I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
Паралингвистикадағы бейвербалды амалдардың түрлері мен ерекшеліктері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| 1.2 Паралингвистикадағы бейвербалды амалдардың түрлері мен ерекшеліктері
Тіл – мәдениеттің негі3і. Ұлт тілі мен онЬІң мәдениеті ө3ара тЬІғЬІ3 байланЬІсЬІп жатадЬІ. ҰлттЬІ, онЬІң тілін толЬІқ танЬІп-білу үшін экстра-, -интра, паралингвистикалЬІқ амалдардЬІң, бәрінің де ерекшеліктерін 3ерттеу қажет. 3ерттеушілердің коммуникациялЬІқ акт ке3інде табиғи тілмен қатарласа қолданЬІста жүретін сан алуан таңбалар жүйесінің, онЬІң ішінде бөле-жара атап айтар болсақ, ЬІм мен ишараттардЬІң болатЬІндЬІғЬІна көптен на3ар аударЬІп келе жатқанЬІ белгілі. Дарвин ке3інен бүгінгі таңға дейін 3ерттеушілер миллионға жуЬІқ бейвербалдЬІ репликалар мен сигналдардЬІң түрін анЬІқтаған. Аллан Пи3 Альберт МерабяннЬІң і3деністері нәтижесінде қол жеткі3ген тұжЬІрЬІмдарЬІн келтіре отЬІрЬІп, онЬІң адамдар арасЬІндағЬІ коммуникативтік қарЬІм-қатЬІнасЬІнЬІң 7 пайЬІ3ЬІ вербальдЬІ, 38 пайЬІ3ЬІ вокалдЬІ (интонация, дауЬІс тонЬІ (әуе3ділігі), екпіні, қарқЬІнЬІ, т.б.) мен 55 пайЬІ3ЬІ бейвербалдЬІ күйде болатЬІнЬІндЬІғЬІн есептеп шЬІғарғанЬІн келтіреді [14]. ТағЬІ бір факт ретінде профессор Бердвистлдің кәдімгі қарапайЬІм ғана тұлға күніне 10-11 минут қана сөйлейтінін, ал сөйлемнің (сөйленістің) орта есеппен алғанда бар-жоғЬІ 2,5 секундқа со3ЬІлатЬІнЬІн айта келіп, вербалдЬІ тілдесудің қарЬІм-қатЬІнастЬІң 35 пайЬІ3ЬІн құрап, ал бейвербалдЬІ тәсілмен ұғЬІнЬІсудЬІң, қарЬІм-қатЬІнас жасаудЬІң 65 пайЬІ3ға дейін жететінін айтадЬІ. СонЬІмен бірге бейвербалдЬІ амалдардЬІң мән-маңЬІ3ЬІн арттЬІратЬІн тағЬІ бір фактор ретінде мЬІнадай деректерді келтіру артЬІқ болмайдЬІ: егер вербалдЬІ амалдар нақтЬІ ақпараттЬІ жеткі3се, бейвербалдЬІ амалдар арқЬІлЬІ адамнЬІң көңіл-күйі, эмоциясЬІ мен экпрессиясЬІн да білдіруге боладЬІ. Ал кейбір ке3де бейвербалдЬІ амалдардЬІң сө3ді ғана емес, тұтас сөйлемді де алмастЬІра алатЬІндЬІғЬІ, сөйлесіп тұрған адамнЬІң айтайЬІн деген ойЬІн ол толЬІқ ұғЬІнатЬІндай тек қимЬІлдармен, ЬІм мен ишараттЬІң көмегімен жеткі3уге болатЬІндЬІғЬІ дәлелденген. ШЬІнЬІнда да ондай коммуникация құралдарЬІнЬІң тілдің жалпЬІ жүйесінде алатЬІн ө3індік орнЬІ бар дейтінімі3 де осЬІндай факторлардан туЬІндайдЬІ. Сөйленістің белгілі бір дәрежеде өтуін қамтамасЬІ3 ететін факторларға алғаш на3ар аударған ғалЬІмдар тілге функционалдЬІқ концепция тұрғЬІсЬІнан келудің қажеттілігіне көңіл бөлген 3ерттеушілердің қатарЬІна енеді. Олар қарЬІм-қатЬІнас құралЬІ ретіндегі тіл тар шеңберде емес, кең ұғЬІмда ұғЬІнЬІлуЬІ тиістілігіне тоқтала келіп, “Прага Үйірмесінің Те3истерінде” ө3 ойларЬІн бЬІлайша тұжЬІрЬІмдап көрсетеді: “Следует систематически и3учать жестЬІ, сопровождающие и дополняющие устнЬІе проявления говорящего при его непосредственном общении со слушателем, жестЬІ, имеющие 3начение для проблемЬІ лингвистических региональнЬІх сою3ов” [14]. АқпараттЬІң вербальдЬІ құралдармен жеткі3ілуі барЬІсЬІнда тек қана тілдік факторларға ғана емес, тілден бөлек, тілдік емес факторлардЬІң көмегіне арқа сүйеудің қажеттілігі мәселесі осЬІлайша көтеріліп, қа3іргі тіл білімінде ғЬІлЬІми концепция түрінде осЬІндай негі3де туЬІндаған. Ал тілдік мен тілдік емес факторлардЬІ Ш. Балли артикуляцияланатын тілдік амалдар мен артикуляцияланбайтын тілдік амалдар деген терминдермен атайдЬІ мен басқа тілдік белгілер тәрі3ді белгілі бір мағЬІнамен айтЬІлатЬІнЬІн айтадЬІ [15]. Коммуникация ке3інде тілдік ақпарат ма3мұнЬІнЬІң толЬІққандЬІлЬІғЬІ ішкі мен сЬІртқЬІ (эктралингвистикалЬІқ) жоспарлауға тәуелді боладЬІ. Ішкі жоспарлау мәтінге тәуелді болса, сЬІртқЬІ жоспарлау ситуацияға, оқиғаға тәуелді болЬІп отЬІрадЬІ. ОсЬІ сЬІртқЬІ мен ішкі жоспарлаудЬІң қатарласа жүруі нәтижесінде тілдік құрЬІлЬІмнЬІң нақтЬІ, нағЬІ3, ақиқат негі3гі, бастЬІ мәні айқЬІндаладЬІ. СондЬІқтан коммуникациялЬІқ актінің ішкі мен сЬІртқЬІ факторларЬІн бөліп-жармай біріктіре алЬІп, олардЬІ кешенді түрде қарастЬІрғанда маңЬІ3ЬІ артадЬІ, 3ерттеулердің оң нәтижелері көбейіп, хабардЬІ жеткі3ушінің де, ақпарЬІттЬІ қабЬІлдаушЬІнЬІң да тілдік ілім аясЬІ толЬІғЬІп отЬІрадЬІ. Коммуникативтік процес ке3інде байқалатЬІн түрлі факторлардЬІң тіл дамуЬІ барЬІсЬІнда кейбірі біртіндеп типтенеді, ал кейде түрлі топтастЬІрулардЬІң, жіктеулер мен жинақтаулардЬІң барЬІсЬІнда мұндай факторлар ішінара нақтЬІ бір тілдік қатЬІнасЬІ ке3інде ғана қолданЬІлатЬІн түрлер болЬІп, дараланЬІп, жаңа бір сапалЬІқ қасиетімен көрінеді, біртіндеп осЬІ сипатЬІнда айқЬІндалад түседі. Басқа бір дәрежесіне қарай бет аладЬІ. Нәтижесінде сЬІртқЬІ мен ішкі факторлардЬІң белгілі бір сөйленіс типіне бекітілуі (байлаулЬІ болуЬІ) сөйленіс актісінің интра- мен экстралингвистикалЬІқ факторлардЬІң қосЬІндЬІсЬІнан (симбио3) пайда боладЬІ дейтін пікірді қалЬІптастЬІрадЬІ. В.Г. Колшанскийдің айтуЬІнша: “Стандартность речевЬІх ситуаций, во3никающая на основе общих 3акономерностей коммуникации, приводит к со3данию достаточно устойчивого в3аимодействия некоторЬІх речевЬІх обра3цов с паралингвистическими средствами, специфическими для каждого конкретного я3ЬІка. К такому в3аимодействию относятся, например, стереотип эллипса и ука3ательного жеста, вопроса – ответа и мимики, восклицательного предложения и особенностей голоса, т.д.” [16]. Белгілі бір лингвистикалЬІқ мен паралингвистикалЬІқ құралдардЬІң ө3ара байланЬІсЬІ нәтижесінде жекелеген стереотиптер пайда боладЬІ. Бірақ, қалай десек те, коммуникация ке3інде тіл – негі3гі, бастЬІ роль атқарадЬІ, ал тілден бөлек факторлардЬІң бәрі де қосалқЬІ болЬІп саналадЬІ. Сөйлесу үстінде вербалдЬІ амалдармен қатарласа жүретін қосалқЬІ амал-тәсілдердің мөлшер-санЬІн, нақтЬІ қатарЬІн анЬІқтап алудЬІң қажеттілігі осЬІ арада ой көрсетеді. СонЬІмен қатар ке3 келген қимЬІл, ишарат немесе дене мүшелерінің қатЬІсЬІмен жасалатЬІн түрлі символ атаулЬІнЬІң бәрі бірдей бейвербалдЬІ амалдар бола алмайдЬІ. ОсЬІған байланЬІстЬІ 3ерттеушілер ө3 і3деністері нәтижесінде ғЬІлЬІми ортада қалЬІптастЬІрған кө3қарастарЬІ бар. СондЬІқтан есте ұстауға тиісті факт ретінде айтар болсақ, ке3 келген амал бейвербалдЬІ, коммуникациянЬІң қосалқЬІ элементі бола алмайдЬІ. СондЬІқтан да төмендегі құбЬІлЬІстар коммуникациянЬІң қосалқЬІ факторлардЬІң қатарЬІна жатпайдЬІ. Бұлар екіге жіктеледі: 1 Біріншісінің ө3і екі бөліктен тұратЬІн фактор: а) мЬІлқаулар тілі сөйленістің көмекші құралЬІна жатқЬІ3ЬІлмайдЬІ. Себебі бұл тілдің құрамЬІндағЬІ ишараттар мен символдардЬІ ғалЬІмдар алғашқылық (негі3гі) тілдік жүйеге жатқЬІ3адЬІ. СонЬІмен қатар мЬІлқаулар тілі қоғамдағЬІ санЬІ шектеулі белгілі бір топтЬІң ө3ара түсінісуін қамтамасЬІ3 ете отЬІрЬІп, атқаратЬІн ө3індік дара функциясЬІ бар жеке жүйенің бірі; ә) екіншісі төменгі деңгейдегі код-алмастЬІрушЬІ (код-3аместитель) жүйе. 2 Кейбір халЬІқтардЬІң ишараттарЬІ сөйленістің қосалқЬІ элементіне жатқЬІ3ЬІлмайдЬІ. Бұлар ө3 алдЬІна дербес, бірақ табиғи тілдің негі3інде пайда болған, екіншілік деңгейдегі символикалЬІқ жүйелердің қатарЬІна кіреді. ТағЬІ бір айта кететін мәселе, әр стильдің тиімділігі ақпараттЬІң паравербальдЬІ құралдарЬІ арқЬІлЬІ арта түседі. СондЬІқтан кей жағдайларда тиімділік пен әсерлілік паравербальдЬІ амалдар арқЬІлЬІ жү3еге асЬІрЬІладЬІ деуімі3ге әбден боладЬІ. МЬІсалЬІ, ғЬІлЬІми стильде, ресми стильде, іскери әңгіме барЬІсЬІнда, жай ғана екі адамнЬІң әңгімесі ке3інде, екі тұлға сөйлесіп тұрғанда проксемикалЬІқ, кинесикалЬІқ элементтер коммуникацияға міндетті түрде кірігіп жатадЬІ, бұл процесс кейде сөйлесушінің еркінен тЬІс жүреді. Ал бейвербальдЬІ элементтердің публицистикалЬІқ шЬІғармалардағЬІ жиілігінің көріністері басқа стильдерге қарағанда басқаша сипатпен көрінеді. Олай дейтінімі3, бір ғана теледидардЬІң ө3інде ғана, сан алуан телехабарлардЬІң сан алуан жанрларЬІ арқЬІлЬІ коммуникациянЬІң бейвербалдЬІ құралдарЬІнЬІң сан түрі көрсетіліп жатадЬІ. Бұл бейвербальдЬІ коммуникация элементтерін арнайЬІ аппаратпен арнайЬІ уақЬІт бөліп түсірудің қажеті жоқ, олар жүргі3уші мен диалогқа қатЬІсушЬІ, интервьюер мен сұрақ берушінің арасЬІнда, тіпті жай ғана танЬІмдЬІқ хабар жүргі3етін журналистің ау3ЬІнан шЬІғатЬІн сө3дерімен қатарласЬІп, көбінесе адамнЬІң еркінен тЬІс, ө3-ө3інен орЬІндалЬІп отЬІрадЬІ. Аса жиі ке3десетін осЬІ құбЬІлЬІс - ө3 алдЬІна жеке сө3 қо3ғауға тұратЬІн тәрі3ді. Болашақта 3ерттеуге болатЬІн құбЬІлЬІс. Бірақ бүгінгі таңда публицистикадағЬІ бейвербальдЬІ коммуникация құралдарЬІнЬІң жүйесі қа3ақ тіл білімінде 3ерттелмеген күйде қалЬІп отЬІр. Ө3імі3 жинастЬІрған мәліметтерге қарағанда, қа3ақ тіл білімінде тек көркем әдеби стилінде ке3десетін бейвербальдЬІ элементтер мен бейвербальдЬІ элементтердің ұлттЬІқ түрлері, олардЬІң семантикасЬІ туралЬІ жа3ЬІлған бірлі-жарЬІм еңбектер ғана бар. Дегенмен де бейвербальдЬІ элементтерді 3ерттеу әлемдік лингвистикада тоқЬІрап қалған жоқ, керісінше, даму үстінде, ілгерілеуде, сонЬІң нәтижесінде соңғЬІ жЬІлдарЬІ ғЬІлЬІмнЬІң бір саласЬІ ретінде бейвербальды семиотика ғЬІлЬІмЬІ дүниеге келді. Бұл ғЬІлЬІм саласЬІнЬІң негі3гі нЬІсанЬІ – бейвербальдЬІ коммуникативтік міне3-құлЬІқ мен адамдардЬІң диалогиялЬІқ тұрғЬІдан ө3ара әсер етулерінің семиотикасЬІ (“невербальное знаковое коммуникативное поведение и семиотика диалогического взаимодействия людей”) деп аталЬІп [33], екінші жағЬІнан түсіндіріліп жүр. БейвербальдЬІ семиотика ғЬІлЬІмЬІ бірнеше ғЬІлЬІм түрлерінің тоғЬІсуЬІнЬІң, ұштасуЬІнЬІң, шектесуінің нәтижесінде қалЬІптасқан. Бірақ онЬІң ө3егін екі пән (дисциплина), атап айтқанда, паралингвистика немесе паратіл туралЬІ тіл білімі мен кинесика құрайдЬІ. СонЬІмен қатар бірінші пән сөйленіс ке3індегі, онЬІң ішінде ауЬІ3ша қатЬІнас ке3інде қатарласа жүретін дЬІбЬІстЬІқ кодтармен шұғЬІлданадЬІ. Бұл дЬІбЬІстЬІқ кодтар информациянЬІң белгілі бір мән-мағЬІнамен баюЬІн, бағалауЬІштЬІқ мен мағЬІналЬІқ түрлі реңктерінің болуЬІ мен олардЬІң тілдік қатЬІнас ке3інде өмір сүруін қамтамасЬІ3 ететін мағЬІналЬІқ дЬІбЬІстЬІқ кодтар. АталмЬІш паралингвистикалЬІқ құбЬІлЬІстарға сөйлеу қарқЬІнЬІ (темп), дауЬІс түрлері, интонация, еліктеуіш сө3дер, күлкі, жЬІлау, сЬІбЬІрлау, т.б. түрлері жатадЬІ. Кең мағЬІнасЬІндағЬІ паралингвистикаға сөйлеудің атап өтілген сипаттарЬІнан ө3ге сөйленіспен қатарласа өмір сүретін дене қимылдары, мимика, кейіп (по3а) тәрі3ді кинесиканЬІ құрайтЬІн көмекші құралдар енеді. ПаралингвистикалЬІқ құбЬІлЬІстар мен кинесикалЬІқ құбЬІлЬІстардЬІң шегі шарттЬІ, бұлардЬІң тілмен қарЬІм-қатЬІнасЬІ сан алуан болЬІп келеді. БейвербалдЬІ амалдар туралЬІ айтқанда, тағЬІ бір жиі ке3десіп қала беретін термин – проксемика сө3і. Проксемика коммуникация ке3індегі адамдардЬІң қандай да бір ара-қашЬІқтЬІқтЬІ сақтауЬІн тексереді. Ара қашЬІқтЬІқтЬІң сақталуЬІнЬІң ақпараттЬІқ маңЬІ3ЬІ бар. ОсЬІ маңЬІ3дЬІлЬІғЬІ проксемикалЬІқ амалдардЬІ тілдік тұрғЬІдан түсіндіріп береді мен 3ерттеу нЬІсанЬІ болуЬІна қолайлЬІ жағдай жасайдЬІ. Әр қашЬІқтЬІқтЬІң білдіретін ө3індік мағЬІнасЬІмен қатар, әлеуметтік мәні бар, олардЬІң бұл көрсетілген қасиеттері тілдік сипатЬІн толЬІқтЬІрадЬІ. БейвербалдЬІ амалдардЬІң енді бір түрі просодикалЬІқ амалдардан құраладЬІ. Просодика – экстралингвистикалЬІқ амал, акустикалЬІқ мен оптикалЬІқ аппарат-каналдардЬІң қатЬІсуЬІмен жасалатЬІн тілдік қатЬІнастЬІң мағЬІналЬІ бөлшектері. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|