Химия және биология пән мұҒалімдерінің республикалық І съезіне арналған қҰттықтау хат

12 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   





субстрата.
 
внесения
 
после
  
значение
 
е
минимально
-
 
0;
=
 t
при
 
участка
 
 холостого
для
 
0
0
0



 
Полученная  в  результате  пересчета  концентрационная  зависимость  (рис.  2)  имеет 
линейный  характер,  характеризуется  коэффициентом  пропорциональности,  равным 
тангенсу  угла  наклона  регрессионной  прямой  и  отражает  активность  ферментов 
анализируемой культуры по отношению к данному субстрату в единицах системы СИ: 
dCp/dt  = СФА·Скл = tg α      (13) 
 
Поскольку  измерения  происходят  в  открытой  системе,  то  необходимо  оценить 
степень  выделения    углекислого  газа  в  окружающую  среду  при  определении 
концентрации метаболита. 
Скорость  выделения  углекислого  газа  из  системы  прямо  пропорциональна 
концентрации растворенного газа /4/. 
aC
K
R
L
S

max
,
       (14) 
где 
L
K
- константа выделения  углекислого газа из раствора (скорости десорбции), 
a
- площадь раздела фаз, С - концентрация растворенного углекислого газа в воде. 
Так  как  измерения  проводятся  в  стандартизованной  электрохимической  ячейке,  то 
скорость выделения газа определяется как 
C
K
R
L
S


max
,
        (15) 
где 
a
K
K
L
L
 



 
С  учетом  этой  формулы  общая    концентрация  выделившегося    углекислого  газа  в 
процессе анализа будет равна  
max
,
S
p
p
R
dt
dC
dt
dC



     (16) 
 
Комбинация  выражений  16  и  12  позволит  учесть  все  количество  углекислого  газа, 
образующегося в ходе определения ферментативной активности дрожжевых клеток.  
Среда  и  микроорганизмы.  Быстродействующие    сухие  пекарские  дрожжи  «Сафт-
момент»  (ТУ  9182-001-48975583-2000)  и  низовые  семенные  пивные  дрожжи 
Saccharomyces carlsbergensis 
вторичной 
генерации 
(прошли 
трижды 
процесс 
ферментации). Для исследований использовалась 48 часовая культура пивных дрожжей в 
логарифмической  фазе  роста  (проба  отобрана  в  12  часов  дня),  количество  клеток 
1230∙10
6
кл./см
3
,  3  %  мертвых,  91%  упитанность  по  гликогену.  Количество  клеток  в 
образце  с  пекарскими  дрожжами  1650·10
6
кл./см
3
,  2  %  мертвых,  89  %  упитанность  по 
гликогену.  Для экспериментов пекарские дрожжи разводили в дистиллированной воде в 
соотношении  1:110  массовых  частей,  пивные  1:2.  Объем  аналита  30  см
3
.    В  качестве 
субстратов  были  выбраны  глюкоза,  фруктоза  и  сахароза.  Субстрат  вводили  в 
культуральную среду на 150-180 с. Эксперимент проводили по методике, представленной 
в предыдущей работе /1/ при 20ºС.  
Пересчет  экспериментальных  данных  в  единицы  концентрации  углекислого  газа 
проводили  по  выражению  11,  где 


=  398  См·см
2
/моль  (Т=20°С),  Ка  (кажущаяся)  = 
1,32·10
-4
/3/.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 13
 
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
240
260
280
300
320
время, с
20
25
30
35
40
45
50
55
60
уд
ел
ьн
ая
 п
ро
во
д
им
ос
ть
, 
м
С
м
/м
 
0
50
100
150
200
250
300
350
время,с
0,0
0,4
0,8
1,2
1,6
2,0
2,4
2,8
ко
нц
ен
тр
ац
ия
 у
гл
ек
ис
л
ог
о 
га
за
, 
Х
*1
0
 5
 
м
ол
ь/
л
 
Рис.  3.  Изменение  удельной  проводимости 
культуральной среды в процессе утилизации 
  -  глюкозы, 
-  фруктозы, 
  - 
сахарозы  сухими  быстродействующими 
пекарскими дрожжами «Сафт-момент». 
Рис.  4.  Изменение  расчетной  концентрации 
углекислого газа в процессе утилизации 
 
-  глюкозы, 
-  фруктозы, 
  -  сахарозы 
сухими  быстродействующими  пекарскими 
дрожжами «Сафт-момент».  
 
уд
ел
ьн
ая
 п
ро
во
д
им
ост
ь,
 м
С
м
/м
0
50
100
150
200
250
300
350
время, с
70
72
74
76
78
80
82
84
86
88
90
92
 
0
50
100
150
200
250
300
время,с
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
ко
нц
ен
тр
ац
ия
 уг
л
ек
исл
ог
о 
га
за
, 
Х
*1
0 
5 
м
ол
ь/
л
 
Рис.  5.  Изменение  удельной  проводимости 
культуральной среды в процессе утилизации 
  -  глюкозы, 
-  фруктозы, 
  - 
сахарозы 
пивоваренными 
дрожжами 
(генерация №2). 
Рис.  6.  Изменение  расчетной  концентрации 
углекислого газа в процессе утилизации 
 
-  глюкозы, 
-  фруктозы, 
  -  сахарозы 
пивоваренными дрожжами. 
 
Результаты и обсуждение  
В  данной  работе  мы  определили  суммарную  ферментативную  активность 
дрожжевых  клеток  к  углеводным  субстратам  хронокондуктометрическим  методом  по 
ранее  разработанной  методике  /1/.  Используя  выражение  12,  провели  пересчет  на 
концентрацию  основного  метаболита  дрожжевых  клеток  и  построили  временную 
зависимость  изменения  концентрации  углекислоты  в  процессе  утилизации  дрожжевыми 
клетками внесенных субстратов (глюкоза, фруктоза, сахароза) (рис.3-6).  

14 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
Установлено,  что  концентрационная  зависимость  имеет  более  выраженный 
линейный участок на кривой (рис. 4,6) после внесения субстрата в культуральную среду, 
чем  соответствующие  временные  зависимости  электропроводности.  Коэффициент 
корреляции составляет 0,96÷098.  
Таким  образом,  использованная  математическая  модель  позволяет  определить 
приведенную  константу  ферментативных  реакций  сбраживания  углеводов  дрожжевыми 
клетками в единицах стандарта СИ. Эта константа (или показатель СФА, выражение 13) 
определяется  тангенсом  угла  наклона  регрессионной  прямой  на  концентрационной  
зависимости,  отнесенным  к  концентрации  клеток.    Полученные  значения  приведены  в 
таблице 1. 
 
 
Рис.7 – Зависимость концентрации углекислого газа в дистиллированной воде при 
его  выделении  из  насыщенного  раствора  в  открытой  системы  при  20ºС  рассчитаная  по 
выражению 11. 
Поскольку  исследования  ферментативной  активности  с  образованием  СО
2
 
проводились  в  открытой  системе,  то  нами  исследована  скорость  улетучивания 
углекислого  газа  из  электрохимической  ячейки.  На  рисунке  7  представлено 
самопроизвольное  уменьшение  концентрации  углекислоты  из  аналитической  ячейки  от 
состояния  насыщения  при  постоянном  перемешивании  аналита.  Максимальная 
концентрация углекислоты при ее пропускании через дистиллированную  воду при 20°С 
составила  3,25·10
-4
 
моль/дм
3
.  Скорость  улетучивания  углекислого  газа  из 
электрохимической 
ячейки 
определена 
численным 
дифференцированием 
концентрационной кривой и ее зависимость от концентрации приведена на рисунке 8. 
При  определении  суммарной  ферментативной  активности  дрожжевых  клеток, 
концентрация  углекислого  газа  в  аналите    лежит  в  диапазоне  (0,5÷4)·10
-5
  моль/дм
3
.  Как 
видно  на  рисунке  8,  константа  скорости  улетучивания  углекислого  газа  из 
электрохимической ячейки в вышеуказанной области концентраций составляет 0,0012.  В 
случае  больших  концентраций  рост  скорости  улетучивания  углекислого  газа  из  аналита 
еще меньше.  Следовательно, количеством выделившегося углекислого газа из системы за 
время  анализа  можно  пренебречь,  поскольку  полученное  значение  как  минимум  на  
порядок ниже погрешности метода (не более 2%).   
Следует отметить, что выражение 16 имеет смысл использовать в виду полученных 
экспериментальных  данных  в  случае  интенсивного  выделения  углекислого  газа  в  виде 
пузырьков, а не с поверхности. 
 
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
ко
нце
нт
р
ац
ия
 у
гл
е
ки
сл
о
го
 г
аз
а,
10
4
мол
ь/
дм
3
время, с

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 15
 
 
Рис.8  –  Скорость  выделения  углекислого  газа  из  дистиллированной  воды  при  полном 
насыщении раствора при 20ºС при постоянном перемешивании 
Кроме 
того, 
полученная 
математическая 
модель 
позволят 
проводить  
сравнительный  анализ  активностей  дрожжевых  клеток  с  данными  других  методов.  В 
таблице  1  приведены    данные  микрогазометрического  метода  /5/  и  рассчитанные  по 
выражению  13  значения  СФА  дрожжевых  клеток  по  отношению  к  углеводным 
субстратам.  Как  видно,  полученные  значения  активностей  пивоваренных  и  пекарских 
дрожжей  по  отношению  к  глюкозе  достаточно  хорошо  согласуются  с  приведенными 
данными Кантарелли /5/.  
Таблица 1. Значения скорости брожения различных дрожжей при температуре  20
0
 С. 
Образец 
Экспериментальные значения СФА, 
Х*10
11
 моль/(с∙кл.) 
Скорость 
брожения 
винных 
дрожжей, Х*10
11
 
моль/(с∙кл.) по 
Кантарелли, 
1966/5/ 
глюкоза 
фруктоза 
сахароза 
Пивоваренные 
низовые дрожжи 
Saccharomyces car
lsbergensis 
(генерация №2) 
2,25 
2,04 
1,30 
1.64 
Сухие пекарские 
дрожжи «Сафт-
момент»  
1,06 
1,24 
0,85 
 
Следует отметить, что предложенный метод можно использовать для определения 
количества  клеток  с  известной  активностью.  Нижний  порог  определения  концентрации 
клеток метода составляет 2∙10
2
 кл./мл.   
Таким  образом,  предложена  математическая  модель  для  пересчета  удельной 
электропроводности  на концентрацию, позволяющую определять показатель активности 
живых  клеток.  Этот  показатель  включает  в  себя  единицы  концентрации  основного 
y = 0,0012x
y = 0,0004x + 9E-08
0
5
10
15
20
25
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
концентрация углекислого газа,10
4 
моль/дм
3
ск
ор
ос
ть
 вы
де
ле
н
и
я 
уг
ле
к
и
сл
ог
о 
га
за
,
 1
0
8
 м
ол
ь/
с

16 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
метаболита,  что  позволяет  проводить  сравнительные  анализы  с  другими  методами 
определения активности.  
Работа  выполнена  при  поддержке  программы  проведение  поисковой  научно-
исследовательской работы в рамках реализации ФЦП «Научные и научно-педагогические 
кадры инновационной России» на 2009 – 2013 годы №54П. 
 
ЛИТЕРАТУРА: 
1.
 
Асташкина  А.П.,  Яговкин  А.Ю.,  Бакибаев  А.А.  Субстратный  способ  определения 
суммарной  ферментативной  активности  дрожжевых  клеток  //  Вестник  казанского 
технологического университета.- 2009. - Т№2 с. 96-102.  
2.
 
Диксон М., Уэбб Э. Ферменты. Т. 1. – М.: «Мир»., 1982, с. 22-24., с.34-35 
3.
 
Рабинович В.А., Хавин З.А. Краткий химический справочник. –Л.:»химия»., 1978, 232 
с. 
4.
 
Neil  M.  Dixon  and  Douglas  B.  Kell  The  control  and  measurement  of  CO
2
  during 
fermentations // Journal of Microbiological Methods. -1989. V. 10. рр. 155 -176. 
5.
 
Риберо-Гайон  Ж.,  Пейно  Э.,    Риберо-Гайон  П.,  Сюдро  П..  Теория    и  практика 
виноделия. Перевод с французского Шитикова Ф. Д.- Под редакцией Валуйко Г. Г. – М.: 
«Пищевая промышленность», - 1979. с.155. 
 
РЕЗЮМЕ 
Предложена  математическая  модель  определения  суммарной  ферментативной 
активности  дрожжевых  клеток  в  анаэробных  условиях  по  отношению  к  углеводным 
субстратам  хронокондуктометрическим  методом.  Модель  учитывает  приведенную 
константу ферментативных реакций сбраживания углеводов, определяемую по изменению 
концентрации углекислоты, как основного метаболита дрожжевых клеток.  
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Хронокондуктометриялық  ҽдіспен  кҿмірсулардың  субстраттарына  қатысты 
анаэробты  жағдайда  ашытқылардың  ферментативті  белсенділіктерінің  қосындысын 
анықтаудың математикалық моделі ұсынылған. 
 
 
 
ҼОЖ 547. 
ARKTIUM LAPPA ЖЕР ҮСТІ БӚЛІГІНІҢ  ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫН ЗЕРТТЕУ 
 
Балтабаева Ж.Т. – магистрант, Азимбаева Г.Е. – х.ғ.к., доцент,  
Бутин Б.М. – х.ғ.д., профессор  
(Алматы қ., ҚазмемқызПУ)  
 
Соңғы  жылдарда  дҽрілік  ҿсімдіктермен  емдеуге  -  фитотерапияға  кҿп  назар 
аударылып  жатыр.  Жер  бетінде  шипалық  қасиетке  ие  алуан  түрлі  ҿсімдіктер  ҿседі.  Ҽлі 
толық зерттелмеген жҽне халық медицинасында танымал болып келетін дҽрілік ҿсімдіктер 
қатарына түйежапырақ  жатады. Түйежапырақтың түрлері кҿп. Олар: 
 1.ARCTIUM tomentosum Mill.-Лопух Войлочный-Киізді түйежапырақ 
2.ARCTIUM lappa-Лопух большой-Үлкен түйежапырақ 
3.ARCTIUM leiospermum Juz-Лопух гладкосемянный-Майдатұқымды түйежапырақ 
4.ARCTIUM minus (Hill) Bernh-Лопух маленький-Кіші түйежапырақ 
5.ARCTIUM palladinii (Marc) Grossh-Лопух Палладина-Палладина түйежапырағы 
ARCTIUM  lappa  –  күрделі  гүлділер  тұқымдасына  жататын  кҿп  жылдық  шҿптесін  
ҿсімдік. Ұзындығы 60-150 см. Еуропа, Кавказ, Батыс Сібір жҽне Қиыр Шығыста кеңінен 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 17
 
таралған.  Үй  маңайында,  жол,  ҿзен,  бұлақ  жиектерінде  ҿседі.  Қазақстанның  барлық 
аймақтарында кездеседі /1,2/. 
ARCTIUM  lappa      биохимиялық  биологиялық  активті  заттардың  қоры.  Моно  жҽне 
дисахаридтер  22%-ға  дейін,  илегіш  заттар,  флаваноидтар  5,5-18%-ға  дейін  кездеседі. 
Дәнінің  құрамында:  майлар-22,1%,  миристин,  пальмитин,  стеарин,  олеин,  линол 
қышқылдары-67,8%,  вернол,  цис-9,10-эпонсиоктадекан  жҽне  транс-9,10-эпонсионтадекан 
қышқылдары,  жоғары  алифатты  үштерпенді  спирттер,  стероидтар,  ацилглицеролдар 
кездеседі.  Ҿсімдік  тамырының  құрамында  45%-ке  дейін  полисахарид  инулин,  12,3%-
протеин, эфир майлары, пальмитин,стеарин қышқылдары, ситостерин жҽне стигмостерин 
бар.  Жапырағынан:  илегіш  заттар,  майлар,  ащы  заттар,  аскорбин  қышқылы,  шырыштар, 
минералды  тұздар  табылған.  Сонымен  қатар  сесквитерпендік  лактондар  мен  эфир 
майларының  болуы  мүмкін.  Жемісінде  органикалық  қышқылдар:  алма,  лимон; 
алкалоидтар,  сапониндер,  кумариндер,  фенолкарбонқышқылдары  жҽне  олардың 
туындылары: кофе, хлороген, изохлороген, лигнондар, арктиин, Ah-D жҽне Ah-F бар /3,4/.  
ARCTIUM  lappaның  емдік  қасиетінің  мүмкіндігі  ҽлдеқайда  кең.  Халық 
медицинасында  ҿсімдіктің  қайнатпасы  мен  тұндырмасын  гипертиреоз  кезінде 
пайдаланады.  Ол  асцит,  іштің  қатуымен  жүретін  энтероколит,  остерохондроз,  вагинит, 
кольпит  кезінде,  сонымен  бірге  лактогендік  жҽне  ішімдікке  қарсы  зат  ретінде 
қолданылады.  Польша  жҽне  Германияда  жас  тамырды  тері  ауруларын  жҽне  шаштың 
тежейтін  тҽсілі  етіп  қолданады.  Қатты  күйдірілген  тамырын  сурогатты  кофеге  салады. 
Балғын  жапырақтың  антибактериалдық  ҽсері  анықталған,  олар  организмдегі  зат  алмасу 
процестерін жақсартады, тропикалық ойық жараларға пайдалану ұсынылады. Дене қызуы 
кҿтеріліп қалтырағанда балғын жапырақтарды денеге жабыстыру қолданылады. Артритті 
емдеуге  қолданады,  негізінен  сыртқы  компресс,  уқалап  жағу,  жас  жапырақтармен  орау 
жҽне  ванна  жасау  түрінде  пайдаланады.  Жас  жапырақтарынан  салат  пен  сорпа  тамақ 
жасау үшін пайдаланады /5,6/.   
Зерттеу  жұмысының  мақсаты:  ARKTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  химиялық 
құрамын  зерттеу.    Зерттеу  нысаны  ретінде  Алматы  облысы,  Алматы  қаласы,  Алмалы 
ауданының күздік ARKTIUM lappa жер үсті бҿлігі (жапырағы, сабағы, жемісі) алынды.  
1 - кесте. ARKTIUM lappa жер үсті бҿлігінің физикалық қасиеттері 
№ 
Шикізат 
атауы 
рН 
n 
р, г/cм
3 
суда 
спирт,% 
суда 
спирт,% 
суда 
спирт,% 
40 
70 
90 
40 
70 
90 
40 
70 
90 
1. 
ARKTIUM  lappa 
жапырағы 
5
,8
2
 
6
,0
9
 
6
,5
1
 
6
,6
3
 
1
,3
3
1
0
 
1
,3
5
2
0
 
1
,3
6
0
0
 
1
,3
5
8
0
 
1
,0
0
1
2
0
3
3
 
0
,9
6
3
5
1
4
 
0
,9
5
8
7
0
0
8
 
0
,9
5
8
7
0
0
8
 
2. 
ARKTIUM lappa 
сабағы 
5
,8
1
 
6
,0
4
 
6
,3
7
 
5
,6
9
 
1
,3
3
2
0
 
1
,3
5
1
0
 
1
,3
5
9
0
 
1
,3
5
9
0
 
1
,0
0
3
6
1
5
9
 
0
,9
0
4
2
2
5
3
 
0
,8
9
1
3
4
8
 
0
,8
9
0
9
9
4
5
6
 
3. 
ARKTIUM lappa 
жемісі 
6
,4
2
 
6
,1
6
 
6
,5
7
 
6
,6
1
 
1
,3
3
0
0
 
1
,3
5
1
0
 
1
,3
6
1
0
 
1
,3
6
0
0
 
1
,0
0
2
2
0
1
0
4
 
0
,8
3
9
0
3
9
7
 
0
,8
1
8
9
6
8
9
 
0
,8
1
7
7
8
8
2
 
 
ARKTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  рН  мҽні  Аквилон-410  рН   метрінде  анықталды. 
Судағы рН-ы ҽлсіз қышқылдық ортаны кҿрсетсе, ал спиртті ерітінділерінің рН-ы бейтарап 
ортаға  жақын.  Сыну  кҿрсеткіші  ИРФ-454Б  маркалы  рефрактометрінде  анықталды. 
Тығыздығы  пикнометрлік  ҽдіспен  анықталды. Судағы  ерітіндісінің тығыздығы спирттегі 
ерітіндісінің тығыздығына қарағанда жоғары. Зетттеу нҽтижелері 1-кестеде кҿрсетілген. 

18 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
2 - кесте. ARCTIUM lappa жер үсті бҿлігінің химиялық құрамы 
№ 
Шикізат 
атауы 
Ы
лға
лды
лығы
,%
 
К
үл
ді
лігі,
%
 
Экстрактивтілігі,% 
Қ
ыш
қы
лды
лығы
,%
 
Аско
рби
н 
қыш
қы
лы
, м
г/%
 
Ил
егіш 
за
тт
ар
,%
 
Пектинді заттар,% 
суда 
спиртте 
суда 
еритін 
суда 
ерімейтін 
1. 
жапырағы 
72
 
4
,1
2
 
3
8
,2
3
 
2
5
,1
4
 
0
,4
9
 
4
,7
 
1
5
,8
3
 
4
,6
 
4
,1
3
 
2. 
сабағы 
70
 
3
,2
6
 
3
6
,4
2
 
2
6
,8
4
 
0
,2
2
5
 
3
,2
 
1
9
,3
1
 
1
,6
 
5
,4
6
 
3. 
жемісі 
64
 
3
,0
5
 
3
5
,8
7
 
2
3
,2
1
 
0
,0
6
4
 
5
,4
 
3
,3
2
 
3
,1
1
 
6
,2
2
 
ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  (жапырағы,  сабағы,  жемісі)  ылғалдылығы  мен 
күлділігі  гравиметриялық  ҽдіспен  анықталды.  Экстрактивтілігі  суда  жҽне  80%  этил 
спиртінде  2  сағат  уақытта  жүргізілді.  Судағы  экстрактивтілігі  спирттегіге  қарағанда 
жоғары. Қышқылдылығы, аскорбин қышқылы, илегіш заттар, суда еритін жҽне ерімейтін 
пектинді  заттар  титриметриялық  ҽдіспен  анықталды.  Зерттеу  нҽтижелеріне  сүйенсек, 
аскорбин  қышқылының  мҿлшері  кҿп.  Суда  еритін  пектиннің  мҿлшері  сабағында  аз, 
жемісінде  1,5  есе,  жапырағында  3  еседей  кҿп.  Суда  ерімейтін  пектиннің  мҿлшері 
жапырағымен салыстырғанда сабағында 1,5 есе, жемісінде 2 есе кҿбірек. Пектинді заттар 
адам ағзасындағы ауыр металдарды ығыстырып шығарады. 
  
3 - кесте. ARCTIUM lappa жер үсті бҿлігінің химиялық құрамы 
№ 
Шикізат 
атауы 
Ан
то
ци
ан
дар
, %
 
Ф
лаван
ои
дт
ар
,%
 
По
ли
фе
но
лдар
,%
 
Фенол 
қышқылдары,% 
К
ум
ар
ин
дер
,%
 
Б
ел
ок
,%
 
К
ле
тч
атк
а,
%
 
Ма
й,
%
 
К
ар
от
ин
, м
кг/1
00
г 
Галл
 
қыш
қы
лы
 
К
офе
ин
 
қыш
қы
лы
 
1. 
жапырағы 
0
,0
9
4
 
1
,9
2
 
1
4
,5
0
 
7
,8
4
 
8
,6
2
 
2
,1
2
 
2
7
,0
 
3
5
,4
 
1
,6
8
 
328
 
2. 
сабағы 
0
,0
6
9
 
0
,4
6
 
1
1
,4
5
 
1
,4
3
 
1
,5
8
 
0
,1
9
 
5
,6
3
 
5
8
,7
 
0
,9
4
 
9
4
,0
 
3. 
жемісі 
0
,0
3
3
 
0
,3
8
 
9
,5
4
 
1
,3
0
 
1
,4
3
 
0
,1
7
 
1
8
,8
8
 
4
9
,7
5
 
1
2
,3
8
 
2
8
9
,0
 
 
ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  құрамындағы  антоциандар,  флаваноидтар, 
полифенолдар,  каротин,  кумариндер  жҽне  фенол  қышқылдарының  мҿлшері 
фотоколориметрлік  ҽдіспен  КФК-2  маркалы  фотоколориметрінде  анықталды.  Зерттеу 
мҽліметтері  3  кестеде  кҿрсетілген.  Флаваноидтарға,  полифенолдарға,  каротинге,  фенол 
қышқылдарына бай. Флаваноид мҿлшері жемісі мен сабағында аз, жапырағында 2 есе кҿп. 
Полифенолдар  жапырағында  кҿп,  жемісінде  жапырағымен  салыстырғанда  1,5  есе  аз. 
Фенол қышқылдарының мҿлшері жемісі мен сабағында шамалас, жапырағында 5 есе кҿп. 
Кумариндер жемісі мен сабағында шамалас, ал жапырағында 11 есе кҿп. Белок Къельдаль 
ҽдісімен  анықталды.  Оның  мҿлшері  5,63-18,88%  аралығында  болды.  Демек,  белокқа  да 
бай. Белок мҿлшері сабағымен салыстырғанда жемісінде 3 есе, жапырағында 6 еседей кҿп. 
Клетчатка  А.Е.Ермаковтың  модификациясы  бойынша  салмақтық  ҽдіспен  анықталды. 
Клетчатканың  мҿлшері  35,4-49,75%.  ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  құрамындағы 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 19
 
шикі  май  мҿлшері  Сокслет  аппаратының  кҿмегімен  салмақтық  ҽдісімен  анықталды.  Ол 
0,94-12,38%-ды  құрайды.  Шикі  майдың  мҿлшері  сабағында  0,94%  болса,  жапырағында 
сабағымен салыстырғанда 2 есе кҿп, жемісінде 12 еседей кҿп. Каротиннің ең кҿп мҿлшері 
жапырағында, жемісінде жапырағымен шамалас, сабағында жапырағымен салыстырғанда 
3,5 еседей аз. 
4.-  кесте    ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  құрамында  кездесетін  макро  жҽне 
микро элементтер мҿлшері 
№  Шикізат атауы  Cu 
мг/кг 
Zn 
мг/кг 
Mn 
мг/кг 
Fe 
мг/кг 
Co 
мг/кг 
 
Cd 
мг/кг 
Ca 
% 
Mg 
% 
K 
% 
Na 
% 
1. 
жапырағы 
5,84 
6,80 
20,0 
527 
0,07 
0,04 
3,8 
1,71 
2,79 
0,24 
2. 
сабағы 
3,12 
6,31 
18,2 
238 
0,03 
<0,02 
1,82 
1,12 
1,89 
0,18 
3. 
жемісі 
6,52 
7,42 
18,9 
312 
0,12 
<0,02 
1,52 
0,74 
2,19 
0,15 
 
ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  құрамындағы  макро  жҽне  микро  элементтердің 
мҿлшері  атом-эмиссионды  жартылай  сандық  спектрлік  анализ  ҽдісімен  Analyst  400 
приборында анықталды. 
4  кестеде  кҿрсетілгендей  ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  құрамындағы  макро 
жҽне микро элементтердің ең кҿп мҿлшері жапырағында кездеседі.  
Макро  жҽне  микро  элементтердің  адам  ағзасында  алатын  орны  ерекше.  Мысалы, 
егер  ағзада  мыс  жетіспесе  бауырда  қорланған  темір  гемоглобинмен  байланысқа  түсе 
алмайды. Мыстың мҿлшерінің аз немесе кҿптік шамасының кҿрсеткіші – адамның шашы. 
Мыстың  мҿлшері  тҿмендеген  кезде  немесе  жетіспеген  жағдайда  шаш  тез  ағарады.  Мыс 
қанға  оттектің  ҿтуін  қамтамасыз  етеді.  Соның  нҽтижесінде  жасуша,  ұлпалар  оттекпен 
жақсы  қамтамасыз  етіледі.  Мыс    кҿптеген  ферменттердің  құрамына  кіреді,  ұлпалардағы 
тотығу  реакциясын  жылдамдатады.  Темірдің  рҿлі  денсаулық  үшін  ҿте  зор.  Егер  темір 
жетіспесе  қан  аздық  ауруы  пайда  болады.  Магний  жүйке  ұлпаларының  жұмысын 
жақсартады,  сүйек  түзуге  қатысады.  Марганец  ой  еңбегімен  айналысатын  адамдар  үшін 
тҽулігіне  5-6  мг  мҿлшерінде  пайдаланылады.  Жас  балаларға  марганецтің  мҿлшері 
ересектерге  қарағанда  кҿбірек  қажет  болады.  Калий  мен  натрий  ағзадағы  су  алмасуын 
реттейді.  Калий  ионы  жүрек  бұлшықеттерінің  жұмысын  реттейді.  Организмдегі 
кальцийдің 98% сүйек ұлпасының құрамында болады /7,8/. 
Қорытынды.  ARCTIUM  lappa  жер  үсті  бҿлігінің  (жапырағы,  сабағы,  жемісі) 
полифенолдарға,  флаваноидтарға,  белокқа  басқа  да  табиғи  қосылыстарға  бай  екендігі 
анықталды.  Белоктар  тіршіліктің  негізгі  арқауы.  Жануарлар  мен  ҿсімдіктердің 
организмінде белоктар ҽр түрлі міндет атқарады. Белоктар таяныш мүшелердің бұлшық ет 
жҽне жабын талшықтарының (сүйектер, шеміршектер, сіңірлер, тері) негізін құрайды, зат 
алмасу  процестерінде  жҽне  клеткалардың  кҿбеюінде  шешуші  роль  атқарады.  Кҿптеген 
гармондар,  энзимдер,  пигменттер,  антибиотиктер,  токсиндер  белокты  денелер  болып 
есептеледі.  Белоктар  клеткалардың  құрылысын  жасауда  да  ҿте  үлкен  роль  атқарады. 
Организмде  жүретін  барлық  биохимиялық  реакцияларды  реттейді  жҽне  күшейтеді. 
Бұлшық еттер клеткаларының қызметіне, жоғары органдарды  ауру таратушы агентерден 
қорғау реакцияларына қатысады. Полифенолдар шоколадтың, шайдың, алманың, басқа да 
кҿптеген жеміс-жидектердің құрамында кездеседі. Полифенолдардың рак, бауыр, бүйрек, 
қант диабеті, атеросклероз, онкологиялық жҽне түрлі ауруларды емдеуде маңызы зор. Зат 
алмасу,  фотосинтез  процесіне  қатысады.  Майлар  ҿсімдіктердің  жапырақтары  мен 
сабақтарында, тамырларында жиналып, үнемі ҿзгеріске ұшырап отырады. Майларда оттек 
аз.  Сондықтан  да  олар  тотыққан  кезде  кҿп  энергия  бҿліп  шығарады.  Антоциандар 
клеткалардағы  тотығу-тотықсыздану  реакцияларын  реттеп  отырады.  Ҿсімдіктер 
гүлдерінің  ҽрі  үлкен,  ҽрі  ҿте  ҽсем  болуы  антоциандарға  байланысты.  Флаванолдар 
ҿсімдіктердің  жемісін,  гүлдерін  ҽр  түрлі  түске  бояп,  рең  береді.  Ҿсімдіктердегі 
флаваноидты  пигменттер  жҽне  гликозидтер  сыртқы  ортаның  қолайсыз  жағдайынан 

20 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
оларды  сақтайды.  ARCTIUM  lappa  ҿсімдігінің  құрамынан  табылған  қосылыстардың 
биологиялық  белсенділігі  жоғары.  Сондықтан  да  ҿсімдіктерден  жасалған  дҽрі-дҽрмектер 
қазіргі заманғы  ғылыми медицинада маңызды орынға ие болып отыр /9/. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Кенесарина Н.А. Ҿсімдіктер физиологиясы жҽне биохимия негіздері. Ақмола. Аграрлық 
университеті, 2005ж. 
2.  Зимин  В.М.  Библиотечка  лекарственных  растений,  собрание  народной  и  научной 
медицины. Алматы, 1993г., с.153 
3. Тыныбеков Б.М. Дҽрілік ҿсімдіктер: оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2009ж., 
158б 
4.  Ермакова  А.И.  Методы  биохимического  исследования  растений.  -Л:  Изд.  «Колос», 
1972г. 
5. Химия и применение природных и синтетических биологических активных соединений. 
Изд: «Комплекс». Алматы, 2004г. 
6.  Гринкевич  Н.И.,  Сафронич  Л.Н.  Химический  анализ  лекарственных  растений.  М: 
Высшая школа, 1990г. 
7. Электронды ресурс: http://www.rosfoto.ru/shop/ 2011 
8. Плешков Б.П. Практикум по биохимии растений. -М: Изд. «Колос», 1985г. 
9.  Введение  фитохимические  исследования  и  выявление  биологической  активности 
веществ растений. Алматы, 2008ж.  
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Бұл мақалада ARCTIUM lappa жер үсті бҿлігінің химиялық құрамы зерттелді. Оның  
құрамында  биологиялық  белсенді  заттар:  эфир  майы,  каротин,  кумарин,  белок, 
полифенол, антоциан, кҿмірсулар жҽне минералды қосылыстар кҿптеп кездеседі. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  данной  статье  изучен  химический  состав  надземной  части  растений  ARCTIUM 
lappa.  Установлено,  что  в  ARCTIUM  lappa  содержится  следующие  биологически  (БАВ) 
активные  вещества:  белки,  полифенолы,  флаваноиды,  антоцианы,  кумарины,  фенолные 
кислоты, пектиновые вещества, дубильные вещества, жиры и макро и микро элементы.  
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 21
 
ҼОЖ 546.87.541.1:548.734 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: