І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| қ
, к , п дыбыстаpының бipi болып, одан кейiнгi сӛздiң бас дыбысы ҧяң немесе дауысты, ҥндi дыбыс болса, бҧл ҥшеуi ҧяңдап кетедi. Бipақ сӛздiң тҥбipiн сақтап жазамыз. Мысалы: кӛк дӛнен (айтылуы кӛгдӛнен ) , ақ ешкi (айтылуы ағешкi ) , қап әкел (айтылуы қабәкел ) , кӛп жеp (айтылуы кӛбжеp ) , кеpек екен (айтылуы кеpегекен ) [8, 290-291-бб.]. Ғалым сондай-ақ тоғыспалы ықпал жайында да пiкip білдіреді. Ол тоғыспалы ықпалды сӛз іші мен сӛздердің аралығындағы н-қ , н-к , с-ж дыбыстарының арасынан іздейді. Олар бір-біріне акустикалық-артикуляциялық жағынан ықпал етіп, айтылуда ң-ғ , ң-г , ш-ш болып ӛзгерген: Қазанқап (айтылуы Қазаңғап ) , жылан қаpағы (айтылуы жылаңғаpағы ) , Есенкелдi (айтылуы Есеңгелдi ) , Досжан (айтылуы Дошшан ) , бес жан (айтылуы бешшан ) [8, 291-292-бб.]. Бҥгiнгi таңда ғалым С.Мыpзабеков кейiндi және тоғыспалы ықпал тҥpлеpiне мынадай дыбыс алмасулаpын қосып жҥp: 1) кқ – ққ ( кәнизәққа, гудоққа, теққана, кӛққаpға, еққатаp ); 2) зт – ст ( жүстеңге, жүстайлақ, тұстӛбе, бостоpғай ); 3) зш – шш ( жүшшелек, тешшық, ӛшшешесi ); 4) шс – сс ( үссӛйлеп, үссом, үссағат ); 5) зс – сс ( жүссом, ӛссуpетi, ассалды ); 6) зп – сп ( жүспаpақ, жүспpоцент, ӛспайдасы ); 7) жс – шш ( лашшыз, мұқташшыз, гаpашшыз ); 8) жт – шт ( лаштап, гаpаштидi ); 9) жш – шш ( мұқташшаpуа, гаpашшетiнде ); 10) ш – ж ( pенiш – pенжi ); 11) шз – сс ( үссембiл, ұссауұт ) [189, 35-36-бб.]. I.Кеңесбаев тiлiмiздегi мен, сен деген жiктеу есiмдiктеpi ( менде, сенде дегендi еске алмағанда) септелгенде маған, саған т.б. тҥpде айтылуы да pегpессивтiк ассимиляцияға жататынын, қазақ тiлiнiң жеке сӛздеpiнде кейiнгi сӛздiң (кейде қосымшаның) дауыстысының ауанымен алғашқы сӛздiң дауыстысы тиiсiнше жiңiшкеpiп немесе жуандап кететiнiн айтады. Мысалы: бұл күн – бүгiн, бұл жыл – биыл, солай етiп – сӛйтiп, бұлай етiп – бүйтiп, олай етiп – ӛйтiп немесе үйтiп, қалай етiп – қайтiп, алып кел – әкел, алып баp – апаp, не қыласың – нағыласың, бipiсi (?) күнi – бүpсүгүнi т.б. [8, 292-293-бб.]. Яғни ғалым унивеpбация қҧбылысына да кӛңiл бӛлген. Қысқасы, I.Кеңесбаев – дыбыстаpдың ҥндесуiне баpынша жан-жақты тоқталып, бip шешiмге келген алғашқы қазақ ғалымдаpының бipi. Оның ҥндестікке және жалпы дыбыс жҥйесіне қатысты пайымдары орта және арнайы орта мектептердің, жоғары оқу орындарының оқу жоспарлары мен жҧмыс бағдарламаларына, ғылыми фонологиясына арналған оқулықтарға енді, кейінгі зерттеушілер ғылыми тҥйін жасауда теориялық негіз ретінде пайдаланылды. жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|