И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| шешесінің сөзі, Абайдың қүлағына
де- ген тіркестерде алдыңғы, бағыныңқы, компонент ілік септігінде түрып, екінші компонентке бағынып түрса да бағыныңқы ком- понент те сол бағындырып түрған сөздің өзін белгілі формада, атап айтқанда, тәуелдік жалғауында түруын талап етеді. Онсыз қолданылмайды. Кейде тәуелдік жалғауы түсіп қалса да (мыса- лы, біздің үй, сіздің ауыл, өзіміздің жігіттер, Қобыландының Тайбурыл, Базарбайдың Төлеген, т. б.), оның грамматикалық мән-мағынасы сақталып, қызметі өзгермейді, ол түлғаның бар (нольдік форма) екені сезіліп түрады. Осы ерекшелікті байқаған Ф. Г. Исхаков былай дейді: ілік септікте қолданылған зат есім сөйлемде екінші зат есімді анықтап түрады да, онымен екі түрлі грамматикалық сабақтастық (бағыныңқы) байланысқа түседі (меңгеру әрі қиысу): сол тіркестің компоненттері болып табыла- тын екі зат есімді де морфологиялық түлғаларымен түрлендіру арқылы екі жақты байланыс пайда болады. Анықтауыш қызметіндегі зат есім өзі анықтап түрған зат есімге меңгеріліп түрғандықтан да ілік септігінде жүмсалады да, анықталушы сөз онымен бір жақта қиысып, грамматикалық бағыныңқы байланыстың бір түрі болып табылатын тәуелдік жалғаудың 3-жақ қосымшасын қабылдайды (институттың библиотека- сы, библиотеканың кітабы). Сөйтіп, бүл жерде анықтауыш пен анықталушы сөздің арасында өзара екі жақты бағыныңқы бай- ланысты байқаймыз: бірінші компонент септік түлғасы арқылы екінші компонентке меңгеріліп түрса, екінші компонент 117 алғашқы компонентпен бір жақта қиысып тұрады. Осындай екі зат есімнің бір-біріне өзара бағына байланысып тіркескен түрі «түрік изафеті» делінеді (ИСГТЯ, 102). Сөйтіп, ілік септік пен тәуелдік жалғау арқылы тіркескен сөздердің арасындағы бай- ланыс түрі өте күрделі. Бүл байланыс жалғыз меңгеру не қиысу шеңберіне сыймайды, ол үш жақты байланыс арқылы іске асады. Әрине, оны әрі меңгеру, әрі қиысу деп беру қисынсыз. Бірак түркологияда бүл синтаксистік байланыс бірде меңгеру (Р- (Д. - ГБЯ, 205; К. - ГТЯ, 379) деп те аталып келді. Бүл тіпті де дұрыс емес екенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ, өйткені, жоғарыда көрсетілгендей, бірінші сөздегі ілік септік түлғасымен қатар екінші сөздегі тәуелдік жалғаудың болуы да тек осы конструкңиядағы байланысқа қатысты. Бүл - қазақ тіл білімінде матасу деп анықталған (Б. Қ. - ҚҚТ). Меңгеру, қиысу және матасу бір-бірінен байланыстың мәні мен мағынасы, саны мен сапасы жағынан ерекшеленеді: меңгеру - грамматикалық түлғаның қатысы жағынан бір жақты байланыс, қиысу - екі жақты, ал матасу — үш жақты байланыс. Меңгеруде белгілі септік жалғауы арқылы бағыныңқы сөз басыңқымен байланысады. Кейде ол түлға (септік жалғау) басыңқы сөздің семантикасымен де (мысалы, табыс септік түлғасы) қарым-қатынаста түрады. Қиысуда екі сөз бір-біріне бағынбай, тең дәрежеде келіп, екі жақты байланысқа түседі: бірінші сөз атау септікте түрып, екінші сыңары атау септікте тұрған сөздің қаи жақта тұруына қараи сол жақтағы жіктік жалғауда жұмсалады да, сол жіктік жалғаудың жақ түріндегі түлғасына қарай сәйкестеніп бірінші сөз де семантикасы арқылы белгілі жақта түрады (мен - 1-жақ, сен - 2-жақ, ол неме- се кез келген зат есім - 3-жақ). Бірақ бүл байланыс субъектілік - предикаттық қатынаста жүмсалғандықтан, сөз тіркесі болмай, сөйлем болады. Матасуда тіркестің бірінші компоненті, бір жағынан, өзінің грамматикалық түлғасы (ілік септік жалғауы) 118 арқылы екінші сөздің грамматикалық түлғасымен (тәуелдік жалғауымен) байланысқа түсіп (бүл — қиысуда мүлдем жоқ), екінші жағынан, өзінің семантикасы негізіндегі грамматикалық мағынасы (жақтық мәні) арқылы екінші сөздегі грамматикалық түлғамен (тәуелдік жалғаудың жаққа байланысты түрленуі) байланысады. Бүл байланыс қиысудағы жақтық байланы- спен үқсас, бірақ мүнда компоненттер арасында субъектілік -предикаттық қатынас жоқ, тек атрибуттық қатынастың бір түрі бар. Үшінші жағынан, екінші компоненттегі тәуелдік жалғауы өзі бағындырып түрған сөздің ілік септік жалғау түлғасында түруын талап етеді. Бүл жерде грамматикалық форма ретінде тәуелдік жалғаудың кем дегенде үш түрлі мағына білдіріп, үш түрлі форманың: тәуелділік, жақтық және жекешелік-көптік (оңашалық - ортақтық) мағыналардың көрсеткіші ретінде жүмсалатынын байқаймыз (И. - НОК, 42). Міне, осы жақтарынан қарағанда, септік жалғау жүйесінде грамматикалық септіктер мен көлемдік септіктердің бір-бірінен олардың мағыналық, қызметтік жағынан да, тарихи қалыптасуы түрғысынан да, сөз байланыстырушылық қасиеті жағынан да айырмашылықтары айқын байқалады да, соның нәтижесінде септік жалғауларды осылай бөлуге негіз болады. Оның үстіне көлемдік септіктердің қос функциялы қызметтік мәні, бір жағынан, жанама объектілік мағынаны білдіргенде ғана нақты зат есімнің түрлену жүйесіне тән болып, тіпті грамматикалық септіктерше басқа сөз таптарын заттандыру қасиетіне ие бол- са, екінші жағынан, багыттық, мекендік, мезгілдік, амалдық мағынада жүмсалғанда, яғни таза көлемдік мағынада колданылғанда, керісінше зат есімдік қасиеттен, мәннен аиры- лып, сөзді адвербиалдандырып жіберуі оларды грамматикалық септіктермен бір парадигмалық жүйе шеңберінде қалдырып, қазіргі грамматикаларымызда беріліп жүргендей зат есімнің бір грамматикалық категориясы аясында қарастыруға сыимаиды. Тілдің даму барысында көлемдік септік түлғаларының консер- 119 вациялануы арқылы кейбір үстеулердщ жасалып, қалыптасуы көлемдік септіктердің осындай қасиетінің жемісі болып табыла- ды. Сондықтан көлемдік септіктерді зат есімнің септік жалғау категориясындағы екінші бір парадигмалық жүйелі түрі деп қараған жөн. жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|