И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| -ның, -нің,
табыс септіктің -н тұлғалары жалғанады. Жатыс пен шығыс септіктерде де бұндай ерекшелік айқын аңғарылады. Бұның өзі септік жалғау жұйесі көне түркі тілінің өзінде түрақталып қалыптасқан грамматикалық категория болса да, шығу тегі жағынан үқсас, төркіні бір септік түлғаларының қалыптасу кезі мен орнығып қолданылу шеңбері, қызметі мен мағыналық аясы, даму жолда- ры біркелкі емес екенін көрсетеді. Келесі бір үлкен ерекшелік сөздің барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктерде негізгі заттық мәндегі сүрақтарын (кім? не? дегендердің сол септік түлғаларда түруынан, яғни кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен?) басқа қайда? (барыс, жатыс), қайдан? (шығыс), қалай? (көмектес) деғен сүрақтардың қатар жүмсалуымен байланысты. Соған сәйкес бүл септік түрлері екі жақты мәнғе ие болып, екі түрлі мағынада жүмсалады. Соның нәтижесінде олар екі түрлі синтаксистік қатынаста колданылып, екі түрлі қызмет те атқарады. Атап айтқанда, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік түрлері, бір жағынан, заттық мағынаға байланысты жанама объектіні білдіреді де, соның негізінде септік жалғау жүйесінің бір түрі ретінде зат есімнің бір грамматикалық түлғалық көрсеткіші болып саналады. Міне осы мәнінде бүл септіктер заттық мәнге ие болып, кейде басқа сөз таптарына жалғанса да, оны субстантивтендіріп, зат есімге айналдырып түрады. Мысалы, талаптыға нүр жауар, жақсыдан шара- пат, жаманнан кесапат, жақсыда жаттық болмас, жақсымен жанассаң, жетерсің мүратқа, жаманмен жанассаң, қаларсың үятқа деген сөйлемдерде барыс (~ға), шыгыс (-дан, -нан), жа- 111 тыс (-да), көмектес (-мен) септік жалғаулары өзі жалғанған сөзге жанама объектілік мағына үстеп, бүл сөйлемдерде сын есімдерді заттандырып, адам мағынасын беріп түр. Сөйтіп, көптік, тәуелдік жалғаулары сияқты зат есімнің грамматикалық түлғалық көрсеткіші болып жүмсалған. Бірақ бүл септік түлғалары әр уақыт осындай мәнде қолдана бермейді. Жа- нама объектілік мағынасы мен өзі жалғанып түрған сөзге тек заттық мән үстеп түруы олардың басты, негізгі қолдану аясы бола да бермейді. Керісінше жанама объектілік, заттық мағынадан гөрі бағыттық, мекендік, мезгілдік, амалдық, жал- пы көлемдік мағынаны білдіріп, заттық мағынаны адвербиал- дандырып, үстеуге айналдырып жіберу - барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік түлғаларының негізгі қолданылу аясы болып табылады. Тіпті бүл септік түлғалары кейде консервациялану нәтижесінде үстеу де тудырып кетеді. Қайткен күнде де бүл септіктердің соңгы мәнде жүмсалуы тілімізде жиі кездеседі. Соған сәйкес сөйлемде бүл септік түлғасында жүмсалған сөз екі түрлі қызмет атқарады: жанама объект мағынасын білдіріп, заттық мәнде қолданылғанда, толықтауыш қызметін атқарса, бағыттық мекендік, мезгілдік, амалдық магынаны білдіріп, адвербиалдық мәнде жүмсалғанда, пысықтауыш қызметін атқарады. Бүл сияқты екі мәнді білдіріп, қос қызмет атқару қасиеті атау, ілік, табыс септіктердің колданылуында жоқ. Атау, ілік, табыс септіктердің жалғаулары әрдайым субстанттық меншіктілік және тура объектілік мағынаны білдіріп, тек заттық мәнде жүмсалып, атау септікте түрған сөз бастауыш, ілік септікте түрған сөз анықтауыш, табыс септікте түрған сөз толықтауыш қызметін атқарады да, олардың бүл қызметтері айқындалып, сараланып түрады. Сөйтіп, бүл үш септік әрдайым заттық мәнмен тіқелей байланысты қолданылып, тек зат есімнің грамматикалық түлгалық көрсеткіші болып түрады. Міне, септік түрлерінің осындай екі жақты мағыналық және қызметтік ерекшеліктеріне қарап, түркологияда септік 112 жалғауларды екі топқа бөліп, атау, ілік, табысты грамматикалық септік, барыс, жатыс, шығысты (және кемектесті) көлемдік септіктер деп жіктеу дәстүрі бар (Д. - СТЯ, 153). Э. В. Севортян түркі тілдеріндегі септік жалғауларын грамматикалық септік (негізгі, ілік, барыс-бағыттық, табыс) және көлемдік септік (барыс-бағыттық, жатыс, шығыс) тобына бөлу, бір жағынан, шартты болып, олай бөлуден бас тартуға да болатынын айта келіп, ол екі топтағы септік жалғау түрлері кейде сәйкес келе берсе де, мысалы, барыс-бағыттық (дательно-направительный) септік әрі грамматикалық әрі көлемдік септік қатарында бірдей жүрсе де, сондай-ақ басқа септік түрлерінде де мүндай қасиет байқалып отырса да, әсіресе негізгі (основной) септік сөйлеу тілде барлық септік түлғаларының орнына жүре берсе де, септік категориясын бүндай екі топқа грамматикалық және көлемдік септік деп бөлудің ғылыми негізі бар екенін көрсетеді (ИСГТЯ, 45). Айта кету керек, ғалым негізгі септік деген үғымға атау септіктен басқа, жоғарыда көрсетілгендей, зат есімнің түбір түлғасын да, басқа септік түлғаларының түсіп қалып, жасырын түрған қолданыстарының бәрін де енгізген. Бірақ олардың бәрін бір септік түлғасының шеңберіне зорлап сыйғызуға болмай- ды. Атау септігі арнайы грамматикалық түлғалық көрсеткіші болмаса да, өзіндік мәні мен мағынасына, сөилемде атқаратын қызметіне байланысты зат есімнің түбір түлғасынан да, басқа септік жалғаулардың тасаланып, түсіп қалған түлғасынан да өзгеше, басқа септік түрлерімен тепе-тең грамматикалық түлға, септіктің бір түрі жоғарыда аитылып талданды. жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|