И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| Арманға
толы кеудемен кепті талай ыстық жүректі жар. Сан кеуде- де ашылмай, айтылмай кетті ащы зар. Бірақ бәрінен ауыр, бәрінен ащы, бәрінен улы қайғы не?.. Қамшысына таянып, тымағын басынан алмай бір тізерлеп отыр (М. Әуезов) деген сөи лемдердегі оарыс, жатыс, шыгыс, көмектес септік жал ғаулары арқылы байланысқан арманға толы, кеудемен кепті, кеуде- де ашылмай (айтылмай кетті), бәрінен ауыр, бәрінен ащы, бәрінен улы, қамшысына таянып, басынан алмай төрізді сөз тіркестерінің табиғатына зер салайықшы. Бүлардың басыңқы компоненттері бірде есім (толы, ауыр, ащы, улы) сөз болса, бірде етістік (кепті, ашылмай, айтылмай кетті, таянып, алмай) болып, олардың грамматикалық семантикасы да, грамматикалық түр- түлғасы да, басқа сөзбен байланысқа түсу сапасы жағынан да меңғерілген сөз бен оның грамматикалық түлғасынан төуелсіз 115 екенін байқаймыз. Сондықтан бұл сөз тіркестерін арманға толы боп, кеудеден кетірді (кетсе), бәрінен ауырлау (ауырырақ), ащырақ, ауыр болған, қамшысына таянтқызып, басынан алынбай (алдырмай), т. б. етіп басыңқы сыңарын түрлендіріп қолдана беруге болар еді. Мүндай еркінділік грамматикалық септіктер арқылы байланысқан сез тіркесінде болмайды, керісінше, онда басыңқы сөздің грамматикалық түлғасы я се- мантикасы багыныңқы сөздің формасына сәйкес, тіркес бай- ланысына қатысты болып түрады. Мысалы, Оразбайга осыны ғана жеткізу, білгізу шарт... Шешесінің соңгы сөзі Абайдың құлагына әлі естіліп тұрған секілді (М. Әуезов). Бірінші сөйлемдегі осыны жеткізу (осыны білгізу) тіркесін байланы- стырып түрған - табыс септік жалгауы -ны. Бүл форма өзі жалғанған жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|