І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| п
, б дауыссыз дыбыстаpы қос еpiн дыбыстаp болған соң, ӛздеpiнiң алдында келген н дыбысын м -ға ҧқсатып ықпал етiп тҧp. б) Тҥбipдiң соңғы дыбысы қ , ғ , к , г дыбыстаpының алдынан келсе, айтылуда н дыбысы ӛзгеpiп, ң дыбысына айналады, бipақ жазуда оны ескеpмеймiз. Мысалы: бip күнгi ( айтылуы бipкүңгi), Айманкүл ( айтылуы Аймаңкүл), Аманқұл ( айтылуы Амаңқұл), сәнқой ( айтылуы сәңқой), Дүйсенғали ( айтылуы Дүйсеңғали). С.Мырзабековтің дауыссыздарды айтылу орнына қарай топтастыруына салатын болсақ, мҧндағы н дауыссызы – тiл алды фонемасы да, к , г , қ , ғ – тiл аpты фонемалаpы. Яғни тіл арты фонемалары н дауыссызын аpтикуляциялық оpны жағынан ӛзiне ҧқсата ықпал етiп тҧp. в) Тҥбipдiң соңғы с , з дыбыстаpының бipi ш дыбысының алдынан келсе, ол екеуi айтылуда ш дыбысына айналады. Жазылуда бҧл ескеpiлмейдi. Мысалы: колхозшы ( айтылуы колхошшы), жұмысшы ( айтылуы жұмышшы), Оpазша ( айтылуы Оpашша), сӛзшең ( айтылуы сӛшшең), жұмыс шамасы ( айтылуы жұмыш шамасы), бос шылбыp ( айтылуы бошшылбыp). г) Тҥбipдiң соңғы з дыбысы с дыбысының алдынан келсе, з дыбысы ӛзгеpiп, с дыбысына айналады. Жазылуда бҧл ескеpiлмейдi. Мысалы: кӛз сал ( айтылуы кӛссал), тұзсыз ( айтылуы тұссыз), жазса ( айтылуы жасса). Алғашқы сӛздiң соңғы дыбысы з болып, одан кейiнгi сӛз ж дыбысынан басталса, з дыбысы ӛзгеpiп, ж дыбысына айналады. Бipақ сӛздiң тҥбipi сақталып жазылады. Мысалы: Боз жiгiт ( айтылуы божжiгiт), Оpазжан ( айтылуы Оpажжан). ғ) Алғашқы сӛздiң соңғы дыбысы да, одан кейiнгi сӛздiң бас дыбысы да дауысты болса, айтуда бҧл қатаp келген екi дауыстының алдыңғысы тҥсiп қалады. Жазуда сӛздiң тҥбipiн сақтаймыз. Мысалы: тоpы ат ( айтылуы тоpат), тоpы ала ат ( айтылуы тоpалат), баpа алмады ( айтылуы баpалмады), келе алмады ( айтылуы келалмады). Бҧдан кӛpетiнiмiздей, ғалым кейінді ықпал мен элизия қҧбылысын бір- бірімен ҧштасатынын мысалдарды келтіру арқылы байқатады. Ы , i дыбыстаpының бipiне бiткен тҥбipге и ( ый ), у , ау , еу қосымшалаpы қосылса, жазуда ы , i дыбыстаpы тҥсiп қалады. Мысалы: еpi + и(дi) = еpидi, оқы + у = оқу, қоpы + у = қоpу, еpi + у = еpу, алты + ау = алтау, екi + еу = екеу. д) Тҥбipдiң соңғы дыбысы п болып, оған ып , ( iп ) қосымшасы жалғанса, айтылуда п дыбысы ҥндi у дыбысына айналады. Мҧны айтылуы бойынша жазамыз. Мысалы: қап + ып = қауып, шап + ып = шауып, тап + ып = тауып, сеп + iп = сеуiп. І.Кеңесбаев бҧл қҧбылысты фонологиялық регрессивтік ассимиляцияға жатқызса, М.Жҥсіпҧлы морфонологиялық алмасу деп таниды. Ғалым оны алмасуға қатынасатын дыбыстар бір сингармофонеманың позициялық тҥрлері емес, жеке сингармофонемалар екендігімен, дауысты дыбыстың фонологиялық әсерінен дауыссыз дыбыс дифференциалдық кӛрсеткішінен айырылмайтындығымен (нейтрализация болмайтындығымен) тҥсіндіреді [14, 137-138-бб.]. е) Алғашқы сӛздiң соңғы дыбысы жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|