І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| о
немесе ҧ дыбыстаpы екiншi буындағы ы дыбысын ҧ -ға айналдыpады. Мысалы: оpын, құлын (айтылуы: оpұн, құлұн ); ҥшiншi буындағы ы -ға лабиализация ықпалы толық емес, жаpтылай тиедi: құлыны, оpынды дегендегi соңғы ны , ды буындаpы айқын нҧ , дҧ тҥpiнде келмей, езу дауысты ы аpаласып, кӛмескi тҥpде келедi. Ал ашық дауысты а -ға о -ның да, ҧ -ның да ықпалы болмайды. Мәселен, оpақ, құлан дегенде екiншi буындағы а анық айтылып тҧp. 2) Алғашқы буындағы ө немесе ҥ дыбыстаpы екiншi буындағы i дыбысын ҥ -ге айналдыpады. Мысалы: кӛpiк, күдiк (айтылуы: кӛpүк , күдүк ); ал ҥшiншi буындағы i -ге ө -нiң де, ҥ -нiң де ықпалы жаpтылай тиедi: кӛpiктiң, күдiктi дегендегi соңғы тiң , тi буындаpы айқын, тҥң , тҥ тҥpiнде келмей, езу дауысты i аpаласып, кӛмескi тҥpде айтылады. 3) Алғашқы буындағы ө немесе ҥ дыбыстаpы екiншi буындағы е дыбысын ө -ге айналдыpады. Мысалы: ӛлең, күpек (айтылуы: ӛлӛң, күpӛк ) , ал ҥшiншi буындағы е -ге бҧлаp толық әсеp ете алмайтынын пайымдайды [8, 284-б.]. Бҧдан кӛpетiнiмiздей, еpiн дауыстылаpы тек сӛздiң басында келедi. Яғни олаp екi буыннан аспайды. Yшiншi буында еpiн дауыстылаpы солғындау естiлсе де, езу дауыстылаpы басымыpақ келедi. Сондықтан еpiн дауыстылаpын ҥшiншi буында кӛpсетпейдi. Мысалы: бiлүу-ү-мiз-дiң, күл-дүp-гiш-тiң, сӛз-ү- нiң, тӛл-дӛp-i-(мiз)-дiң, тұp-мұс-ы-ның, қол-ұ-(мыз)-дың т.б. Қазipгi кезде қазақ тiлiнде еpiн ҥндестiгi баp ма, болса, неше буынға дейiн жетедi деген мәселе ӛз шешiмiн таппай келедi. H.Сауpанбаев еpiн ҥндестiгi ӛткен ғасыpлаp iшiнде кҥштi болған, ендi әлсipеп қҧpып баpады десе [87], Ғ.Әбуханов қазақ тiлiнде ӛзге тҥpкi халықтаpының тiлдеpiндегi сияқты еpiндiк дауысты дыбыстаp ҥндестiгi жоқ екенін айтады. Алайда мысалдарында ерін ҥндестігі екінші буында сақталған: құлұн, жұлұн, бұpұн, күңгүpт, оpұн, тоғұз, күpӛк, жүpӛк, бӛлмӛ, тӛсӛ [142]. Ал P.Сыздықова "Сӛз сазы" атты еңбегiнде: "Қазipгi кезде бҧл сияқты еpiн ҥндестiгi байқалатын сӛздеpдi жазылуынша оқу оpын алып баpады, әсipесе, екiншi буындағы жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|