Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

91 
 
Россия  является  уникальной  страной,  которая    может  позволить  себе  одновременное  проведение 
таких значимых и глобальных реформ, как административная, военная и судебная. 
К их числу можно отнести и реформу в сфере образования. 
Образование призвано удовлетворять потребность общества в сохранении и передачи от поколения к 
поколению  научных  знаний  и  социальных  норм,  в  создании  необходимых  условий  для  обучения, 
воспитание и развития обещающихся.  
Образование  должно  не  только  удовлетворять  потребности  гражданина  и  общества,  но  и  служить 
импульсом  экономического  развития  способствовать  повышению  конкурентоспособных  российского 
общества,  государств,  развития  процессов  глобализации  и  регионализации,  активного  становления 
рыночных  отношений.  Все  это  не  могло  не  найти  отражения  и  образовательной  деятельности,  которая  в 
каждом  из  государств  ориентировалось  на  прогрессивные  тенденции,  стараясь  соответствовать 
общепризнанным нормам международного права. 
Президент  Российской  Федерации  при  встрече  в  2013  году  с  активным  ректорского  корпуса  – 
Российского союза ректоров правильное  - заметил, что качественное, современное образование – это залог 
устойчивого  развития  страны,  стратегический  ресурс  России,  который  мы  должны  укреплять  и  в  полной 
мере использовать. 
Внимание  к  проблемам  образования  со  стороны  государства,  ученных  и  практиков  объясняется  его 
особой ролью в системе социальных институтов. 
В 2010 году была утверждена Концепция модернизации российского образования на период до 2010 
года,  а  в  2011  году  распоряжением  Правительства  РФ  от  07.02.2011  г.  Принято  решение  «О  концепции 
Федеральной Целевой программы развития образования на 2011-2015 г.г.» 
Главная цель модернизации образования была сформулирована следующим образом:  
1)
 
создание механизма устойчивого развития образования; 
2)
 
обеспечение  ее  соответствия  требованиям  ХХ1  века,  потребностям  развития  страны,  запросам 
личности, общества и государства. 
Для реализации этой цели необходимо было решить следующие приоритетные задачи:  
-  обеспечение  государственных  гарантий  доступности  и  равных  возможности  получения 
полноценного образования; 
- достижение нового современного качества дошкольного, общего и профессионального образования; 
-  формирование  в  системе  образования  эффективных  организационно-  экономических  механизмов 
привлечения и использования ресурсов; 
-повышение  социального  статуса  и  профессионализма  работников  образования,  условия  их 
государственной и общественной поддержки; 
-  развитие  образования  как  открытой  государственно-общественной  системы  на  основе 
распределения  ответственности  между  субъектами  образовательной  политики  и  повышения  роли  всех 
участников образовательного процесса – обучающихся, педагога, родителя, образовательного учреждения. 
Задачи сообщества юристов, требующего безотлагательного решения, является анализ состояния дел 
в сфере образования и действующего в России законодательства в образовательной области. 
Оценивая состояние образовательной деятельности в России по состоянию на данный момент, нельзя 
не  отметить  стол  важного  факта,  как  принятие  Государственной  Думой  Федерального  закона  «Об 
образовании».  
Данный закон вступит в силу только с 1 сентября 2013 г .  
Его  принятие  явилось  как  бы  результатом  жарких  и  острых  дискуссий  о  путях  обновления 
российского образования, о перспективах его развития в современных условиях. 
Предметом  регулирования  настоящего  федерального  закона,  как  отмечает  законодатель,  являются 
общественные отношения, которые возникает в сфере образования.  
В  законе  подчеркивается,  что  к  целям  правового  регулирования  отношений  в  сфере  в  сфере 
образования относится: 
- установление государственных гарантий, 
-  механизмов  реализации  прав  и  свобод  человека  в  сфере  образования,  создание  условий  развития 
системы образования, защита прав и интересов участников отношений  в сфере образования. 
Представляет  интерес  анализ  вышеназванных  положений  закона  и  их  практическая  реализация. 
Закон, раскрывая в статье 5 право на образование и государственные гарантии его реализации, гласит, что в 
Российской Федерации гарантируется право каждого человека на образование, а также его общедоступность 
и бесплатность.  
При  этом,  следует  отметит,  что  бесплатность  высшего  образования  предусмотрена  только  в  том 
случае если его гражданин получает впервые. 
Приходится констатировать, что в настоящее время получить бесплатно высшее образование даже в 
государственных  высших  учебных  образование  даже  в  государственных  высших    учебных  заведениях 
достаточно проблематично из-за сокращения финансирования и выделяемых государством бюджетных мест 
(особенно по таким специальности и направлениям, как экономика, юриспруденция).  

92 
 
Как известно, большая часть обучающихся в государственных вузах получают высшее образование за 
определенную плату, устанавливаемую вузом. 
Кроме того, закон допускает получение второго высшего образования только за плату, что не находит 
соответствующего объяснения не увязывается с позицией того же законодателя о расширении возможностей 
удовлетворять  потребности  человека  в  получении  образования  различных  уровня  и  направленности  в 
течение всей жизни. 
В связи с этим представляет интерес позиция Президента Российской Федерации В.В.Путина, которая 
прозвучала в его выступлении на расширенном заседании Государственного совета  «О стратегии развития 
России  до  2020  года»,  о  том,  что  «Развитие  человека  –  это  и  основная  цель,  и  необходимое  условие 
прогресса современного общества.  
Это и сегодня и в долгосрочной перспективе – наш абсолютный национальный приоритет ». 
В  принятом  Законе  об  образовании  предложена  система  образования,  которая  включает  во-первых, 
федеральные  государственные  образовательные  стандарты  и  предъявляемые  к  ним  требования,  (которым 
посвящается почти вся статья 11 Закона, содержание и практика их реализации отработана уже более 10 лет) 
и  во-вторых,  образовательные  стандарты,  образовательные  программы  различных  вида,  уровня  и  (или) 
направленности.  Однако,  отличие  их  от  федеральных  образовательных  стандартов,  специфика  их 
разработки и утверждения, содержания и предъявляемых к ним требований, отличных от государственных 
требований, предъявляемых к федеральным государственным стандартам, законодателем не определены. 
В соответствии с  Законом  «Об образовании»  в Российской Федерации  устанавливаются следующие 
уровни профессионального образования: 
 
Среднее профессиональное образование; 
 
Высшее образование – бакалавриат; 
 
Высшее образование – специалитет, магистратура; 
 
Высшее образование – подготовка кадров высшей квалификации. 
Однако,  ни  в  главе  2  «Система  образования»,  ни  в  главе  8  «Профессиональное  образование»  не 
раскрывается содержание этих уровней, не дается отличий высшего образования, получаемого бакалаврами, 
специалистами  и  магистрами,  если  не  считать  лишь  условий  их  допуска  к  изучению  соответствующих 
программ.  
Учитывая  вышеизложенное,  как  нам  представляется,  следует  остановиться  на  таких  важнейших 
постулатах  образовательного  процесса,  к  которым  относится  качество  образования,  получаемое 
обучающими  по  направлению  (бакалавр)  и  по  специальности  (специалист),  когда  одни  и  другие  по 
окончанию вуза получают диплом о высшем образовании. 
Неоднократно  поднимался  вопрос  и  о  качестве  образования  в  государственных  и  частных  (как  их 
именуют в настоящее время - негосударственных) вузах, о выполнении ими федеральных государственных 
стандартов и федеральных государственных требований, которые являются обязательными и одинаковыми 
независимо от форм их собственности.  
Претензии по поводу качества образования высказывались в отношении государственных вузах, но в 
большей степени – к негосударственным вузам. 
Действующее  законодательство,  также  как  и  еще  не  вступивший  в  силу,  но  уже  принятый 
Федеральный  Закон  «Об  образовании»,  устанавливают,  что  к  освоению  программ  магистратуры 
допускаются  лица,  имеющие  высшее  образование  любого  уровня,  что  также  не  способствует  качеству 
образования,  когда  для  получения  такого  высокого  уровня  образования,  как  магистр,  поступают 
абитуриенты, не имеющие соответствующего базового образования и вуз за два года должен предоставить 
ему  всю  образовательную  программу  по  выбранному  им  направлению.  Спрашивается,  о  каком  качестве 
образования в таких случаях может идти речь?  
Само  понятие  профессионального  образования,  сформулированное  в  новом  законе,  устанавливает, 
что  им  является  такой  вид  образования,  который  направлен  на  приобретение  обучающимся  в  процессе 
освоения  профессиональных  образовательных  программ  знаний,  умений,  навыков  и  формирование 
компетенции  определенного  уровня  и  объема,  позволяющих  вести  профессиональную  деятельность  в 
определенной сфере и (или) выполнять работу по конкретным прфессии или специальности.  
И  кто  же  должен  нести  ответственность  за  такого  профессионала  с  дипломом  магистра: 
педагогические работники, руководители образовательных организаций или высшее учебное заведение. 
Следует обратить внимание и на те отрицательные тенденции, имеющие место в сфере образования, к 
которым относятся: 
 
Ухудшение качества образования; 
 
Процесс коммерциализации образования; 
 
Неравенство граждан при получении образования; 
 
Низкий уровень заработной платы работников образовательных учреждений; 
 
Слабая  степень  защищенности  профессорско-преподавательского  состава  и  результатов  их 
интелектуального труда; 
 
Отсутствие четких критериев ответственности участников образовательного процесса. 

93 
 
Законодатель,  давая  определение  образовательной  организации,  охарактеризовал  ее  как 
некоммерческую  организацию,  осуществляющую  на  основании  лицензии  образовательную  деятельность  в 
качестве  основного  вида  деятельности  в  соответствии  с  целями,  ради  достижения  которых  такая 
организация создана.  
Причем, далее он разделил все общественные организации на государственные, муниципальные или 
частные, заложив в обоснование такого деления, такой критерий, как «кем она создана».  
Так значит оснавным мерилом является не цель создания образовательной организации, ради которой 
создаются как государственные, муниципальные, так и частные образовательные организации?  
Как  нам  представляется,  задачи,  цели,  принципы,  правовое  регулирование  отношений  в  сфере 
образования,  федеральные  государственные  требования  ко  всем  вышеназванным  образовательным 
организациям являются единообразными.  
Отсутствие научного подхода к классификации образовательных организации на практике приводит к 
их делению на эффективные и неэффективные, а могут появиться и другие ничем не аргументированные и в 
достаточной  степени  не  апробированные  и  не  обоснованные  подходы,  которые  сказываются  на  судьбе  не 
только  обучающихся,  но  и  профессорско-преподавательского  состава  и  сотрудников  образовательных 
организаций. 
Анализ нового комплексного закона в сфере образования, в рамках которого законодатель попытался 
урегулировать  все  сформировавшиеся  в  России  к  этому  времени  образовательные  уровни,  не  позволил 
уделить  должное  внимание  решению  проблем  правового  статуса  образовательных  организаций  высшего 
профессионального образования, места и роли вузов в системе много образных общественных отношений.  
Не предложены в законе критерии и современная классификация видов высших учебных заведений. 
В  действующем  в  России  законодательтве  не  определены  экономические  отношения  в  сфере 
образования,  не  урегулированы  трудовые  и  социальные  отношения  работников  образования,  научная  и 
культурно-просветительская 
деятельность 
образовательных 
учреждений, 
не 
решены 
вопросы 
трудоустройства молодежи. 
 Остаются  до  конца  не  решенными  вопросы,  касающиеся  управления  системой  образования.  Так,  в 
соответствии  с  новым  законом  управление  системой  образования  должно  осуществляться  на  принципах 
законности,  демократии,  автономии  образовательных  организаций,  информационной  открытости  системы 
образования и учета общественного мнения и носит государственно-общественный характер.  
Помимо мониторинга в системе образования предусмотрена государственная регламентация и оценка 
образовательной  деятельности,  а  также  независимая  оценка  качества  образования,  общественная  и 
общественно-профессиональная аккредитация.  
Однако,  законодатель  так  и  не  определил,  а  кто  же  будет  проводить  эту  независимую  оценку 
качества,  чем  отличается  общественная  аккредитация  от  общественно-профессиональной  аккредитация 
(юридические последствия как первой, так и второй), то есть будут ли они каким либо образом учитываться 
или толбко рассматриваться при проведений государственной аккредитации? 
Зато в федеральном законе «Об образавании в Российской Федерации» слишком подробно освещены 
вопросы  лицензирования  и  аккредитации  образовательной  деятельности,  государственного  контроля 
(надзора)  в  сфере  образования  (но  не  содержится  отличия  контроля  от  надзора),  что  осложняет  его 
восприятие.  
Кроме  того, положения о  них (как известно) были 11 марта  2011 года  утверждены  Правительством 
Российской Федерации. 
Общетеоретические  проблемы  высшего  образования  в  России  в  условиях  происходящей  в  мире 
глобализации, затронувшей все страны как Старого, так и Нового света,  напрямую связаны с дальнейшим 
развитиемэкономики  страны,  безопасностью  в  целом  нашего  государства  и  является  необходимым 
элементам не только экономического, но и политического суверенитета. 
Современные  взаимоотношения  общества,  государства  и  гражданина,основанные  на  новых 
политических, экономических и социальных реалиях, вступление России в 2003 году в болонский процесс 
(Болонская  декларация  1999г.),  ставят  на  повестку  дня  необходимость  соответсвующего  адекватного 
подхода к решению задач развития образования в Российской Федерации. 
Совершенствую  базу  российского  законодательства  в  сфере  образования,  необходимо  продолжить 
работу по приведению ее в соответствие с нормами международного права и международными стандартами, 
что может заметно обогатить действующее российское законодательство в исследуемой сфере.  
В  частности,  это  касается  рекомендаций,  которые  обозначены  в  целом  ряде  международных 
документов  (Европейская  социальная  хартия,  Европейская  конвенция  о  защите  прав  человека  и  основных 
свобод  и  др.),  направленных  против  введения  платного  образования,  и  на  повышение  статуса  и 
материального положения преподавателей. 
 
 
 
 

94 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ . 396.01.37 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ  ҚҦҚЫҚТАРЫ 
МЕН ЗАҢДЫ МҤДДЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ЮВЕНАЛЬДЫ ӘДІЛЕТТІҢ РОЛІ 
 
Салыбек Н.М.,Темірбаев Н.Қ., Кузеров Б.А. Рыстанбекова Ж.М. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент кӛлік, коммуникация және жаңа технологиялар колледжі 
Шымкент,Казахстан 
 
Резюме 
В  научной  статье  раскрыты  роль  ювенальной  юстиции    в  обеспечении  прав    и  законных  интересов 
несовершеннолетних Республике Казахстан  
Summary 
This article is considered the role of juvenile justice in ensuring the rights and legitimate interests of minors at the 
Republic of Kazakhstan 
 
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің ең қымбат қазынасы  - адам және адамның 
ӛмiрi, қҧқықтары мен бостандықтары деп жариялады. Конституцияның 27-бабы, неке мен отбасы,  ана  әке 
және бала мемлекеттiң қорғауында болады деп бекітті. 
Қазіргі  уақыттарда  кәмелетке  толмағандардың    (балалар)  қҧқығын  қорғау  ӛзекті  мәселенің  біріне 
айналып отыр.Ӛйткені, ӛзінің  болашағын ертеңін ойлаған кез-келген мемлекет және қоғам ең алдымен адам 
ресурсының, оның ішінде жасӛспірімнің қҧқықтық жағдайын айқындап нақтылап алу қажет. 1983 жылы 20 
қарашадағы  БҦҦ-ның  «Балалар  қҧқығы  туралы»  Конфенциясына  сәйкес  18  жасқа  толғанға  дейін    әрбір 
адамзат  баласы  кәмелет  жасқа  толмаған  бала  ретінде    саналады,  яғни  нақтырақ  айтқанда  мемлекет  әрбір 
баланың  әлеуметтік  жағдайына,  тҧлғалық  жағдайына  ҧлтына,  дініне,  нәсіліне,  жынысына,  тектілігі 
жағдайына,  тіліне,  оның  ата-анасы  мен  заңды  қамқоршы  немесе  қорғаншылығана  қарамастан  барлық 
қҧқықтарын  қамтамасыз  етуге    тиіс  делінген,  дәлірек  айтсақ  келешек  қоғам  ҥшін  қажет  дҥние  ретінде 
айтуымызға болады. 
Қазақстан Республикасының «Балалар қҧқығы туралы» Конвенциясы 8 маусым 1994 жылы енгізілген 
яғни, осыған қосылып қана қоймай, ӛзге де нормативтік қҧқықтық актілер негізінде  баланың ӛз отбасына  
ӛмір  сҥруі  мен  тәрбиеленуі,  ӛз  ата-анасын  сезіне  білу,  ата-анасына  қамқоршы  болу  және  олармен  тҧру 
қҧқығы тайға таңба басқандай бекітілді. Бала тҧлғалық қабілетке ие болу ҥшін, ӛз деңгейінде қалыптасуына, 
балалық жастық дәуреннің  қалыпты ӛсіп ӛркендеуіне, денсаулығы мен ӛміріне ешкімнің қол сҧғуына  басқа 
тҧрмақ туған ата-анасының да қҧқығы жоқ екені тілге тиек етілді. 
Дейтҧрғанмен    «Ювенальдық  әділеттің  пайда  болуы  мен  тарихына  тоқталып  зерделесек»  әр-  бір 
азаматта  саналы  тҥсінік  қалыптасуына  жетелейді  кәмелет  жасқа  толмаған  жеке  тҧлғаның  қалыптасуына 
жағдай жасау ҥшін, әр- бір жасӛспірімнің қҧқықтары мен олардың заңды мҥдделерін қорғауға бағытталған 
туынды ерекше институт ретінде ювенальдық әділет жҥйесінің қолданысқа енуіне себеп болған  жағдайттар 
туралы мәселелер қарастырамын. 
Ӛткенге  ҥңіліп  тарихты  талдау  қажеттілігі  туындап  отыр,  қоғам  осы  қажеттілілікке  мҥделі  болу 
ҥстінде, яғни  кәмелетке толмағандарға қатысты әділ соттың ӛзі қатаң да, қауіпті әділетсіз болғандығына кӛз 
жеткізудеміз.  
Кӛптеген  ғасырлар  бойы,  тіпті  XIX  ғасырдың  ортасына  дейінгі  кезеңде  яғни,  барлық  елдердің 
заңнамаларында  кәмелетке  толмағандарға  арналған  арнайы  ӛзіндік  заңдар  болмады.  Себебі,  балалар 
физикалық және психикалық жағынан әлі толыққанды дамымағандығы, бірақ ересек жеке адам,  деп қарады 
сондай  кӛзқарастар  сол  уақыт  кезеңінде  қолданыста  болды.  Ата-аналар  ӛз  балаларына  қатысты  шексіз 
қҧқыққа ие болды. Сол уақыт кезеңінде бірақ, ата-аналарын тыңдамаған ӛрескел әрекеттерге барған немесе 
оларды ренжіткен балалар қатаң жазаланып отырды.  
Мәселен, ежелгі ӛзіміздің Қазақ елімізде Тәуке хан заңында  ата-анасын балағаттағаны ҥшін, балалар 
ӛте қатаң тҥрде жазаланып отырды. Мәселен,  баласы әкесін әдейлеп ниетін туралып  ӛлтіргені ҥшін бала 
ӛлім  жазасына  кесілді.  Ал,  байқаусызда  жасалған  іс-  әрекеті  ҥшін  олар  ата-аналарының  немесе  билердің 
сотына берілді. 
Жасӛспірім  яғни,  кәмелетке  толмағандарға  деген  кӛзқарас  пікірлер  XIX  ғасырдың  ортасынан  кейін 
ғана жҥйелі тҥрде біртіндеп ӛзгеріске ҧшырай бастағаны белгілі. Дегенмен де осы уақытқа дейінгі келеңсіз 
іс-  әрекеттермен  нақтырақ  айтсақ  жағдайлармен  кҥресу  жолдары  тиімсіз  болып,  ӛсуіне  әкеп  соқтырды. 

95 
 
Жоғарыда  аталған  мәселелерді  ескере  отырып  мемлекетіміз  келесі  реттегі  жаға  әдіс-тәсілдерді  қолдануды 
немесе  кӛшуді  қабылдауды  басшылыққа  ала  отырып.  Уақыт  қажеттілігіне  қарай  Қазақстанда 
жасӛспірімдерге  ортаның  кері  факторлар  әсерінен  қадағалау  мен  қорғауды  қамтамасыз  ету  мақсатында 
барлық негізгі алғы шарттар қарастырылу ҥстінде, соның негізгі кепілі ретінде ювеналды әділет органдарын  
қҧрудың қажеттілігі туындады.  
Қазіргі  таңда  даму  ҥздіксіз  қажеттілік  талпыныстарына  жетелейтінін  қарастыруда  ӛркениетті 
елдерде сот ісін жҥргізу нысанында сҥрінген балаға кӛмекпен «қол ҧшын беру» жҥзден астам жылдар бойы 
белгілі: кәмелетке  толмағандар ҥшін ювенальды  соттар (латын сӛзінен  «ювеналий»  -  жастық)  ювенальдық 
әділет жҥйесіне енген. 
Немесе  тӛмендегідей тҧжырымдауға  болады.  Кӛптеген ӛркениетті елдерде сот  ісін жҥргізу  нысаны 
ретінде    кәмелетке  толмағандар  ҥшін    ювеналды  соттар  латын  сӛзінен  аударғанда    ювенология  –  «жастар 
туралы ғылым»  (juventilis-жастық, жеткіншек, logos-білім) дҥниеге келтіру қызмет ҧғымын атқарып келеді. 
«Ювенальдық  әділет»  тҥсінігі  барлық  дҥниежҥзінде  оның  бас  буыны  –кәмелетке  толмағандар  істері 
жӛніндегі сотпен байланысты әділет, яғни cот әділдігі деген тҥсінікті белгілейді. Сонымен осы «Ювеналдық 
әділеттің»  саласын  зерделей  келе  пайда  болған  немесе  қандай  қажеттіліктен  туындауына  басты  назар 
аударғанды жӛн кӛрдім.  
«Ювеналдық  әділеттің»  алғашқы  пайда  болған  немесе  басталған  уақыты    кәмелетке  толмағандар 
істері  жӛніндегі  алғашқы    соттары  АҚШ-та  пайда  болды.  Чикаго  қаласында  Иллинойс  штатында  1899 
жылғы 2 маусымда  «Тастанды, панасыз және  қылмысты балалар туралы  және оларды қарау туралы» заңы 
жарық кӛріп осы негізінде дҥниежҥзінде алғаш рет кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот болды.Қоғамдық 
тҧрғыдан  осы  заңды    қабылдау  қажеттілігі  туындауынан  немесе  ювенальдық  сот  қҧруға  Чикаго  жалпы 
әйелдер клубынан Люси Флауэр, «Халл Хауз» қоғамдық ҧйымынан Джулия Латроп, және патронат қоғамы 
«Visition  and  Aid  society»  реформатор  әйелдері  бастамашы  болуымен  негізі  қаланды.Сол  кезеңнің  ӛзінде 
болашағы ҧзақ болуының белгілерін кӛріне отырып, кәмелетке толмағандардың істері бойынша чикаголық 
соттың қҧрылуы XX ғ. басындағы ӛзіндік әлемдік сенсация болды. 
Дегенменде,  Ресейде одан бҧрын қҧрылған 1897 жылдың 2 маусымында  «Кәмелетке  толмаған және 
кіші жастағы балалардың қылмыстық әрекеттеріне қатысты сот ӛндірісінің формалары мен ӛмір салттарын 
ӛзгерту туралы заң және оларды жазалау туралы заңды қағидалар» заңы қабылданып қойған болатын. 
Бҧл  заң  арқылы  Ресейдің  жасӛспірмге  деген  қамқорлығы  сол  кезеңнің  ӛзінде  қолданыста  болғанын 
кӛрсетеді,  дәлірек  айтсақ    сот  ӛндірісінде  жаңа  тәртіп  орнатылып  қолданыста  бар  еді.  Бертін  келе,  1909 
жылы  Санкт-Петербургте  қалалық    Дума  ювенальдық  сот  ҧйымдастыру  туралы  шешім  қабылдайды.  Ал, 
Петербургте 1910 жылы және 1912 жылы Москвада, кейінірек  Харьков, Киев, Екатеринбургте  және басқа 
қалаларда осындай негізгі соттар қҧрылады. 
Осылай  «ювенальдық  әділ»  соты  пайда  болып  негізгі  жҥйесі  батыс  елдерінде  біртіндеп  орныға 
бастады.  Мәселен  айталық,  Америка  Қҧрама  Штаттарында  әлеуметтік  немесе  ӛндірістік  себептерден 
ӛзгерістер  болуына  байланысты,  ӛндіріс  саласы  қарқындап  дамып,  ауыл  тҧрғындары  жаппай  қалаға  кӛшу 
салдарынан  кӛптеген  жҧмыссыздар  пайда  болып,  қайыршылар  мен  қараусыз  қалған  балалар  саны  ӛсті. 
Аталған  жағдайды  реттеу  ҥшін  XIX  ғасырдың    20-шы  жылдары  ҥш  ірі  қаланың  бірі  –  «Нью-Йорк», 
«Филадельфия» және «Бостонд»а баспаналар мен қамқоршы кеңестер қҧрылды.  
Тарихта алғаш рет АҚШ-та кәмелетке толмаған жасӛспірімдердің азаматтық істері бойынша соттың 
қҧрылуынан  кейін  кӛптеген  ӛркениетті    еуропалық  мемлекеттер  тарапынан  «ювеналдьқ  әділеттіліктің» 
ӛзіндік  сипаттаға  ҥлгілерін  қҧрай  басатады.  Сондықтан  да  «Ювеналдық  әділеттіліктің»  мәнін  мағынасын 
даму  жолдарының  бірте-  бірте  артықшылықтарын  ашуда  оның  қалыптасуы  мен  тарихын  білу  ерекше 
манызға  ие  бола  бастады.  Ювеналдық  әділеттіліктің  тарихын  білмей  ара-  жігін  ажырата  алмай  қабылдау 
немесе  тҥсіну  ӛте  қиындық  туғызады.  Айталық,  «ювеналдық  әділеттілік»  неліктен  пайда  болуына 
тҥйткілдер  болды?  Сонымен  неліктен  «ювеналдық  әділеттілік»  жалпы  процессуалдық  заңдардан 
ажыратылады, жене осыған қарамастан тиімділігі арта бастады.  
Кәмелетке толмаған жасӛспірім қҧқық бҧзушылардың ӛткен тарихын қатаң және әділетсіз деп атауға 
болады. Осы қалыпта  бағалау адамзат тарихының бірнеше кезендеріне қатысты: антикалық әлем мен орта 
ғасырдан бастап XIX ғасырдың ортасына дейін ҧласып келеді. 
Балалардың  қҧқығын  қорғау  туралы  алғашқы  әмбебап  халықаралық  қҧқықтық  акт  қажеттілігі 
туындап-  Балалар  қҧқығын  қорғау  туралы  алғашқы  Декларация  -  Ҧлттар  Лигасымен  1924  жылы 
қабылданды.  Шынындада  ювеналдық  әділеттілік  одан  да  ертерек  -  АҚШ-та  кәмелетке  толмаған 
жасӛспірмедерге қатысты сот қҧру туралы 1899 жылгы қҧқықтық акт бойынша қҧрылды. 
Ресейлік  процессуалист  атақты  П.И.Люблинский:  «қазіргі  заманғы  еуропалық  заңдық  және  әдеби 
шығармаларда»  XX  ғасырда  пайда  болған  американдық  жасӛспірімдер  ҥшін  соттар  туралы  тақырыпты 
сәндік  деп  атауға  болады.  Бҧл  идеялармен  қозғалыстың  барлық  еуропалық  мемлекетінің  заңгерлерінің 
еңбектері  ӛте  кӛп.  Кез  –келген    мемлекетте    осы  ҧйымдарды  жҥзеге  асыруды  мақсатында  тәжірибелер 
жасалуда,  және  сонымен  қоса  жаңа  типтер,  жаңа  формалар  кӛзделіп  отыр.  Кәмелетке  толмаған 
жасӛспірімдерге  қатысты  соттарды  қҧру  мақсатында  бірден  әртҥрлі  мемлекеттерде  кӛрсетілген 
юрисдикцияның  бҧл  тҥріне  біркелкі  емес  жолдар  пайда  болды.  Алғашқы  кездің  ӛзінде  кӛптеген  нҧсқалар 
шыға бастады.    

96 
 
 Жасӛспірімдер  ҥшін  автономды  ювеналдық  әділет  соттары  қҧрылған  тәсіл  әрбір  мемлекетте  пайда 
бола бастады. Негізінен екі нҧсқа анық бӛлінді:  
1.
 
автономды сот, жалпы сотпен байланысты емес;  
2.
 
кәмелетке толмағандардың істерін қарау функциясын алған жалпы сот қҧрамы.  
Осы  Автономды  ювеналдық  әділеттілік  соттары  АҚШ,  Канада,  Англия,  Бельгия,  Франция,  Греция, 
Нидерланды,  Ресей,  Польша,  Венгрия,  Египет,  Жапония,  Австралия,  Канада,  Зеландия,  Француздық 
Швейцарияда және басқа елдер осы саланы қолданысқа енгізуге ниетте болды. Германия, Австрия, Испания, 
Португалия  немістік  Швейцарияда  қорғаншылық  және  қамқоршылық  соттардың  қызметтері 
жасӛспірмдердің  істері  бойынша  соттармен  біріктірілді,  бірінші  кезекке  қоғамдағы  келеңсіз  әрекеттермен 
кҥресуді емес, жасӛспірмдердің қҧқықтарын қорғауды басты мақсат етіп қойды.  
Сонымен  ювенальдық  әділеттің  дамуына  қоғам  қажеттілігі  туындау  салдарынан  жаңа  жҥйе 
«ювенальдық әділет» дҥниеге келді. Оның ӛзінің басты тарихи себептері бар. Тарихты парақтап ашсақта  еш 
бояуы  кеппеген  «Ювенальді  әділет»  арқылы  жасӛспірімдердің  қҧқықтары  мен  заңды  мҥделлерін  қорғау 
бҥгінгі  таңның  ӛзекті  мәселесі  болып  келеді,  және  болада  бермек  дейкеле  бҥгінгі  мемлекетімізде  осы 
саланың атқарып жатқан жҥйе,  қоғаммызға енуіне тҥрткі болған жағдайларға тоқталып ӛзіндік себептерінің 
мазмҧнын ашып кӛрсету мақсатында болмақ. 
Мемлекет  тарпынан  жасӛспірімдерге  қорғанышылық  және  қамқоршылық  тағайындау  туралы 
нҧсқалар  жол  кӛрсетуші  қҧралы  ретінде  пайдаланып  біріктіріліп  жандандырылып,  жасӛспірімдердің  іс- 
әрекеттеріне  қатысты  пайдалана  бастады.  Осы  қызметттің  нәтижесі  ретінде  жасӛспірімдер  әрекеттерінің 
ауытқушылығы  деп  қаралмай,  жасӛспірімге  белгілі  шара  қолданбай  оның  орнына  қайтадан  балаға  ақыл- 
кеңестер беріп мейрімділік танытып, баланы алғашқы жай- кҥйіне оралту  керек деген ҧстанымдар біртіндеп 
қарала  бастады.  Соңында,  «ювенальдық  әділет»  ӛзіндік  жҥйелі    ерекше  қалыпқа  тҥсіп,    біліммен 
ҧштастырылып ӛзіндік қалыптасты.  
Кәмелетке толмағандардың  қҧқықтары мен заңды мҥдделеріне қорғау, Кеңес ӛкіметі кезінде осы сала 
«ювенальды  әділет»  туралы  кӛп  айтылмады,  бірақ  кӛп  кӛңіл  бӛлінді.  Қолданылған  тәжірбие  жҥзінде 
жасӛспірімдердің  ӛмірінің  барлық  жақтары  ӛзіне  сай  заңдық  актілермен  сҥйемелденді.  Балаларға  басты 
назар  аудару  қажеттілігі  туындап,  тәрбие  негізінде  білім  беруге,  еңбекке  баулуға,  адалдыққа  бейімдеу, 
қорғауға аса кӛптеген кӛңіл бӛлінді, бала ескерусіз немесе қараусыз қалмауы және келеңсіз жағдайларға бой 
алдырмау ҥшін, алдын алу шаралары жасалды, осы арада ата-аналарына  және басқа да ересектер адамдар 
дҧрыс  тәлім  -тәрбие  бермегені  ҥшін  жауапқа  тартылып  отырды.  Айталық,  әділ  сот  кәмелетке  толмаған 
жасӛспірімдерге  қатысты  белгілі  бір  шараның  бағытын  ҧстанды,  кӛп  уақыт  бойы  заң  шығарушы  орган 
«ювенальдық  әділет»  жҥйесіне  айтарлықтай  кӛңіл  бӛлмеді».  Ювеналдық  әділеттіліктің»  тарихы  ӛте 
қызықты:  оның  қҧқықтық  кеңістікте  пайда  болуы,  тҧжырымдамасының,  мақсаттары  мен  нысандарыньң 
ӛзгеруі әркез жоғары қызығушылықты туғызды. 
«Ювеналдық  соттар»  қазір  кӛптеген  ӛркениетті  елдерде  ic-әрекетімен  қызмет  жасауда  және  олар 
барлық  жерде  ӛз  тиімділігін  дәлелдеді.  Бҧл  coттap,  ең  алдымен,  бала  қҧқығын  қорғауға  және  баланың 
қҧқықтық  жағдайының  алдын  алуға  бағытталып  отыр.  Сондықтан  Қазақстанда  «ювеналдық  әділет»  қҧру 
ӛзекті мәселелердің бірі болып  қолданысқа біртіндеп ене  бастады.  Қазақстан Республикасының азаматтық 
қҧқықтануында осы саланың проблемалары тҥрлі зерттеушілердің ойын туындатып ойды алға жеттеледі. 
Еліміздегі заң білімін дамытудағы кейір заңгер-ғалымдардың пікірінше, «ювеналдық әділеттілік»-бҧл 
қҧқықтық, соттық және әлеуметтік нормалар мен институттарды қҧрайтын бірыңғай және ӛзара байланысты 
жҥйе реттінде тануға болатынын атап айтты.  
Қоғамда «ювенальдық әділе» жҥйесінің негізгі мақсаты – балалардың қҧқығын қамтамасыз ету болып 
табылады.  
Кейбір зерттеушілер бҧл процесске азаматтық қоғамдық институттардың кең де тиімді қатысуынсыз 
жҥзеге асыру мҥмкін емес екендігі айтылуда. 
Соның басты кепілі ретінде «Ювенальді әділеттің» Қазақстанда қалыптасуы мен осы уақыт кезеңіне 
дейін  атқарып  жатқан  жҧмыстарына  баста  назар  аударсақ.  2001  жылы  17  қарашада  Астана  қаласында 
Жоғары Сот, Бас Прокуратура, Әділет минисртлігі, Ішкі істер министрлігі, конституциялық және қҧқықтық 
саясат  Институты  (Будеапешт  қаласы),  «Сорос-Казахстан»  Қоры  «Қазақстандағы  ювеналдық  әділет» 
жобасын жҥзеге асару мақсатында арнайы хаттамаға қол қойды. Басты мақсат жобаның қезіндік ерекшелігін 
қалыптастыру міндеттемелерін басшылыққа алал отырып  - кәмелетке толмаған жасӛспірімдер ҥшін арнайы 
сот  әділдігі  жҥйесін  қҧру  арқылы  қалыптастыру  ҥшін  осы  міндеттемелерді  жҥзеге  асару  болды.Сонымен 
жобаның  басты  міндеті  –  кәмелетке  толмаған  жасӛспірімдердің  қҧқықтары  мен  заңды  мҥделерін  сақтау 
ҥшін  халықаралық  қҧқық  нормалары  мен  қолданыстағы  заңнаманың  барлық  мҥмкіндіктерін  толықтай 
қолдану  мақсатында  кәмелетке  толмағандарға  қатысты  азаматтық  процессте  мемлелеттік  органдардың, 
ҧйымдардың,  және  тҧлғалардың  ӛзара  әрекеттестік  негізін    қамтамасыз  ету  арқылы  орнықтыру  міндеті 
қалыптасты.  Қазқстан  Республикасының  Конституциясында  бала  қҧқығын  қорғауды  басты  назарға 
алғандығын қамтамасыз етудің мәнінде.  
Ювеналдық  әділет  жобасына  қатысушыларды  біріктірген  басты  міндет  -кҥнделікті  тәжірбиелік 
қызметте  бала  қҧқықтарын  мҥлтіксіз  сақтау  арқылы  алғашқы  жай-  кҥйіне  тәрбиелік  және  психологиялық 
негіздемелерге  сҥйене  отырып,  келеңсіз  іс-  әрекеттерге  қайта  оралмау  мақсаты  арқылы  жҧмыс  атқарады. 

97 
 
Аталға,  жобаны  қабылдау  17  наурыз  айында  2003  жылы  іске  қосылды.  Осы  жобаны  іске  қосар  алдында, 
бҧған  дейін  қалалық  сот  прокуратура,  ішкі  істер  басқармасы,  адвокатура  органдарының  ӛкілдерінен, 
психологтардан жҧмыс тобы қҧрылды. 
Аталған  мақсатты  жҥзеге  асыруда,  ең  басты  міндет  жасӛспірімдердің  қҧқықтарын  қорғау  арқылы 
ӛзінің ювенальді әділеттің одан арқылы даму тенденьциясын жетілдіру деп айтуға болады.  
Ювенальді әділеттің  мазмҧнын ашып кӛрсеткен профессор В.Д. Ермаков неғҧрлым анық әрі тҥсінікті 
тҥрде «кәмелетке толмағандардың қҧқықтарын, бостандықтарын және заңды мҥдделерін қорғайтын әділет» 
деген терминді дҧрыс деп есептейді. 
Кәмелетке толмаған жасӛспірімдердің қҧқықтарын сақтауда мемлекеттік тҧрғыдан бақылау тетіктерін 
заңнамалық  тҥрде  және  тағы  басқа  заң  жобаларын  жандандыруын  бекіту  тҥрінде  қабылдау  керек.Басты 
міндет  -  сот  тӛрелігінің  барлық  кезендерінде  кәмелетке  толмағандардың  жасӛспірімдердің  қҧқықтары  мен 
мҥдделерін  қорғауды  қамтамасыз  етілуі  тиіс.Кәмелетке  толмаған  жасӛспірмдерге  арналған  сот  тӛрелігінің 
мақсаты  жеке  басының  одан  әрі  баланың  қоғамнан  аластауына  жол  бермеу  оны  әлеуметтік  оңалту 
шараларына ықпал ету.Осыны басшылыққа  ала отырып, ювеналдық соттар қҧру мақсатында осы санаттағы 
істерді  қараудың  сапасын  арттыру  мен  жан-  жақты  зерделеу  жҧмыстары  жасӛспірімдердің  қҧқық 
бҧзуларына  жол  бермеу  мақсатында  жҥргізілетін  алдын  алу  жҧмысы  деңгейін  арттыруға  бағытталғанын 
кӛрсетеді  немесе    меңзейді.  Жалпы,  кәмелетке  толмаған  жасӛспірімге  тиісті  қабылданған  шараларды 
әрдайым жасӛспірім болашақ ҧрпақ екенін жадымыздан шығармауымыз қажет.  
Дамыған мемлекет ретінде ӛз болашағын ӛскелең ҧрпағымен ҧштастырылатынымен байланыстыруға 
болатынының  кепілі  екендігіне  тағыда  кӛзіміз  жетті.  Жасӛспірмдердің  жеке  тҧлға  ретінде  қалыптасуына 
физикалық және психологиялық  салауаттылығының қажеттілігі болашақ мелекеттіміздің ӛркендеуіне ҥлес 
қосатын,  саяси  экономикалық  және  әлеуметтік  ӛмірге  толыққанды  қатысуға  қабілетті  жас  буын  иесі 
болудың, басты  маңызды алғышарты болып табылатындығында.  
Жалпы біз жасӛспірімді қҧқық бҧзушылық жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтап, 
оның  алдын  алу,  шараларын  жҥргізу  баланың  жеке  басының  жас  ерекшелігіне    сәйкес  ӛмір  сҥру  жолын 
дҧрыс бағытта  таңдауға бейімдеу және әлеуметтік ортаға бейімделуіне кӛмек кӛрсетуіміз қажет.Жастардың 
болашағы еліміздің болашағы, сондықтан оларды қорғау біздің қасиетгі борышымыз.Адам қҧқығын қорғау 
бала қҧқығын қорғаудан басталады. Осы тҧрғыда ювеналдық сотар қҧрудың маңызы айқын кӛрінеді. 

жүктеу/скачать 5,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: