И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (кел-келтір яғни өзінің өз бетімен келуі емес, біреудің алып келуі, келме
| үлкен
мен үлкендеу, биік пен биігірек, жақсы мен өте жақсы, таза мен тап-таза, т. б. бірдей емес. Сонымен бірге шырай қосымшасы үстелгеннен түбірдің грамматикалық сипа- ты (сөз түрлендіргіпггік, сөз байланыстырғыштық, қызметтік, басқа сөзге қатыстық қасиеті) өзгермейді. Сондай-ақ етіс, бо- лымсыз етістік категорияларының түлғалары, біріншіден, түбірдің семантикасы аз да болсын өзгеріс, магыналық реңк үстейді (кел-келтір яғни өзінің өз бетімен келуі емес, біреудің алып келуі, келме - қимылдың болмауы), екіншіден, түбірдің грамматикалық сипатын, атап айтқанда, етістіктің сырттай же- кеше, анайы 2-жақ бүйрьщ рай түлғасымен сәйкес келіп, тікелей жіктеле алмай, сөйтіп, осы күйінде сөйлемде қолданыла ал- май, түбірге модификациялық түлға жасауы олардың лексика- грамматикалық категория екендігінің негізгі белгісі болып табылады. Яғни кел, сөйле деген сияқты етістік түбірлер (негізгі я туынды бір жағынан, сен кел, сен сөйле деген сияқты 2-жак жекеше, анайы бүйрық рай түлғасымен сырттай үқсас келіп отырса, екінші жағынан, мен кел-мін, сөйле-мін немесе кел-ім, сөйле-м, сен кел-сің кел-ің, сөйле-н, т. б. сияқты тікелей 73 жіктеле алмайды, түбір күйінде басқа сөздермен грамматикалық қарым-қатынасқа түсе алмайтындықтан, сөйлемде сол күйінде қолданыла да алмайтын болса, етіс және болымсыз етістік түлғалы етістікке де дәл осы қасиеттер тән: келтір, сөйле-т, кел-ме, сөйле-ме дегендер, бір жағынан, сен кел-тір, сөйле-т, сен кел-ме, сөйле-ме тәрізді 2-жақ бүйрық райдың жекеше, анайы түлғасымен үқсас келіп екінші жағынан, мен келтір-мін, сөйлет- пін, келме-мін, сөйлеме-мін, сен келтір-сің, сөйлет-сің, келме- сің, сөйлеме-сің тәрізді жіктеле алмайды да, басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсе алмай, сөйлемде сол күйінде қолданылмайды. Ал етістіктің салттылық-сабақтылық мәні жоғарыда көрсетілгендей, оның семантикалық сипаты болып саналады да, бүл категорияның жасалуында грамматикалық түлғалар міндетті түрде қатыспайды, ол сабақты етістіктің тура объектісі (табыс септік түлғалы сөзді) қажет етуі сабақтылық мағынаны жасаудың тәсілі емес, керісінше сабақтылық мағынаның салдары сол мағына болудың нәтижесі болып та- былады: семантикалық сипата басым болып, бірінші орында түрады да, грамматикалық сипаты екінші орында ғана қалады. Осы түрғыдан келгенде, көптік, тәуелдік, септік жалғаулары түбір білдіретін грамматикалық заттық мағынаға ешбір нүқсан келтірмей, оған сан-мөлшерлік, немесе тәуелділік, немесе меншіктілік-объектілік сияқты мағыналар гана үстеп көбінесе оны сөйлемде басқа сөздермен байланыстыру, қарым-қатынасқа түсіру қызметін атқарады. Етістіктің рай, шақ түлғалары да түбір білдіретін грамматикалық қимыл, іс-әрекет мағынасына ешбір өзгеріс енгізбей, сол қимьшдың орындалуының мезгілін (шағын), ақиқатқа, шындыққа, бол мысқақатысын (модал ьді л ігін) білдіріп, түбірдің грамматикалық сипатын, түлгасын (2-жақ бүйрық рай түлғасымен сәйкес келуін) өзгертіп, жіктеліп келіп, басқа сөздермен қарым-қатынас жасаудың негізінде сөйлемде жүмсалуға негіз болады. 74 Морфологиялық сипаты жағынан грамматикалық кате- гориялардың бір тобын лексика-грамматикалық категория деп атап, екінші тобын таза грамматикалық категория деп бөліп көрсетудің осындай негізі бар. Осы тұргыдан келгенде морфологияльщ жағынан грамматикальщ категориялардың күрделі екенін байқаймыз. жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|