И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010


оқылық,  Оқығанды көңілге ықыласпен  тоқылық



Pdf көрінісі
бет91/99
Дата22.11.2022
өлшемі10,59 Mb.
#51665
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   99
Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

оқылық, 
Оқығанды көңілге ықыласпен 
тоқылық 
(Ы. Алтынсарин).
Бұйрық рай тұлғасының жіктелуіндегі тағы бір ерек- 
шелік - бұйрық рай формасының үш жағына да: 
-шы, -ші 
жұрнағы жалғанып та қолданылады. Ондайда етістікте таза, 
бұйрық мәнінен гөрі тілек, ниет мәні басым байқалады: мен 
барайын-шы, келейін-ші, сен бар-шы, кел-ші, сіз барыңыз-шы, 
келіңіз-ші, ол барсын-шы, кел-сін-ші; біз барайық-шы, келейік- 
ші, баралық-шы, кел-елік-ші сендер барыңдар-шы, келіңдер-ші, 
сіздер бары-ңыздар-шы келіңіздер-ші, олар барсын-шы, келсін- 
ші. -Шы, -ші қосымшасы шартты рай тұлғалы етістіктердің 
жіктелген түріне де үстеліп, шарттылық мәннен гөрі өкініш, 
аңсау сияқты мән үстейді: мен барсам-шы, кел-сем-ші сен 
барсаң-шы, келсең-ші, сіз барсаңыз-шы, кел-сеңіз-ші, ол барса- 
шы, келсе-ші, біз барсақ-шы, келсек-ші, сендер барсаңдар-шы, 
келсеңдер-ші, сіздер барсаңыз-дар-шы, келсеңіздер-ші, олар 
барса-шы келсе-ші.
Сөйтіп, осы талдаудан көрінетіндей, бүйрық рай бұл -етістік- 
тің грамматикалық категориясының - рай категориясының бір 
түрі ретінде өзіндік жіктелу парадигмасы бар тілдік құбылыс, 
сондықтан да оның 11 жақ жекеше анайы түлғасы сырттай 
түбірмен ұқсас, сәйкес болғанмен, мысалы, кел - сен кел, ол 
екеуі бір емес, тек омоним форма, мағынасы үш жақта бірдей 
емес. Бүйрық райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің
147


орындалу - орындалмауында біреуге бүйыру, тілек ету, түрткі 
болу сияқты мәндермен баиланысты болса, бүиыру мәні II 
жақта айқын болады да, III жақта бүйыру — өтіну іс-әрекеттің, 
қимылдың орындалу — орындалмауына қозғау салу мәні ба-
ал
әрекетті өзі ниет етіп орындаитынын білдіреді (адам өзіне-өзі
бүйыра алмайды ғой).
Етістіктің ерекше жіктелетін түрі - қалау рай түлғасы. Қалау
рай түлғасын (негізгі етістік -ғы, -гі, -қы, -кі тұлғасына тәуелдік 
жалғауы жалғанып келді немесе келеді көмекші етістікпен 
тіркескен күрделі етістік) тәуелдік жалғау арқылы жаққа 
жіктеледі, қимыл, іс-әрекет иесі, жақ иесі (жіктеу есімдігі) атау
тұлғада емес, ілік септігінде тұрады.
Менің


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   99




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет