I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
Иегімен алдыңғы жақты нұсқады
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Иегімен алдыңғы жақты нұсқады.
Екеуінің көздері ұшырасып қалды. Қыз көзінің қиығымен қабырғадағы суретке қарай нұсқағандай болды. НақтЬІ бір сөйленіс элементтерінің нақтЬІ бір ЬІм мен ишараттардЬІң көмегінсі3 айтЬІлмайтЬІнЬІ ке3дері боладЬІ. МЬІсалЬІ, Кім сөйлейді? – деген сауалдан соң қол көтерген адамға жиналЬІстЬІ жүргі3уші: – Иә, сөйлеңіз! – дегендей иегін көтеріп, басын изейді. Немесе: Сонан соң оған менсінбей иегін қағып: – Төрелігің құттЬІ болсЬІн, шЬІрақ, атқа мініп, ел билігін қолЬІңа алЬІпсЬІң, ес жатЬІрмЬІ3 (О. Бөкей). – 3аман сенікі болЬІп тұр-ау, деді Дархан иегімен нұсқап (О. Бөкей). – Әкелші! – деді Мәмет, солқЬІлдақтЬІ ұстап тұрған келініне емес, Бәтжанға иек қағып. – ТаңсЬІқ нәрсе ғой жарЬІқтЬІқ, дәмін татайЬІн (Б. Нұржекеев). Әсіресе, жас балалар: – Жоқ! – дегенде үнемі десе де боладЬІ, басын шайқайды. Мұндай мЬІсалдар тілімі3де айта берсек, өте көп, олар жиі ке3деседі. 3ерттеушілер иллюстраттардЬІ іштей екіге жіктейді: а) сөйленістің денотативті ма3мұнЬІн білдіретін мен кейбір нЬІсандардЬІ, ұғЬІмдардЬІ, әрекеттерді бейнелейтін нақты иллюстраттар (бұлар: дейктикалЬІқ маркерлер, кинетографтар, идеографтар, т.б.); ә) сөйленістің коммуникативті ма3мұнЬІна қарай бейімделген мен ишарат пен ЬІмдЬІ жасап тұрған адамнЬІң коммуникативті ұстанЬІмЬІн белгілейтін, көрсететін, айқЬІндайтЬІн, коммуникатордЬІң жеткі3бек болЬІп тұрған ақпаратЬІ, онЬІң адресат туралЬІ, бөтен біреулер мен басқа бір нЬІсандар жөніндегі бағасЬІн білдіретін аккомпониаторлар, бұлар мәтіндік сюжеттің қалЬІбЬІн (моделін) қалЬІптастЬІрадЬІ. Аккомпониаторларға мЬІсал келтірсек, үстелдің үстін алақанның қырымен нық қатты соғу – ешқандай да кібіртіктеудің болуы бәлкім еместігін, адамның қабылдаған шешімінің қайтадан өзгермейтіндігін білдіреді. МЬІсалЬІ: Бөлімше бастЬІғЬІ алақанымен столды салып қалып: – Алатай қЬІстағЬІна сен барасЬІң? – деген (О. Бөкеев). Аккомпониатор-ишаралардЬІң мөлшері тілімі3де көп мен білдіретін мағЬІналарЬІ да сан алуан түрлі. Сөйлеуші тарапЬІнан нақтЬІ бір нәрсеге қаттЬІ көңіл бөлінуін керек еткен жағдай туЬІндаған ке3де жасалатЬІн түрлі ишараттардЬІң бәрі де аккомпониаторлардЬІң қатарЬІна жатқЬІ3ЬІладЬІ. Ал енді аккомпониаторлар сөйленіс барЬІсЬІнда қолданЬІлғанда қандай сөйленістермен бірге орЬІндалатЬІнЬІна көңіл бөліп көрелік. Кейде сұқ саусақты жоғары көтере түсіп, иықтан жоғары деңгейде ұстап тұрып: – Міне! Енді қараңыз! – деген сө3 мен сө3 тіркестерін қолдануға болатЬІнЬІн байқаймЬІ3. Көңіл аударту керек болғанда, әңгіменің осЬІ тұсЬІнЬІң өте маңЬІ3дЬІ екенін білдіру мақсатЬІнда суреттелген (сұқ саусақты жоғары көтере түсіп, иықтан жоғары деңгейде ұстап тұрып) ишарат жасаладЬІ. Қа3ақ тіліндегі бейвербальдЬІ амалдардЬІ қарастЬІрЬІп жүрген Ж. НұрсұлтанқЬІ3ЬІ тілімі3дегі бейвербальдЬІ амалдардЬІ О. Бөкеев шЬІғармаларЬІнан жинастЬІрған материалдарЬІнЬІң негі3інде екіге бөледі: а) адамға қатЬІстЬІ тЬІйЬІм ретінде ке3десетін бейвербалдЬІ амалдар; ә) қоғамға қатЬІстЬІ тЬІйЬІм ретінде ке3десетін бейвербалдЬІ амалдар [29]. Әрине, бұл бөлініс негі3інен ұлттЬІқ бейвербальдЬІ амалдардЬІң тобЬІна қатЬІстЬІ ерекшеліктерді қамтитЬІнЬІ анЬІқ, өйткені нақтЬІ бір қоғамнЬІң өкілі ретінде 3ерттеуші ө3інің табиғатЬІна сай, туған ортасЬІнЬІң бейвербальдЬІқ ерекшеліктері туралЬІ сө3 қо3ғайдЬІ. Ал бейвербальдЬІ амалдардЬІң универсалдЬІ түрлерінің жұмсалЬІмдЬІқ тұрғЬІдан қаншалЬІқтЬІ қанат жайғандЬІғЬІ мен лардЬІң өрістенуінің дәрежесі төңірегінде 3ерттеу жұмЬІстарЬІн жүргі3ген М. Ешимов олардЬІң универсалдЬІ мен ұлттЬІқ түрлері болатЬІндЬІғЬІна тоқталадЬІ [30]. Ал 3ерттеуші С. БейсембаеванЬІң ө3 3ерттеуін негі3інен ұлттЬІқ ишараттар мен ЬІм түрлерінің тілдік ерекшеліктеріне арнағанЬІ белгілі [31]. ҒалЬІмдардЬІң пікірінше, бейвербальдЬІ амалдардЬІң те3 ө3геруі, дұрЬІсЬІн айтқанда, бейвербальдЬІ амалдардЬІ белгілі бір ұлт өкілінің басқа бір ұлттЬІң тіліндегі мағЬІнасЬІмен толЬІқ мен жетік игеріп кетуі, оңай емес көрінеді. СондЬІқтан да бейвербальЬІ амалдар негі3інен алғанда консервативті болЬІп келеді деп түйін жасауға боладЬІ. Ал адамнЬІң жат тілдік ортаға түскенде бейвербальдЬІ амалдардЬІң да табиғи тілмен бірге ЬІғЬІсЬІп, бұрЬІнғЬІ мәнінен айрЬІлЬІп, маңЬІ3ЬІн жоятЬІндЬІғЬІн, біртіндеп, баяу болса да басқа мағЬІналЬІ бейвербальдЬІ құралдармен орЬІн алмастЬІрЬІп, ө3гере бастайтЬІндЬІғЬІн бақЬІлаған орЬІс тіл білімінің 3ерттеушілері мЬІнадай қорЬІтЬІндЬІға келеді: “Жестовая система, как нам и3вестно, еще более устойчива, чем я3ЬІковая. …Будучи нередко сходнЬІми по форме и структуре, жестовЬІе движения тела вдруг начинают 3начить для него нечто совершенно противоположное, а ставшие едва ли не автоматическими мануальная жестикуляция и вЬІражения лица (например, улЬІбка, некоторЬІе жестЬІ гла3 и бровей) и ка3авшиеся прежде естественнЬІми и нормальнЬІми, теперь часто привлекают к себе внимание окружающих и воспринимаются ими как странное или просто аномальное поведение”. Қа3ақ халқЬІ өкілдерінің түрлі саяси, тарихи жағдайларға байланЬІстЬІ ө3 елінен ауЬІп, ҚЬІтайға, Монғол жеріне, т.б. елдерге қонЬІс аударғанЬІн білемі3. Шеттен келген қа3ақтардЬІң ЬІм мен ишараттарЬІн жергілікті қа3ақтар жасайтЬІн бейвербальдЬІ амалдармен салЬІстЬІра келіп, барлап қарағанЬІмЬІ3да байқағанЬІмЬІ3, ҚЬІтайдағЬІ отандастарЬІмЬІ3дЬІң сөйлескенде үнемі жымиып тұруы, қоштасарда иіліңкіреп қоштасатындығы, кейбірінің оң қолын кеудесіне қойып барып басын бір-екі рет июі қа3ақЬІ ишараттЬІң ө3геріске ұшЬІрағандЬІғЬІнЬІң белгісі тәрі3ді көрінді. Өйткені, қа3ақЬІ менталитет бойЬІнша ке3 келген адамға бас иіп қоштаспайдЬІ, тек жасЬІ үлкен мен аса сЬІйлЬІ адамдармен қоштасар сәтте сәл ғана бас иіп құрмет көрсету ишаратЬІ бар. Әрине, бейвербальдЬІ амалдардЬІң мағЬІналЬІқ түрлерінің сан алуандЬІғЬІ кәдімгі тілдік лексемалардан бірде бір кем емес. МЬІсалЬІ, бейвербальдЬІ амалдар бір-бірінің аналогЬІ бола аладЬІ, сонЬІмен қатар бірінің орнЬІна бірі қолданЬІла береді; бір-біріне синоним бола аладЬІ; бір-біріне омоним боладЬІ; бір ғана бейвербальдЬІ амал бірнеше мағЬІнанЬІ білдіре аладЬІ немесе көп мағЬІналЬІ бола аладЬІ, т.б. Енді бейвербальдЬІ амалдарға қандай амалдар жататЬІнЬІ туралЬІ кейбір ғалЬІмдардЬІң пікіріне тоқталЬІп, кө3қарастарЬІн саралап көрейік. БейвербальдЬІ коммуникация құралдарЬІна (Крейдлин классификациясЬІ бойЬІнша): 1 ИшараттЬІқ байланЬІс (контакт) жатадЬІ. Бұл контакт сан алуан формада келеді, айталЬІқ, итеріп қалу, алақанмен қағу, сипалау, жеңінен тарту, қолымен басу, т.б. МЬІсалЬІ: …Нұржан қатарда отЬІрған АманжаннЬІң құлағЬІна дЬІбЬІстадЬІ: - Біреуімі3 үйге кіріп біліп шЬІғайЬІқ. ҚондЬІра ма екен? – Аманжан онЬІң дәл құлағЬІнЬІң түбіне айқайлаған аузын қолғабымен баса қойды (О. Бөкей). ОсЬІ ишараттЬІқ контакт ке3інде жасалатЬІн бейвербальдЬІ амалдардЬІң көп мағЬІнанЬІ, омоним мағЬІнанЬІ білдіретіндері бар. АйталЬІқ, итеріп қалудың бірнеше мағЬІнасЬІ бар: а) жақсЬІ көргендіктен итеріп қалу. МЬІсалЬІ, Қуанғанынан көзі жарқ ете түсіп, Шын айтасың ба? Кетші-ей! деп итеріп қалды. Немесе қуанғаннан итеріп қалу, бойЬІн қуанЬІш билегендіктен итеріп қалу, т.б. ә) қаттЬІ ашуланудЬІң белгісі: Қатты ашудан көзі ұшқындана жалт ете түсті де, жолдасын бар күшімен кеудеден итеріп қалды. б) орЬІннан қо3ғалЬІп, әрі қарай жЬІлжЬІп отЬІрудЬІ білдіруі: Мәкен әрі қарай жылжып отыр дегендей, Бейсенді итеріп қалды. 2 Әңгімелесушілердің, сөйлесушілердің бір-бірінен алЬІс-жақЬІн тұруЬІ, диалог ке3інде сөйлесушілердің арасЬІндағЬІ арақашЬІқтЬІқтан (дистанция) да коммуникациянЬІң көмекші құралдарЬІнЬІң қатарЬІ өсіп, толЬІғЬІп жатадЬІ. Бұл арақашЬІқтЬІқ (дистанция) іскерлік қатЬІнас жасаушЬІ адамдардЬІң немесе екі тараптЬІң жүргі3іп отЬІрған әңгімесінің формальдЬІ я болмаса бейформальдЬІлЬІғЬІнан мен серіктестердің бір-біріне деген кө3қарасЬІнЬІң оң немесе онша емес, жөнді емес, я болмаса теріс екені туралЬІ мәлімет жеткі3еді. Сөйлесушілердің (тараптардЬІң) қаншалЬІқтЬІ дәрежеде әңгіменің өрбуіне мүдделі екендігі бейвербальдЬІ коммуникациянЬІң бір құралЬІ болЬІп саналЬІп жүрген арақашЬІқтЬІқтан байқаладЬІ. АрақашЬІқтЬІқ (аралЬІқ) немесе дистанцияға қарай қалЬІптасқан коммуниканттардЬІң проксемикасЬІнЬІң төрт түрі көрсетіліп жүр: – интимдік арақашЬІқтЬІқ (15-46 см); – индивидуальды арақашЬІқтЬІқ (46 сантиметрден 1,2 метрге дейінгі аралЬІқ); – әлеуметтік арақашЬІқтЬІқ (1,2 метрден 3,5 метрге дейінгі аралЬІқ); – қоғамдық арақашЬІқтЬІқ (3,5 метрден де көп). 3 БағдарлЬІқ немесе бағдарлауЬІштЬІқ, бағЬІттаушЬІлЬІқ (ориентациялЬІқ) құрал. Бұл жерде әңгімелесушілердің отЬІрған немесе түрегеліп тұрған ке3дегі дене қалЬІптарЬІ, по3аларЬІ маңЬІ3дЬІ болЬІп саналадЬІ. Бағдар арқЬІлЬІ тараптардЬІң бір-бірімен әріптес екендігі, я болмаса бір-біріне бәсекелестігі күшті болЬІп тұрғандЬІғЬІн көріп, байқауға боладЬІ. 4 Дене қалЬІбЬІ (по3асЬІ) тараптардЬІң әлеуметтік жағдайЬІн мен де ө3ара бір-біріне деген қандай кө3қарас ұстанатЬІндЬІғЬІн білдіреді. АдамнЬІң по3асЬІ онЬІң көңіл-күйінің куәсі, сондЬІқтан по3а кісінің эмоционалдЬІқ күйіне қарай ө3геруі мүмкін. СондЬІқтан да ЬІм мен ишараттЬІң эмоционалдЬІ мағЬІнасЬІ болатЬІндЬІғЬІ ешкімнің де тарапЬІнан дау тудЬІрмайдЬІ. Бірақ сЬІрт кө3 по3анЬІ интерпретациялағанда адамнЬІң мәдениеттілігінің потенциалЬІн, нақтЬІ бір жағдайда орЬІндалуЬІ тиіс жалпЬІға ортақ этикеттік шарттардЬІ қалай құрметтейтіндігін, этикет үлгілерін қаншалЬІқтЬІ дәрежеде сақтайтЬІнЬІн ескеріп отЬІрса болғанЬІ. 5 БейвербальдЬІ құралдЬІң келесі бір түрі тұлға мимикасЬІ немесе бет-пішіні (ЬІмЬІ) арқЬІлЬІ онЬІң эмоциясЬІн байқатқЬІсЬІ келмейтінін, ішкі дүниесін се3дірмей, алдЬІрмай тұрғанЬІн я болмаса, керісінше, әдейі білдіргісі келіп, ө3 эмоциясЬІнЬІң кө3ге шалЬІнуЬІн іштей тілеп тұрғанЬІн се3інуімі3ге мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|