И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жақсы келер қасына (Мақал), көрмес
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
| жақсы
келер қасына (Мақал), көрмес - түйені де көрмес (Мақал), т. б. де- гендерде жақсы, көрмес деген сөздер (сын есім мен есімше) атау септік тұлғасында тұру арқылы әрі бастауыш қызметінде, әрі заттанып (субстантивтеніп) жақсы адам, көрмес адам де- ген мәндерде қолданылған. Атау септіктің бұндай қызметі мен мәні оны басқа септік түрлерімен категориялық форма ретінде бір қатарға қоюға негіз болады. Ал атау септік түлғасының басқа тұлғалармен әсіресе зат есімнің түбір тұлғасымен (бұл - зат есімнің басқа түрлену формаларына негіз болатын тұлға) сырттай ұқсас келуі оларды бір екен деп қарауға неғіз бола ал- майды. Бұлар - грамматикалық омонимдер: зат есімнің түбір тұлғасы грамматикалық форма емес, оның мағынасы түбірдің мәнімен, жалпы грамматикалық (лексикалық мағынаның жал- пылануы арқылы пайда болатын) мағынамен байланысты болса, атау септігі - грамматикалық форма (нольдік форма), оның мағынасы - категориялық грамматикалық мағына. Осы екеуіне сыргтай ұқсас үшінші бір форма - зат есімнің 3-жақ жіктік жалғауында тұрған формасы. Бұл - зат есімнің түбір тұлғасы да емес, атау септік түлғасы да емес, категориялық мағынаны білдіретін (3-жақ субъектінің кім екенін, қандай 132 қасиеті бар екенін білдіретін) өзіне тән грамматикалық қызметі бар (сөйлемнің баяндауышы) 3-жақ жіктік жалғаудың нольдік формасы, өйткені бұл - бір тектес грамматикалық (жіктелу я жіктік) мағынаны білдіретін жүйенің жақтық жағынан бір- біріне қайшы келетін (мысалы, бірінші мен екінші, бірінші мен үшінші, екінші мен үшінші жақтары) бір түрі. Баяндауыш қызметінде түйық етістік қолданылғанда, ол жіктелу жүйесінен тіпті алшақтап кетеді, өйткені үшінші жақта тұрған тұйық етістік (мысалы, міндетіміз - жақсы оқу яғни ол - жақсы оқу сияқты) предикат ретінде белгілі бір шарттылықпен түсінілсе де, оның (түйық етістік түрінің) предикат қызметінде бірінші және екінші жақтарда жүмсалуы мағыналық (семантикалық), түлғалық (формалық) жағынан да қазақ тілі нормасына сай емес: мен үйрену-мін, келу-мін, сен үйрену-сің, келу-сің, т. б. болып айтылмайды. Тұйық етістік сондықтан да етістік түрлерінің (түлғаларының) ішінде жіктелмейтін (бірақ есімдерше түрленетін, көптелетін, септелетін, тәуелденетін және мағынасы жағынан қимыл, іс-әрекеттің атын, атауын білдіретін) ерекше түрі деп аталады. Демек, семантикалық, грамматикалық сипаты жағынан түйық етістік жіктелмейтін түлға болса да, баяндауыш қызметінде 3-жақ жіктік жалғаудың нольдік формасында тұрады. Дәл осындай шарттылық сипат жатыс септік тұлғасындағы зат есімдер (көмекші есімдер) ба- яндауыш қызметінде жұмсалғанда да байқалады: жау жоқ деме, (ол) жар жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|