Ә.Жҥнісбековтің "Қазақ тілінің дауыстылары" [102, 86-б.] мен Н.Уәлиҧлы,
Ғ.Әнес, Қ.Кҥдеринова, А.Фазылжановалар қҧрастырған "Қазақ
тілінің
орфоэпиялық анықтағышы" [171, 28-б.] деген еңбектерде кӛп буынды сӛздердің
екінші буынында ерін ҥндестігі әлсірейтіні, ал сӛз
соңында тіпті жоғалатыны
байыпталған. Сӛздікте ашық буын жағдайында ерін ҥндестігі 2-3 буынға дейін
жететіні кӛрсетілген:
кӛбелек – кӛбӛлӛк, бӛдене – бӛдӛнӛ, кӛпене – кӛпӛнӛ.
Сингармофонологиялық теорияның қағидаларын
ғылыми айналымға енгізген
ғалым М.Жҥсіпҧлы ерін ҥндестігі сӛз тҥбірін ғана қамтитынын айтады: "Қазақ
тілінде ерін сингармотембрімен реңделген кӛп буынды сӛз кездеспейді. Ерін
сингармотембрі сӛздің тҥбірін қамтиды. Тҥбірден кейінгі жҧрнақ,
жалғаудың
бірінші буынына да жайылады, бірақ әсері сӛздің тҥбір буынындағыдай айқын,
мықты болмайды" [15, 108-б.]. Бҧдан I.Кеңесбаевтың еpiн ҥндестiгi жайындағы
пікірі ӛз маңызын жоймағанын, қайта бҥгінгі кҥннің кӛкейкесті мәселесі болып
қалғанын байқаймыз.
I.Кеңесбаевтың зеpттеген комбинатоpлық ӛзгеpiстiң келесi тҥрi –
ассимиляция. Ғалым кӛpшi тҧpған екi дыбыстың бip-бipiне тигiзген әсеpiн екiге
бӛледi:
а) толық игеpу – бip дыбыс екiншi дыбысты толық елiктipу:
жаз + са, сүз
+ се
(
айтылуда:
жасса, сүссе),
сӛз + шең (сӛшшең), жұмыс + шы (жұмышшы),
қаш + са (қашша), боз жiгiт (божжiгiт);
ә) жаpтылай игеpу – бip дыбыс екiншi дыбысты ӛзiне жақындау, жуықтау
елiктipу:
қаз + ға, тас + қа, ақ бала
(айтылуы:
ақпала
) т.б. Яғни ҧяң
Достарыңызбен бөлісу: