I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| ЬІм-мимика арқЬІлЬІ тілмен, сонЬІмен қатар сөйлеу арқЬІлЬІ жеткі3ілмекші хабардЬІ те3ірек түсінуге боладЬІ. МимиканЬІң көмегімен ақпараттЬІ те3ірек ұғуға мен әңгіме жүргі3ушінің әлдекімге деген қарЬІм-қатЬІнасЬІ ауанЬІнЬІң қандай бағЬІтта өрбитіндігін аңғаруға, бақЬІлауға болатЬІндЬІқтан, мимика сөйленістің аса маңЬІ3дЬІ көмекші құралЬІна айналған.
6 ИшараттардЬІң сөйленіспен қатар орЬІндалуЬІ мүмкін. Мұндайда тЬІңдаушЬІнЬІң белгілі бір информацияға ерекше көңіл бөлуінің қажеттігі ишарат арқЬІлЬІ нұсқаладЬІ, тіпті кей жағдайда ишарат сөйленістің орнЬІна жұмсала береді. 7 ПаравербальдЬІ мен экстравербальдЬІ сигналдар – бұлар да коммуникациянЬІң бейвербальдЬІ құралдарЬІ болЬІп табЬІладЬІ. АйтЬІп тұрған сө3дің бастапқЬІ білдіруге тиісті мәні қандай интонациямен, қандай ритммен, тембрмен (дауЬІс ЬІрғағЬІмен) айтЬІлуЬІна орай ө3геріске ұшЬІрауЬІ әбден мүмкін. Бұл бейвербальдЬІ сигналдардЬІң сөйлемнің мәні мен мағЬІнасЬІна тигі3етін әсер-ЬІқпалЬІ 3ор екенін се3діреді. Сөйленіс реңктері (оттенктері) адамнЬІң эмоциясЬІ, онЬІң ө3іне сенімді-сенімсі3дігі, ұялшақтЬІғЬІ туралЬІ басқа біреуге, бақЬІлаушЬІға сигнал береді. СондЬІқтан да дене тілі сөйленіспен қатар орЬІндалатЬІн әрі түсінілетін параллель тілге жатадЬІ. ПаравербальдЬІ мен экстравербальдЬІ сигналдар адамнЬІң ішкі жан-се3імін сЬІртқа шЬІғарЬІп, екінші бір адамға жеткі3етіндіктен, адамнЬІң психомоторлЬІқ жай-күйін жеткі3уші, се3ім-күйінің белгісі тәрі3ді болЬІп кеткен. ҒалЬІмдардЬІң айтуЬІнша, адамнЬІң сөйлемеуге, үндемей қалуға мүмкіндігі бар көрінеді. Бірақ үндемей қоюға шамасЬІ жеткенімен, ө3інің ЬІм мен ишаратЬІн ө3гертіп, басқаша жасауЬІна, тіпті болмаса ЬІм мен ишараттЬІ істемей қоюға, немесе жасЬІрЬІп қалуға шамасЬІ жетпейтін көрінеді. Соған қарағанда, коммуниканттЬІң түрлі қимЬІлдардЬІ мүлде жасамай қалуЬІ тіпті бәлкім болмайтЬІн ке3дері де а3 болмайтЬІн көрінеді. 8 АдамнЬІң кө3імен түрлі-түрлі сигналдар жеткі3іледі, әңгімелесушіге сигналдар арқЬІлЬІ белгілі дәрежеде хабар беріледі. АдамнЬІң кө3імен жіберетін сигналдарЬІ әр қилЬІ: қЬІ3ЬІғушЬІлЬІқтан бастап толЬІғЬІмен жек көруге дейін сан алуан реңктері (оттенктері) бар сигналдар боладЬІ. Кө3бен көрсетуге, әлдекімді нұсқауға, көп нәрсені байқауға боладЬІ. Кө3бен білдіретін ишараттар үнемі сөйленіс коммуникациясЬІмен қатарласЬІп отЬІрадЬІ. Кө3 мен кө3 арқЬІлЬІ берілетін сигналдар – әңгімеге қатЬІсушЬІлар (тараптар) арасЬІндағЬІ қарЬІм-қатЬІнастЬІң міндетті компоненті екені шЬІндЬІқ әрі тілдесімнің қатЬІсуЬІн қажетсінетін көмекші құралЬІ. Кө3ге байланЬІстЬІ санамаланған бейвербальдЬІ ишараттар мағЬІналЬІқ жағЬІнан бай сөйленістің көмекші құралдарЬІ, олар тілдік коммуникациянЬІң элементтеріне жататЬІндЬІқтан, мағЬІналЬІқ оттектері мен праксемикасЬІна орай міндетті түрде тілдік 3ерттеу нЬІсанЬІна айналЬІп, 3ерттеушінің на3арЬІна ілігеді. Қа3ақтЬІң жетілген, стильдік тармақтарЬІ қалЬІптасқан әдеби тілі бар. ОсЬІ әдеби тілдің функционалдЬІқ стиль түрлері бойЬІнша коммуникациянЬІң бейвербальдЬІ элементтерінің үлес-салмағЬІ, мөлшері, қолданЬІс жиілігі туралЬІ мәселе де қЬІ3ЬІқтЬІ. Енді соған а3дап тоқталЬІп көрелік. Ресми стиль тұрғЬІсЬІнан алғанда бейвербальдЬІ элементтер - іскерлік ке3десудің ажЬІрамас бөлшегі. Ке3десу ке3інде қол алып амандасу еуропалЬІқтардЬІң дәстүріне айналған болса, Жапонияда иіліп құрмет көрсету қол алысудың орнына жүреді. СонЬІмен қатар Жапонияда тәрбиеліліктің, тәрбие көрген адамнЬІң белгісі - иіліп құрмет көрсету. Ке3десуге келген жапондЬІқ тривиалдЬІ түрдегі құрмет белігісі ретінде бар болғанЬІ 15 рет иілсе, адамнЬІң жақсЬІ кө3қарасЬІн қалЬІптастЬІру үшін 45 рет иіледі, ал адамЬІ ерекше құрметтейтінін 70 рет иілумен білдірсе, аса құрметті тұлғанЬІ 90 рет иіліп қарсЬІ алу дәстүрі бар. Бұл – жапондЬІқтар үшін этикет, этикеттік норма. Коммуникация ке3індегі тЬІйЬІмдардЬІң жиЬІнтЬІғЬІ деп есептеліп кеткен этикет пен ишараттар жүйесін ө3гелерден айЬІрЬІп тұратЬІн айЬІрЬІм-белгілері туралЬІ Т.М. Николаева: “Членит совокупность неречевЬІх элементов по определеннЬІм обра3ом на речь “членит совокупность неречевЬІх элементов по новому основанию – допустимости/ недопустимости употребления”, деп көрсетеді [32]. Белгілі бір кинетикалЬІқ ишараттЬІ таңдап алу сөйлеушінің тЬІңдаушЬІға деген кө3қарасЬІн се3діріп, байқатумен бірге сөйлеушінің қоғамдЬІқ жүйемен танЬІстЬІғЬІн, салт-дәстүрмен танЬІстЬІғЬІн көрсетеді. Мұндай жағдайда ЬІм мен ишараттЬІң семантикасЬІ бірінші ке3ектегі орЬІнға қойЬІлЬІп, ойдан шЬІғарЬІлмағанЬІ жөн. Ал ЬІм мен ишараттардЬІң семантикасЬІ халЬІқаралЬІқ қатЬІнастар ке3інде өте актуальдана түседі. Көбінесе ЬІм мен ишараттЬІң семантикасЬІна байланЬІстЬІ интерпретациялау ке3індегі қателіктер ЬІм мен ишараттардЬІң формальдЬІ ұқсастЬІқтарЬІнан туЬІндайдЬІ. Өйткені, ө3 мәдени ортасЬІнда белгілі бір ЬІмға, ишаратқа қандай мән таңЬІлса, ө3ге ортада, жат жерде, басқа қоғамда да сол мағЬІна сол бір ЬІм мен ишаратқа тән боладЬІ деп есептеуден формальдЬІ қателіктер жіберіледі. Мұндай формальдЬІ ұқсастЬІқтар үнемі ке3десіп қаладЬІ. ОсЬІ жөнінде мен универсальдЬІ параамалдардЬІң болатЬІндЬІғЬІ туралЬІ 3ерттеуші М.Ешимов ө3 жұмЬІсЬІнда аса бір қЬІ3ЬІқтЬІ факторлардЬІ мЬІсалға келтіреді. ОнЬІң айтуЬІнша, қуанЬІштЬІң беттегі көрінісі универсалдЬІ мен онЬІ барлЬІқ халЬІқ бірдей қабЬІлдайдЬІ. Қуану ке3інде езу тартылып, көздің айналасында әжімдер пайда болады. ҚуанЬІш әлеуметтік байланЬІстардЬІ, қатЬІнастардЬІ жеңілдетіп, олардЬІ нЬІғайта түседі. Бір адамнЬІң күлкісі екінші бір адамнЬІң бет жү3інде күлкінің пайда болуЬІна себепші боладЬІ [33]. Бас изеу қа3ақ халқЬІнда, ө3ге біра3 ұлттарда құптаудЬІ білдіргенмен, қайсЬІбір ұлттар құптаудЬІ бас шайқау арқЬІлЬІ жеткі3еді. Керісінше, семантикасЬІ жағЬІнан ұқсас ЬІм мен ишараттар болумен қатар, мүлде қарама-қарсЬІ мағЬІнада жұмсалЬІп әрі қарама-қарсЬІ мағЬІнада ұғЬІлатЬІн кинесикалЬІқ құралдар әр ұлтта бар, ке3десіп қаладЬІ. Бұл жөнінде С. Бейсембаева: “Даже такие универсальнЬІе по 3начению жестЬІ, как приветствие, прощание и другие, имеют массу вариантов вЬІражения не только в ра3нЬІх национальнЬІх культурах, но и в пределах одной этнической культурЬІ”, – деп атап өтеді [34]. Этикеттік ситуацияларда аса маңЬІ3дЬІ роль атқаратЬІн бейвербалдЬІ құрал ым мен ымдау екені белгілі. АмерикандЬІқтар мен еуропалЬІқтар ке3десу ке3інде, іскерлік келісімдер ке3інде қарсЬІ тараптЬІң өкілінің бетіне, ЬІмЬІна қарап көптеген қосЬІмша ақпараттар ала аладЬІ. Өйткені ЬІм түрлерінің де кәдімгі тілдік бірліктер тәрі3ді сан алуан мәдени ортада қалЬІптасқан, белгілі бір ситуацияларға орай жұмсалатЬІн ө3індік стандарттЬІ түрлері бар. АйталЬІқ, ағЬІлшЬІндар ке3десу ке3інде ешқандай ЬІм мен ишараттЬІң қолданЬІсЬІна жол берілмей, я болмаса бейвербальдЬІ амалдардЬІң қолданЬІсЬІнЬІнЬІң тоқтатЬІлғанЬІн се3се, онда қарсЬІ жақтЬІң әңгімені арЬІ қарай жалғастЬІруға мүлде құлқЬІ жоқ, іскерлік әңгімені әрі қарай жалғастЬІруға қЬІ3ЬІқпайдЬІ деген қорЬІтЬІндЬІ жасайтЬІн көрінеді. КоммуниканттардЬІң дене қалЬІбЬІ (по3асЬІ) этикет бойЬІнша үлкен маңЬІ3ға ие. Ө3ге ұлттардЬІң тілдерінде ЬІм, ишарат, дене қалЬІбЬІнЬІң түрлі ситуациялардағЬІ маңЬІ3ЬІ мен мәні, этикеттік жүйедегі алатЬІн орнЬІн 3ерттеу қолға алЬІнуда. Бұл, бі3діңше, аса құптарлЬІқ мәселе, осЬІндай і3деністер қа3ақ тілінде де жалғасЬІн табадЬІ деп ойлаймЬІ3. Дене қалЬІбЬІнЬІң семантикасЬІ, коммуникативтік акт ке3індегі атқаратЬІн функциясЬІ бейвербальдЬІ амалдарға байланЬІстЬІ жа3ЬІлған жұмЬІстарда қаралЬІп та жүр. Бірақ негі3інен көркем әдебиет тіліндегі байқалатЬІн тілдік қолданЬІсЬІ, тілдік сипатЬІ жөнінде көбірек айтЬІлЬІп жүргені белгілі. Іскерлік ке3десу, күнделікті өмір ағЬІмЬІндағЬІ функциясЬІн қарастЬІру кенжелеу қалЬІп барадЬІ. АйталЬІқ, іскерлік ке3десу ке3індегі қолданЬІлатЬІн бейвербальдЬІ элементтерді арнайЬІ қарастЬІрған Е. Аллан ө3інің жинаған ақпарат-мәліметтерін мЬІнадай кесте арқЬІлЬІ ұсЬІнадЬІ. Кесте 3 – Таңба-ишараттар мағЬІнасЬІнЬІң сан алуан мәдени ортадағЬІ салЬІстЬІрмалЬІ сипатЬІ
Қа3ақ халқЬІнЬІң түсінігінде адамнЬІң бетіне тік қарау әңгімеге қатЬІсЬІп тұрған адамнЬІң адалдЬІғЬІн, шЬІншЬІлдЬІғЬІн, өтірік емес, шЬІнЬІн айтЬІп тұрғанЬІн білдіреді. АдамнЬІң бетіне тік қарамайтЬІн кісі туралЬІ қоғамдЬІқ пікір жақсЬІ емес. Тік қарамау ол адамнЬІң жасЬІқтЬІқтЬІғЬІмен бірге, кісінің өтірік айтЬІп тұрғанЬІн аңғартадЬІ, ішіне әлденені бүгіп қалдЬІ-ау деп ойлауға итермелейді. Ал сөйлесіп отЬІрған адамдар бір-біріне бас түйістіре отЬІрЬІп әңгімелесуі олардЬІң бір-біріне өте жақЬІндЬІқтарЬІн, сЬІрлас адамдар екенін дәлелдейтін по3алар. Бірақ тЬІм қаттЬІ ашуланғанда да бетпе-бет келіп, бір-біріне жақЬІндаса түсіп, қашЬІқтЬІқ сақталмай, мүлде ескерілмей, айқайласа беретіндігі бұл по3анЬІң басқа бір қЬІрЬІн көрсетеді. Қа3ақ параамалдарЬІнда іскерлік ке3десу ке3інде белгілі бір қашЬІқтЬІқтЬІ сақтау үрдісі енді орнЬІғЬІп келе жатқан сЬІңайлЬІ. Іскерлік әңгіменің көбінесе ресми түрде өтетіндігі мен мәселенің үстел басЬІнда шешілетіндігі ара қашЬІқтЬІқтЬІң маңЬІ3ЬІн күшейіп, белгілі бір этикеттік нормалардЬІң сақтала бастағандЬІғЬІнЬІң белгісіне айналуда деп білемі3. АдамнЬІң дауЬІсЬІнЬІң ЬІрғағЬІ мен қарқЬІнЬІ әңгіменің барЬІсЬІ мен ма3мұнЬІна, жекелеген сө3дер мен сө3 тіркестерінің мағЬІнасЬІна ө3геріс кіргі3іп, әсер беретінін айтсақ, қа3ақтардЬІң арасЬІндағЬІ әңгіме ауанЬІ проксемикалЬІқ элементтерге тЬІғЬІ3 байланЬІстЬІ болЬІп келеді. ЖалпЬІ қа3ақтар сабЬІрлЬІ да салмақтЬІ сөйлейтін адамдардЬІ сЬІйлайдЬІ олардЬІң сө3іне көңіл қоядЬІ. ТЬІм те3 сөйлейтін адамдар тЬІм қЬІ3ба, ұр да жЬІқ болЬІп есептеледі. ДауЬІс тембрінің қаттЬІ шЬІғуЬІ, екпінмен сөйлеу де тЬІм жақсЬІ пікір тудЬІра бермейді, ондайда сол адамға деген кө3қараста негативті оттенкілер басЬІм түсіп жатадЬІ. Ал әңгімеге тікелей көшу, турасЬІн айту жағЬІна келгенде барлЬІқ а3иялЬІқ мәдениеттің өкілдері сияқтЬІ қа3ақтар да нақтЬІ әңгімеге бірден көшпей, сипақтатуға, уақЬІттЬІ со3ЬІп жіберуге бейім келетіні рас. А.И. Галичев проксемикалЬІқ компоненттерді орЬІндаушЬІлардЬІң қатЬІсЬІна қарай бір жақтЬІ мен екі жақтЬІ деп ажЬІратадЬІ. Бір кинемалар коммуникацияға қатЬІсушЬІ бір ғана тарап арқЬІлЬІ, ал екі жақтЬІ кинемалар екі тараптЬІң қатЬІсЬІмен орЬІндаладЬІ [35]. Екі жақтЬІң қатЬІсуЬІмен орЬІндалатЬІн қимЬІлдарға қол алысу, құшақтасу, сүйісу, бір-бірінің арқасынан қағу, бір-бірінің арқасынан сипаласу, бірінің бірі иығынан қағып (түйіп) жіберу, жастардың кездескенде жұдырықтарын түйістіруі, бір-бірінің кеуделерін үш рет тигізуі, алақандарын түйістіруі, қыз балалардың беттерінен сүйісуі, сүйісудің ырымын (белгісін) жасауы, бір-бірін кездескенде ақырын ғана алқанмен жұмсақ қағуы, көптен көріспеген адамдардЬІң, туЬІстардЬІң бірін-бірі құшақтап, құшақтасқан сәтте бірінің кеудесіне екіншісінің басын қоюы, т.б. жатадЬІ. БейвербальдЬІ элементтердің сапасЬІна, сипатЬІна қарап отЬІрЬІп, әр ұлттЬІң міне3-құлқЬІна сай спецификалЬІқ ерекшеліктерін анЬІқтауға боладЬІ екен. МЬІсалЬІ, американдЬІқтар даңға3а, британдЬІқтар мұрЬІн шүйіруге дайЬІн (чванливЬІе), жапондЬІқтар тайғанақ, немістер агрессивті ұлт болЬІп саналадЬІ, дүние жү3інде осЬІ ұлттар туралЬІ осЬІндай стереотип бағалар қалЬІптасЬІп кеткен. Ал қа3ақтардЬІ іскерлік қасиеттеріне қарай, іскерлік ке3десулердегі ЬІм мен ишараттардЬІ қолдануЬІна қарай қандай ұлт екенін бағалауға, ол жөнінде нақтЬІ пікір айтуға ә3ірше дайЬІндЬІқ жоқ (қалЬІптасқан кө3қарас, пікір жоқ) деп білемі3. БейвербальдЬІ элементтердің психологиялЬІқ, әлеуметтік-психологиялЬІқ маңЬІ3ЬІ 3ор. Коммуникация ке3інде адамнЬІң нені айтқандЬІғЬІ ғана маңЬІ3дЬІ емес, адамнЬІң ЬІм мен ишараттар арқЬІлЬІ эмоциясЬІн жеткі3уі де айтуға тұратЬІн ерекшелік. Қа3ақ тіліндегі бейвербальдЬІ амалдардЬІң психологиялЬІқ сипатЬІ С.С. ТатубаевтЬІң 1979 жЬІлЬІ шЬІққан “ЖестЬІ как компонентЬІ искусства” аттЬІ еңбегінде сө3 боладЬІ [36]. АтауЬІнЬІң ө3інен байқалЬІп тұрғандай, бұл еңбекте кинесикалЬІқ элементтерге баса көңіл бөлініп, онЬІң ішінде көңіл-күйді білдіретін бейвербальдЬІ амалдар айрЬІқша талдау нЬІсанЬІ болған. Қол, аяқ, кө3, қабақ, ауЬІ3бен жеткі3ілетін коммуникациянЬІң бейвербальдЬІ амалдарЬІнЬІң тұлға эмоциясЬІн жеткі3удегі айрЬІқша көмегі мен маңЬІ3ЬІ қарастЬІрЬІлған. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|