И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

барғаннан соң, жол түзелді. Шығыс септікті сөзге соң, кейін, бері

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Pdf көрінісі

бет	66/99
Дата	22.11.2022
өлшемі	10,59 Mb.
	#51665

1 ... 62 63 64 65 66 67 68 69 ... 99

Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

Тескен тау (-дан) өт, бел(-ден) ас-ты, т. б. Көмектес септігі

барғаннан
соң, жол түзелді. Шығыс септікті сөзге
соң, кейін, бері
сияқгы септеуліктер тіркеседі. Шығыс септікті
кейбір сөздер адвербиалданып, үстеуге айналып кеткен: алдан,
аяқ астынан, баяғыдан, келтесінен, кенеттен. Шығыс септік
жалғауы өте сирек жағдайда түсіп қолданылады:
Тескен
тау
(-дан) өт, бел(-ден) ас-ты,
т.
б.
Көмектес септігі
- қазақ тіліндегі септік жүйесінің өзіндік
бір ерекшелігі, ойткені басқа түркі тілдерінде бүл септік
түрі жоқ. Жоғарыда көрсетілгендей, көмектес септігінің
қосымшасы да түлғалық жағынан ерекше: буьга үндестігі
заңына бағынбайды, тарихи жағынан бірлән-білән-мынан-
менен септеулік шылауынан қалыптасқан. Негізгі мағынасы -
істің, қимылдың немен, қандай қүралмен (қүралдық) істелгенін
(балтамен шабу, таяқпен түсіру), қимылға ортақтық, қатысқан
затты (жолдасымен хат жазысып түрады), қимылдың амалын,
қалай істелуін (бар зейінімен тыңдау, еңбегімен күн көру), іс-
әрекеттің, қимылдың мақсатын (бір оймен келді), қимылдың
мекенін, мезгілін (жолмен жүрді, күнімен отырды), қимылдың
себебін (сөйлеумен естімей қалды), т. б. білдіру. Сондай-ақ
қарсылықты мағынаны білдіріп, бағыныңқы сөйлемнің баян-
дауышы да болады:
мен бар-ған-мен,
ол келмейді. Көмектес
септік жалғауын оған үқсас, омонимдес жалғаулық шылаудан
(мен, бен, пен) ажырата білу керек: байланысты сөздер мен, бен,
пен
түлғасынсыз айтылмаса, ол — көмектес септік жалғауы, он-
сыз айтыла алса немесе
мен, бен, пен
дегеннің орнына
және,
107

да, де, та, те дегеннің бірімен алмастыруға болса, онда ол -
жалғаулық шылау: Қасым мен бірге келдік (бұл жерде мен
дегенді алып тастауға я өзгертуге болмайды) және Қасым мен
баласы келді дегенді Қасым және баласы (немесе Қасым да,
баласы да) келді деп өзгертіп айтуға болады.
Көмектес септік жалгауы есімдіктерге тікелей жалғанбай,
о баста ілік септік түлгасының үстіне жалғанған болу керек,
қазіргі кезде соның қалдығы сақталған: менімен - меніңмен -
мениң билән, бүнымен - бүныңмен - буның билән, т. б.

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 62 63 64 65 66 67 68 69 ... 99