҿзі  қазіргі  таңдағы  жағдайды  толық  кҿрсете  алмайды. 
Ҿйткені,  кҿптеген  секталар  мен  діни  бірлестіктер  ЖШС,  қайырымдылық  қорлары  ретінде  тіркелген. 
Сондықтан  да  бҧл  статистикаға  енбей  қалған.  Егер  де  біз  секталарды  типтерге  бҿліп  қарастыруға 
тырыссақ, онда тҿмендегідей типтерді қалыптастыруға болады: 
-
 
псевдохристиандық  –  діни  бірлестік  христиан  конфессиясының  негізінде  қҧрылады,  дҽстҥрлі 
христиандыққа  қарсы  шығады,  Библиялық  оқиғаларды  жаңаша  тҥсіндіреді,  адам  жанын  қҧтқаруда 
ҿздерінің ерекше жолдарын ҧсынады. 
-
 
псевдошығыстық  –  діни  бірлестік  ҿздерін  дҽстҥрлі  шығыс  сенімдерін  дҽріптеуші  етіп 
кҿрсетеді, бірақ та сонымен қатар бҧлардың идеологиясында христиандықтың белгісі бар. 
-
 
псевдоғылымдық  –  ҧйымның  идеологиясының  негізі  кҿбінесе  ғылыми  дҽлелденген 
эксперименттер ретінде кҿрсетілетін белгілі бір концепциядан тҧрады. 
-
 
белгілі  бір  культке  негізделген  діни  топтар  –  олар  жҧртты  денсаулықты  жақсарту,  рухты 
кҥшейту жҽне де т. б. нҽрселерді тек осы сенімнен ғана табуға болады деп сендіреді. 
-
 
оккультті топтар – бҧл топтар да белгілі бір культті сақтай отырып, білім алуға немесе ерекше 
қабілеттілікке ие болумен сендіреді. 
-
 
коммерциялық ҧйымдар – бҧлардың негізінде «таңғажайып ҿнім» немесе басқа да бір идеялар 
арқылы  «пирамида  қағидасы»  бойынша  қҧрылады,  тҿменгі  сатыдағылар  жоғарғы  сатыдағылардың 
қаржылық жағдайын жақсартуға донор болып табылады. 
Оның ішіндегі ең белсенді қимылға кҿшкен «Иегова куҽгерлері» мен евангелистер 2010 жылға 
дейін  Қазақстанда  1000-нан  астам  шіркеу  тҧрғызып,  халықтың  санасы  мен  ділін  ҿзгертіп,  жаппай 
шоқындыруды аяқтап шығу міндетін алға қойғанын ҿз бағдарламаларында ашық та, айқын мҽлім етті. 
Олардың ҧстанымы бойынша, Отан, мемлекет деген ҧғым жоқ. Демек, олар ҥшін отансҥйгіштік сезімі, 
оны қорғау, ол ҥшін еңбектенудің тҥкке де қажеті жоқ. Солар санасын улаған бірқатар жас жігіттердің 
ҽскерге  барудан  ҥзілді-кесілді  бас  тартуы  –  соның  айғағы  болса  керек.  Олардың  ҧстанымынша, 
қиналып жатқан сырқатқа қан беруге де, қҧюға да болмайды екен. ―Қансырап ҿлсе ҿле берсін‖ дейді. 
Мемлекеттігімізді  мойындамаған  соң  оның  мемлекеттік  рҽміздерін  де  мойындағысы  келмейді, 
қҧрметтемейді. Ҧлт дегенді де қажет етпейді. Мақсаты  – халықты жаппай мҽңгҥрттендіріп, ҿздерінің 
қҧлақкесті қҧлына айналдыру. Егер солардың мҧндай ҥгітін мҧнан ҽрі де жҥргізуіне мҥмкіндік беріле 
берсе,  кҥні  ертең  ҧрпағымыз  кім  болмақ?  Бҥгінгі  қол  жеткен  тҽуелсіздігіміз  бен  мемлекеттігіміздің 
келешегі  бҧлдыр  сағымға  айналмай  ма?  Қаншама  ғасыр  бойы  ата-бабалар  армандаған  азаттыққа  қол 
жеткізген бҥгінгі ҧрпағы оны ҿз қолында ҧстап тҧра алмаса, мҧнан ҿткен ҿкініш болар ма?! 
Барлық  діни  секталар  мейірбан,  шапағат  ҽкеледі  деуге  болмайды.  Тек  ҧлттың  болмысымен, 
наным-сенімімен,  мҽдениетімен,  дҥниетанымымен  тығыз  байланысқан  дін  ғана  ҿмірден  ҿз  орнын 
алады.  Ҧлт  діннен  қуаттанып,  дін  ҧлттан  қолдау  тапқан  кезде  ғана  ол  ізгілік  дарытады.  Бҥгінгі 
шетелдік  секталардың,  тҥрлі  топтардың  басқа  мҥддесі  біздің  жастарды  кемелділікке  емес,  батыс 
қҧндылықтарын  санаға  сіңіру  ҥшін  қызмет  жасауда.  Ҽрқашан  да  дінаралық  қатынастарда 
толеранттықтың  да,  байсалдылықтың  да  шегі  бар.  ―Менің  дҥние-мҥлкіме  қол  сҧққан  адам  қандай 
қылмыс  жасаса,  менің  ар-намысыма,  ҧлтымның  жан-дҥниесіне,  имандылығына  ақшамен,  жалған 

22 
 
ақпаратпен қол сҧғу да сондай қылмыс‖ деген қағиданы барлық діндер ҧстанады. Ал, қарама-қарсы ой-
пікірлер,  идеялар  бағыты  кез  келген  мемлекет  пен  қоғамда  кездеседі.  Халықтың  даналығы,  ел 
басқарудың  ҿнері  осы  ҥрдістерді  белгілі  ортақ  мҽмілеге  келтіріп,  жарасым  таптырады. 
Пайғамбарымыздың бір хадисінде: ―Мҧсылман тіпті ҿзі жақсы кҿргенді басқа бауырына телімейінше 
толық  мҧсылман  болмайды‖  (Бухари)  делінген.  Тағы  бір  хадисінде:  ―Шынайы  мҧсылман  басқаларға 
тілімен жҽне қолымен зиян келтірмейді‖ (Мҥсілім) деген. Бҧл – басқыншылық пен экстремизмді, лаң-
кестік  пен  қантҿгісті  Исламнан  іздеудің  орынсыз  екендігінің  айқын  кҿрінісі.  Ислам  дінінің  негізгі 
мақсаты адам баласының жанын, ҿмірін, ар-намысын, ақыл-ойын, мал-мҥлкін қорғау болып табылады.  
Еліміздің  ертеңін  ойласақ,  бірлікті  нығайтайық.  Ал,  бірлік  бекем  болуы  ҥшін  адамдардың  бір-
біріне  деген  сҥйіспеншілігі,  сыйластығы  мен  тҥсіністігі  мықты  болуы  керек.  Қазіргі  уақыттағы 
мешіттердің  насихат  жҧмыстарының  басты  бағыттары  да  осы  жол  болып  саналады.  Бҧл  кҥндері 
облыста 145 діни бірлестіктер жҽне 17 конфессия ҿкілдері жҧмыс істеп келеді. Бҧл – Елбасымыздың, 
Ҥкіметтің  дінге  деген  шынайы  қамқорлығының  белгісі.  Ҿзге  дінді  ҧстанушылар  да  мҧсылман 
бауырларымен бірге тату-тҽтті ғҧмыр кешуде.  
Елбасының  діндер,  ҧлттар  татулығы  жолындағы  кҿрегенді  саясатын  халықтың  қолдауы  ҽбден 
қажет.  Ата-бабамыз  қаншама  ғасырдан  бері  ынтымақтастық  туын  желбіретіп,  тҽуелсіздік  жолында 
жандарын  пида  етті.  Енді  осы  келіп  жеткен  еркіндіктің  ҽрбір  кемел  ісін  дінаралық  келісім  арқылы 
баянды етуіміз керек. Конфессиялар мен діндерге ортақ ҥйі болған еліміз астанамызда ҿтетін Ҽлемдік 
жҽне  дҽстҥрлі  діндер  жетекшілерінің  кезекті  қҧрылтайы  шынайы  ынтымақтастық  пен  діни  теңдіктің, 
бірліктің нағыз ҥлгісі іспетті. Бҧл – біздер ҥшін, ҽрине, ҥлкен мақтаныш.  
Мемлекеттік бақылауды кҥшейту – елдің, ҧлттың болашағы. 
Біздің қоғам ҥшін Елбасы Н.Ҽ.Назарбаев ҽлденеше рет атап кҿрсетіп жҥргеніндей, ел халқының 
бірлігі мен ынтымағын, жерінің тҧтастығын сақтау, сол арқылы Қазақстанның тҽуелсіздігін баянды ете 
тҥсу аса маңызды. Сол бірлік пен ынтымақ осы ел халқының 72 пайызын қҧрайтын мҧсылмандар, оның 
ішінде қазақтар бір сенімде болғанда ғана сақталып, нығая тҥспек. Ҿздеріңізге тарихтан белгілі, қазақ 
халқы  XІІІ  ғасырдан  бері  Ислам  дінін  ҧстанып  келеді.  Соңғы  ІІІ  ғасырдағы  бодандық  пен  атеизм 
халықты  ата-баба дінінен қаншама  алыстатып, қол ҥздіруге  тырысқанымен,  олар  кҿздеген мақсатына 
жете алмады. Қазақстан тҽуелсіздігін халық діни сауаты мен танымы кҿп олқы тартқан жағдайда қарсы 
алды.  Бҧл  жағдайды  есепке  алмастан,  барлық  діндерге  есігін  айқара  ашқан  дін  туралы  заң  іле-шала 
қабылданысымен, ҽлемнің шартарабынан қазақ топырағына мҥлдем жат, бҧрын-соңды естіп білмеген 
неше  тҥрлі  секталар  мен  ағымдарды  насихаттайтын  ниет-пиғылы  теріс,  тҽжірибелі  тісқаққан 
миссионерлер лап қойды. Сол кездегі ҽлеуметтік уақытша қиындықтарымызды ҿз мҥдделеріне шебер 
пайдаланған  олар  аз  уақытта-ақ  бҥкіл  ел  аумағын  кҿктемгі  нҿсер  жауыннан  соңғы  қаптаған 
саңырауқҧлақтай жайлап алды. Жастар санасын улауда.  
Қандай мҽдениет болса да, оның негізінде дін жатады. Дін – ҽрбір азаматтың ҿмірінде маңызды 
орын  алатын  қҧбылыс.  Олай  болса,  Қазақстан  мемлекеттігінің  негізін  қазақ  мҽдениеті  қҧраса,  сол 
мҽдениеттің  ҿзегінде  ислам  діні жатқандығы  ақиқат.  Бҧл  оймен келіспейтіндердің  де  қарасы  аз  емес. 
Соңғы кездері дҽстҥрлі қазақ мҽдениетін терістеп, оны дінсіздік деп танитын топ жастар арасынан да 
кҿрініс таба бастады. Бҧл айтылып жҥрген пікірлердің ҧшқары екенін жҽне діни сауатсыздықтан пайда 
болғанын  кҿзі  ашық  азаматтар  бірден  байқайды.  Біздің  ата-бабалармыздың  ешқандай  да  діни 
фанатизмге жол бермегені жҽне исламның ақ жолын ҧстанғаны белгілі. Себебі, қазақ халқының ауыз 
ҽдебиетінде  сал-серілердің  ҿлең,  жыр-дастандары,  ортағасырлық  ғҧламалардың  еңбектері  осының 
айғағы. 
Тура  жолды  айыра  алмаған  шала  тҥсінігіміздің  арқасында  қазіргі  кезеңдегі  дін  мҽселелері 
елімізде  бітпес дауға айналып барады. Қандай да бір дҽстҥрлі дін немесе қасиетті жазбаларды алсақ та, 
онда  адам  баласына,  жалпы  жаратылысқа  зҧлымдық  жасау  туралы  айтпағаны  белгілі.  Онда  тек 
мейірімділік,  адамгершілік  пен  татулық  уағыздалады.  Мҽселен,  қазақ  халқының  дҽстҥрлі  тҥсінігінде 
діндегі адамгершілік принциптері ҿте жоғары насихатталып, ол ҧрпақтан-ҧрпаққа дҽстҥр сабақтастығы 
арқылы  жетіп,  жалғасын  тауып  келді.  Соның  бір  кҿрінісі  ретінде  «Таспен  атқанды  аспен  ат»,  «Тек 
жҥрсең, тоқ жҥресің», т.б. аталы сҿздері Қҧрандағы: «Алла жер бетіне зҧлымдық қаламайды», аятымен 
жҽне  пайғамбарымыздың:  «Жақсылық  жасау  қолыңнан  келмесе,  жамандық  та  жасама»,  –  деген 
мазмҧндағы  хадистерімен  астасып  жатқанына  ешқандай  кҥмҽн  жоқ.  Қасиетті  Қҧран  аяты  Мҧхаммед 
пайғамбарымыздың хадисінде айтқан қоғамның тыныштығын, ел бірлігі мен ынтымағын сақтайтындай 
иманды ҧрпақ тҽрбиелеуді ата-бабаларымыз қай уақытта да мақсат еткен. 
Ҿкінішке  қарай  бҥгінде  жастарымыз  тура  жолда  қалыптасқан  осы  қҧндылықтарымызды  жоққа 
шығарып,  ислам  діні  деп  басқа  елдің  қалыптасқан  дҽстҥрі  мен  мҽдениетін  насихаттап  жҥргенінен 
хабарсыз.  Бҧл  мҽселенің  тҿңірегінде  діни  сауатсыз  деп  жастарға  кінҽ  арту  қателік.  Алдымен  сол 
жастарға  тҽрбие  мен  білім  беретін  ата-анасы  мен  ҧстаздарын  діни  сауатсыздықтан  арылту  жҽне 
қоғамда жастардың діни санасын, оларға діни мҽселелерде дҧрыс таңдау жасай алатындай иммунитет 
қалыптастыру бҥгінгі кҥннің кезек кҥттірмейтін мҽселесі екенін тҥсінуіміз керек. 

23 
 
Бҧл туралы ел Президентінің жыл сайынғы халыққа арнаған дҽстҥрлі Жолдауларында, жасаған 
баяндамалары  мен  сҿйлеген  сҿздерінде  оның  маңыздылығы  аталып,  кҿрсетіліп  келеді.  Биылғы 
«Қазақстан  –  2050  стратегиясы-  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты  дҽстҥрлі 
Жолдауында  да Президентіміз:  «Бҥгінде  біздің  халқымыз ҥшін дҽстҥрлі  емес,  діни  жҽне  жалған  діни 
ағымдар мҽселесі ҿткір тҧр. Жастарымыздың бір бҿлігі ҿмірге осы жат, жалған діни кҿзқарасты кҿзсіз 
қабылдайды,  ҿйткені  біздің  қоғамның бір бҿлігінде шеттен  келген  жалған  діни  ҽсерлерге  иммунитеті 
ҽлсіз. Біздің Конституция сенім бостандығына кепілдік береді, бҧл – факт. Бірақ ҿздеріңіз білетіндей, 
шексіз еркіндік деген болмайды. Ол дегеніміз – хаос. Барлығы да Конституция мен заң аясында болуға 
тиіс. 
Ҽркімнің  таңдау  қҧқығы  бар.  Діни  таңдауға  ҿте  ҥлкен  жауапкершілікпен  қарау  керек,  ҿйткені, 
адамның  ҿмірлік  салты,  тҧрмысы,  кҿп  жағдайда,  ҿмірі  соған  байланысты.  Бҥгінде,  интернет  пен 
жоғары технологиялар ғасырында, ақпараттар тасқындаған заманда, «ішкі сҥзгі» адамның ішінде болу 
керек. Біз қоғамда, ҽсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын кҥшейтуіміз керек» ,- 
деп атап кҿрсеткен болатын. 
Қазақстан  Республикасындағы  терроризм  мен  экстремизм  мҽселелерін  зерттеу  орталығының 
жетекшісі, заң ғылымдарының кандидаты, профессор, академик Кҽкімжан Бишманов діни экстремизм 
мен  терроризмді  шатастыруға  болмай-тынын,  біреуі  идеялық  кҥрес  те,  екіншісі  криминализм  болып 
табылатынын, ешбір дін жауыздықты, қан-тҿгісті жақтамайтынын алға тартып, терроризмнің сыбайлас 
жемқорлықтан  кҥш  алатынын  мысалдармен  тҥсіндірді.  Ол:  «Жаһандану  жағдайында  экстремизм, 
терроризм,  ҧлтаралық,  конфессияаралық  араздықтар  заманауи  қоғам  ҥшін  қауіпті  бола  тҥсуде. 
Олардың  шекарасы  жоқ,  белгілі  бір  ҧлтқа  немесе  конфессияға  да  жатпайды,  бірақ  солардың 
кҿпшілігінде кҿрініс табады. Терроризм жҽне экстремизммен кҥрес – маңызды мемлекеттік міндет. Біз 
мемлекеттің  осындай  арандатушылықтарға  қарсы  жҧмыстарын  қолдаймыз.  Бҧл  тҧрғыда  экстремизм 
мен терроризм идеологиясын таратпаудың рҿлі зор. Бҧған қоғам болып жҧмылмай қарсы тҧру мҥмкін 
емес. Қоғамның белсенді де алғыр тобы жастар болғандықтан, мемлекет пен оның ҽрбір азаматының 
болашағы  соларға  байланысты.  Теріс  пиғылды  идеологияға  қарсы  тҧру  жҽне  достық  пен  татулықты 
қолдау жауапкершілігін жастар сезінуге тиіс»,– деді. 
Алла    Тағала:  «Не  берсем  де  ниетіңе    қарап  беремін»,дейді.  Қазақ    халқының    ниеті    жақсы, 
пейілі кең.Осы  қасиетіміз  жоғалмай, рухани қҧндылығымыз мҽңгілік  болсын деп тілеймін.
 
 
Әдебиеттер  
1.
 
Қазақстан  Республикаының  Президенті  Н.Ҽ.  Назарбаевтың  2006  жылғы  13  қырқҥйектегі  баспасҿз 
мҽслихаты.  
2.
 
Ҽбсаттар  қажы  Дербісҽлі  «Ҧлық  имам  –  имам  Ағзам  Ҽбу  Ханифа»    «Егемен  Қазақстан»  газеті,  28 
ақпан 2007 жыл, 9-10 б.б. 
3.
 
Ҽбсаттар  қажы  Дербісҽлі,  Мҧхаммед-Хусайн  қажы  Алсабеков  «Исламдағы  кері  ағымдар»  Алматы, 
2006 жыл. 
4.
 
Т.  Тҧрғанқҧлов  «Жастар  ислам  діні  деп,  басқа  елдің  дҽстҥрі  мен  мідениетін  насихаттап  жҥр». 
www.halyksozi.kz 
 
 
УДК: 94 (574). 084 
 
РОЛЬ ДВИЖЕНИЯ «АЛАШ» И НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ В ИСТОРИИ СТАНОВЛЕНИИ 
НЕЗАВИСИМОСТИ  КАЗАХСТАНА 
ЖаныкуловЕ. Ж., Оданова Р. К. 
ЮКГУ имени М.Ауэзова,  Шымкент, Казахстан  
 
Түйін 
Бұл мақалада, Қазақстанның тәуелсіздікке жету жолындағы «Алаш» қозғалысының және ұлттық 
идеяның даму тарихының маңыздылығы қарастырылған. 
 
Summary 
In this article are examined the role of «Alash»Movement and national idea in formation of the independence 
of Kazakhstan. 
 
C  обретением  независимости  отечественные  ученые  получили  огромную    возможность  
исследовать историю и труды алашординцев. Для того чтобы глубже понять процессы, происходящие 
сегодня,  важно  взглянуть  на  период  жизни  казахского  народа,  прошедшего  сквозь  политические, 
культурные,  идеологические  испытания.  Зародившееся  в  1905  г.  движение  «Алаш»  в  1917  г. 

24 
 
трансформировалось в партию «Алаш». Ядром национального движения в казахском обществе стала 
национальная  интеллигенция.  Ее  устремления  получили  концентрированное  выражение    в 
программных документах и практической  деятельности партии «Алаш». Обладая знаниями родной, 
восточной,  русской,  европейской  культуры,  казахская  интеллигенция  не  только  сформировывала 
идеологию  национально  освободительного  движения  начала  ХХ  века,  но  и  обозначила  основные 
ориентиры социальной политики [1]. 
В 1917 г. в газете «Қазақ» печатается программа партии  «Алаш». Реформаторский характер 
основного  документа  партии  нашел  свое  отражение  в  постановке  социально-экономических, 
культурно-просветительских,  религиозных  и  иных  вопросов.  «Алаш»  отстаивает  справедливость, 
поддерживает  бедных,  заботится  о  повышении  благосостояния  народа,  ведет  народ  по  пути 
прогресса. Проблемы  просвещения,  образования,  земли,  переселенцев,  этноса, религии,  женщин и 
детей,  власти,  языка  вначале  поднимались  партией  с  позиций  социализации  казахов,  а  затем  с 
позиций создания суверенного государства. Из 10 пунктов программы «Алаш» половина обращена 
к  социальной  сфере.  Основное  право,  равноправие,  неприкосновенность  личности,  свобода  слова, 
печати. Все народности без различия религии и граждане без различия пола уравниваются в своих 
правах  (свобода  собраний,  свобода  выбора,  объединений  и  открытия  их,  свобода  слова,  печати, 
неприкосновенность  личности)[2].  Первый  казахский  журнал  демократического  направления 
«Айқап» и газета «Қазақ» затрагивали широкой круг вопросов: культуру, литературу, образование, 
достижения  науки  и  техники.  Консолидации  этнокультурной  элиты  способствовал  учрежденный 
при  газете  по  инициативе  Дулатова  фонд  помощи  казахским  студентам  в  вузах  Петербурга, 
Варшавы, Стамбула, Парижа, Берлина [3].   
В  целом  в  конце  20-х  гг.  численность  представителей  коренного  населения  в 
промышленности  по  прежнему  была  еще  низкой,  хотя  только  за  1925-1927  гг.  она  выросла  в  1,5 
раза.  Проблема  состояла  не  только  в  формальном  увеличении  численности  профсоюзов,  но  и  в 
слабом участии коренного населения в работе предприятий и непроизводственной сфере. Особенно 
слабо были вовлечены в общественную жизнь женщины казашки. 
По решению Общеказахского съезда, образование в Степном крае должно быть «всеобщим, 
бесплатным  и  обязательным».  Для  этого  предлагалось  открыть  за  счет  государственной  казны  в 
городах,  крупных  поселениях,  волостях  мужские  и  женские  медресе  и  аульные  школы. 
Преподавание  в  этих  учебных  заведениях  должно  было  вестись  на  родном  и  русском  языках. 
Считали необходимым в целях развития народного образования расширить сеть профессиональных 
школ:  ремесленных,  медицинских,  ветеринарных  и  других.  Надлежало  открывать  библиотеки, 
читальни.  Часть  казахской  молодѐжи,  обучавшейся  в  вузах  России,  Турции,  Польши,  составила 
костяк  алашского  движения.  Значительный  вклад  в  образование  и  просвещение  внесли  лидеры 
партии «Алаш». АлиханБукейханов в рядах казахских просветителей принимает активное участие в 
разработке «новометодной» или джангирской школы, которая стремится более творчески и ближе 
подойти  к  нуждам  национального  образования,  синтезировать  лучшее  из  традиционной 
этнопедагогики с передовыми идеями русско-европейской школы [4]. 
Ученый, исследователь движения Алаш С. Аккулы (г. Прага, Чехия) в своем докладе «Идея 
Алаш  и  вопросы  национальной  идеологии  современного  Казахстана»  обозначил    историческую 
значимость    национально  -  освободительного  движения  Алаш.  Он  отметил,  что  алашординцам  за 
сравнительно  короткий  период  удалось  создать  современный  казахский  язык  и  литературу.  По 
мнению  С.  Аккулы,  в  Казахстане  в  последнее  время  стало  звучать  мнение  о  том,  чтобы  дату 
восстановления национальной государственности и независимости Казахстана следует считать не с 
16  декабря  1991  года,  а  с  13  декабря  1917  года  и  в  нем  есть  здравый  смысл  и  историческая 
справедливость.  Затрагивая  вопрос  о  том,  применим  ли  опыт  движения  Алаш  в  условиях 
современного Казахстана, он отметил, что опыт не только применим, но и жизненно необходим [5]. 
С.  Аккулы  назвал  три  вопроса,  решение  которых  связано  с  применением  идеи  алашординцев  в 
условиях современного Казахстана: 
1) объединение народа Казахстана в единую нацию; 
2) развитие и модернизация казахского языка и культуры; 
3) внедрение и развитие местного самоуправления. 
Сегодня идеи лидеров движения Алаш-Орда очень актуальны и востребованы и в наше время 
они являются реальной альтернативой и основой формирования национальной идеи современного 
Казахстана. 
Несомненно  образование  и  деятельность  Алаш-Орды  –  одна  из  самых  ярких  страниц  в 
отечественной  истории. Она  символизирует  уровень  гражданской зрелости  казахского  общества и 
возросший  потенциал  казахской  политической  элиты,  способной  в  начале  ХХ  века  решать 
судьбоносные  вопросы  будущего  развития  в  условиях  острого  социального  противостояния. 

25 
 
Именно  в  эти  годы  закладывались  многие  ростки  политических  и  социально-экономических 
программ современного Казахстана. 
Национальные идеи движения «Алаш» – это фундамент Конституции Республики Казахстан. 
Сегодня  сформирована  национальная  государственность.  Конституция  Республики  Казахстан, 
вобравшая  идеи  и  концепции  конституций  развитых  демократий  мира,  закрепляет  основные 
общечеловеческие  и  демократические  ценности  современного  общества.  Но  нужно  подчеркнуть, 
что именно идеиалашординцев стали фундаментом основного Закона страны. 
Алашординцы  ставили  перед  собой  грандиозные  задачи  по  социальной  модернизации 
общества в очень сложной политической обстановке. Сегодня же для этого созданы благоприятные 
условия, однако скорость и качество реформ в социальной сфере оставляют желать лучшего. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: