І л ч і ш и гиллодлр и м іл м іп іі р и и р с м т т пит ■ ■ ж урм п ы

бірте пайымды ой түйе бастайды. өзІ№өзі сынап, өзіш-өзі сұрақ қойып жүрген 

Қожа - енді басқа қырынан көріштін адам. Жазушының айгпақ ойының өзегі 

осынау  бір  адамның  екіге  бөліжтін  шиелягісінде  жатыр.  Оның  тштектігін 

көрсете  отырып,  аргынан  өз  қьшықтарының дұрыс  еместігіів  көз жеткіз,  ой 

түйдіру арқылы жазушы жас оқырманын Қожа бейшсіжн үлгі алуға шақырады.

Оқиғаны өз атынан баяндап отырған Қожа ішінара өзінің жасайтын іс- 

әрекеттеріш кейде қысқаша түсініктеме де беріп кетеді. Ол түсініктемеіврден 

де баланың жан-дүниесін, міжз-қүлқын ашатындай жекелеген сипаттардың 

байқалатыны анық. Мына үзінділерге назар аударсақ: «Бүл менің түзелемін 

деп, өзіме-өзім бірінші рет уәде беруім емес. Талай рет уәде бердім, шындап 

бердім. Бірақ қанша тыныш жүрейін деп тырыссам да, олай болмай шығады»- 

дейді бірде Қожа ағынан жарылып.

Бүл арада Қожа өзінің іс-әрекетіів өзі есеп бере алмай қалатынын, 

ө з іе е  

берген 

уәдесін жге орындай алмайгынын жасырмайды. Оның ішкі эшргиясы, бсйындағы 

жас адамға тән күш-қуат әйт^ір бір жердш жарып шығуы керек сияқты. Овдай 

әрекеттің нәтижесі жақсы ма, жаман ба - бала үшін бәрібір. Әйгдар, қызық болса, 

болды. Ал қызық нәрсе көбіівсе айналадағы адаңдарды таң қалдыруға, шошытып- 

үркітуге жмесе белгілі бір қиындық тудыруга байланысты больш шығатыны тағы 

рас.  Қожаның өз-өзіів уәде  беріп алып,  сол уәдесін орывдай алмауын осындай 

психологиялық себептерден іздестіргш жөн сияқгы.

Жалпы мүндай міжз-қүлық балалардың басым көпшілігіш тән қүбылыс 

десек, өмір шындығынан алыс  кетпейміз.

Қожаньщ повестегі жгізгі бәсекежс, бақгалас баласы - Жангас. Жантастың 

кесіріші Қожа жазықсыз кінәлі болып, сөгіс те естиді. Повестің басьшан аятына 

дейін бас кейіпкермен бәсекеівстік жағдайда көрініп, араз больш жүретін Жангас 

бешесін біргүгас жағьмсыз деп те бағалау қиын. өйткші ол да сабақгы жақсы оқитың 

тәртшті бүзбайтын үлгілі оқушы,  бірақ 

м іе е з і 

тұрақсыз.  Осы түрақсыздытының 

арқасывда  өзімшілдік міівзі де  бар.  Осындай өзімшід  мақтаншақ жанға  қарсы 

күресетін Қожа жақсы мііЕзге бай, адал бала бешвсівде көрііЕді.

Жантас пен Қожа бейжсін қарама-қарсы антитеза арқылы суретт^імен 

автордың үтқаны:

Бірінші, Қожа тентек болса да, адал, мақтаншақ емес.

Екінші, Жантас - үлгілі, жақсы оқитын оқушы. Бірақ өзімшід мшмавдігі басым.

Қожаның  қарым-қатынас  жасайтын  адамдарының  саны  аса  көп  емес. 

Оның  өз  сыныптастарынан  Жантас  жәш  Жанар  ек^імен  ғана  байланыста 

болғандығы суреттелген  Бүлардың біріншісі -  Қожаға  қарама-қарсы алынған 

бейш. Ылғи Қожаны аяғьшан шалып, кекеп-мүқап жүретіндікген, бас кейіпкердің 

көзқарасында  -  сүйкімсіз бала.  Кейде  оның логикасы Қожадан да асып түсіп 

жатады. Ондайда шығарманың бас кейіпкері Қожа Жантасқа қарсы уәж айта 

алмай,  ауызша  сөзден  жеңілгшін  мойындағысы  келмейді.  Тіпті  ызаланып, 

қарсыласына қол жүмсап жіберудш де тайынбайтын кездері де бар.

Вестник ПГУ № 3, 2011

Балалар  бейжсін  жасауда  қазақ  жазушыларының  көпшілігі  қиялдау 

штрихын ұмыт қалдырмайды. Қиялдың өзі психологиялық категория десек, 

бұл жөнінде ғалымдар Ө.Озғанбаев пен Қ.Жарықбаев: «Қиялдың пәрменділіг 

мен маңыздылыгы - оның шындықпен жақсы байланыстылығында. Осындай 

қиял ғана адамды іс-әрекетке жетелейді, оның рухани жағынан жетіле түсуі 

үшін ерекше маңызды болады» деген тұжырым жасайды.

Тентек,  қиқар  болганымен,  жаны  таза,  арманшыл  Қожа  қиялшыл. 

Осынау қиялшылдығын, армандау әрекетіж бейімділігін нақты көрсету үшін 

шығарманың өзіжн біржше мысал келтірсек:

«Болмайды,  көңілімдегі  лықсып  тұрған  көрікті  ой  қағазға  түскенде 

өңезіп, өңі қашып кетеді. Жай ғана әсерсіз бірдеңе болып шығады».

«Жанар мен сені керемет жақсы көрем!»

«Тфу, осы да сөз бе? Жақсы көрудің кереметі, керемет емесі бола ма екен».

Тартысқа  құрылған  ішкі  монологтардан  Қожа  қиялының  кендігі,  ой- 

толғанысының тереңдігі байқалады. Жазушы Қожаның қиялшьшдығы арқылы 

жеткіншекгерге  тән  психологиялық  ерекшелікгі  нанымды  суреттеген  Оның 

Қаратайды  жек  көруі,  әкесін  шексіз  сүюі,  өлең  жазуға  ә)естенуі,  сабаққа 

дайындалмай келгендегі көңіл-күйі, бақаны мұғалімнің сөмкесіш ойнап салуы, 

Сұлтанға  іжсіп,  қыдырымпаздыққа  салынуы  бәрін  білуге,  көруге  құштар 

тынышсыз баланың бейшсін көлдявң таргады. Жазушы өмір материалдарынан 

типтілікгі танытьш, шыгарманың кмпозициядық құрьшымьш жинақы, тартымды 

құрып,  жеңіл  тілмен  жазған.  Повестің жазьшу  әдісіндегі  баяндау  сипатында 

айрықша жаңашьшдық жоқ. Мұнда қарапайымдылыққа, нанымдылыққа баса 

көңіл бөлінген. Жазушының: «Мен мысалы өз шыгармаларымды бірінші жақпен 

жазамын  Бұл өмір қүбылыстарын - жақсы мен жаманды,  ақ пен қараны бала 

көзімен кору, бала түйсігімен түйінд^ден туындайды»,-деген пікірі шығарманың 

иланымды шығуына себеп болтан десек те қатеівспейміз. Шындық, шыншьшдық 

дегшіміз бүл жерде жазушының өзі көріп, әбден көз жеткізген, басьшан кешірген, 

болған жәйгтер. Бұл жөнінде қаламгер: «Бір сөзбен айгқанда, сол өзін жазатын 

жазушы менмін. Алыстан арбалап материал жинамаймын, өз басымнан кешкшді, 

өзім  байқап-түйгенімді  дорбалап жинаймын»  деген.  Сондықтан да  повестің 

бойынан «мына жері сенімсізд^ болып тұр-ау» дегенді кездестірмейміз. Әсіресе, 

«Менің атым  Қожа»  повесінің алғашында  «Өзім туралы»  повесть  аталғанын 

бүгінде біреу білсе,  біреу білмейді.  «Кіріспенің орнына» атты тараудың басты 

міндетінің  өзі  де  шығарманың  иланымды  шығуына  қызмет  жасап тұрғанын 

андау қиын емес. «Өтірік ештеңе қоспаймын» деп уәде береді автор.

«Менің  атым  Қожа»  повесінің  ең  бір  ұтымды  жағы  -  шығармадағы 

конфликті кітаптың алгашқы бетіж ім қ басталып,  оның соңгы бетіж дейін 

жалғасып,  бірте-бірте  өсіп,  дамып  отырады.  Автор  шығарманың  желісін, 

ондағы тартысты қандай эсерлі, ұтымды күрса, соны тартымды, қарапайым 

жатық тілмен бейжлей алған.[3]

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

31

Повестің жгізгі кейіпкері Қожа - әркімнің де 

көңіліее

 ұялай алатын баланың 

типі. Оның тштекгігі - бсйындағы мол жігері мш күшінің сыргқа шыққан көрінісі. 

Әриш  біз  мүны  айтқанда  кез-келген тентек баланы  қостау,  мадақтау ниетііЕН 

аулақпыз.  Шыгармада  Қожаның тентек  болуы  нанымды  суреттелген.  Бойында 

қайрат,  жігері  мол  Қожаға үй іші тарапынан дұрыс  бақылау болмайды.  Әкесі 

майдаңда қаза тащан баланың шешесі жұмысбасты болып, оны тәрбиеа^ ісімш 

жете  шұғьшданбайды.  әжесінің  қадагалауы  Қожага  жеткіліксіз  болады.  Між, 

осының салдарынан ол 

өзіеш

 ересек Сұлган дегш тшгек баланың ықпалына түсіп, 

«тштек» дегш атаққа ие болады. Жазушы бұл жағдайды да шығармада үтымды 

дәівлдейді. Шығарманың ең бір көңіл аударариық жағы -аяқгалу жері. Жазушы 

Қожаны  түзелуге,  келешекте  жақсы  адам  болуға  уәде  беруін тапқырлықпен 

суреттеген. Баласьшьщ теріс жолға түсуіів байланысты күйзелгш шешесі Қожаға: 

«ӘкеңіЕН  қалған  мына  мүлікке  енді  өзің ие  бол  Жас  өмірімді  қор етіп,  текке 

өткізгшім де жетеді.  Табьшған бір^дің етегіген ұстап кетем еңді.  Бұдан былай 

сшің күйігіңді таргып жүре алмаймын»,-дейді. Шешесінің бұл сөзі бсйында 

өзіее

 

жетерлік қайратымен қатар, ары да, еркі де бар Қожаны қатгы тебірштеді. Ол шді 

тштекгік жасамасқа  серг береді.  «Түзежмің  маматай,-дейді од-көріп түрыңыз, 

осы жолы қалай еткеңде де түзеівмін. Тек... сіз... тимеңізші кұй^те... тимеңізші». 

Қожаның бүкіл  әрекеті  мш  мІЕЕЗ-құлқы  оньщ  бұл уәдші  орьшдай  алатынына 

оқушьшы шүбэландырмайды. өйгкші ол сөзівде тұра алатын өр жастың кейпінде 

көрііЕді. Жазушы кейіпкерін жан-жақгы суретгей отырьш, ақырьшда оны дүрыс 

арнаға әкелгш д^іміз де осы себегпж Шьтарма «Мамам орнынан түрекелді де, м а і 

құшақгап алып, мавдайымнан емірав сүңді»,-деп аяқгауы Қожаның шді қавдай 

боларьш жасөспірімнің 

өзіее

 аңгарга білгш.

Балаға  әзілді  айтқыза  білу  де,  әзілге  әзілмен  жауап  бергізу  де  — 

жазушының  шеберлік  деңгейін  танытатын  қасиет.  Бұл  тұрғыда  Қожаға 

қызықпасқа  болмайды.  Мысалы,  «Шынын  айтсам  бұл  о  баста  Қожа  емес, 

Қожаберген екен. Бірақ дүниеде шбір ғажап құбьшыстар бола беретіні сияқты, 

бертін  келе  Қожабергеннің  құйрығы  үзіліп  түсіп  қалыпты»,-дейді  әлдебір 

жэндіктің құйрығы үзіліп түсіп қалғандай.  Әрі қарай ол өзінің бет-элпетін 

сипаттарда: «Тоқтаңыз, бүл үшін ә)елі өзімді-өзім айнадан байыптап қарап 

алайын»,- деп оқырманды бір сәт шын тоқтатып қойғандай болады.  Содан- 

соң: «М іж менің мүрным. Әжем кейде менің атымды «тампыш шме» дейді. 

Оның  айтқаны  ып-рас  екен  ғой!  Екі  танауыма  екі  саусағым  еркін  сыйып 

кетерлік,  қос  ауызды  мылтықтың аузындай үңірейіп түр»,-деп бет-әлпетін 

түгелдей атап-атап,  суреттеп бергені еріксіз езу тартқызады.  «Мынау шаш 

емес,  тікежк  қой.  Тікежк.  М іжзіңнің  шатақтығы  осыдан-ақ  көрініп  түр»,- 

деп  өзіж-өзі  айтқан  сыны  да  келесі  болатын  оқиғаларға  бастама  ретінде 

жүк  артып  түр.  Шығармада  бірінші  орында  оқиға  емес  адам  түруы  тиіс. 

Себебі.,  шығарманың  сюжеті  мінез-қүлқы  әртүрлі  қаһармандардың  іс- 

әрекетіжн қүралады. Ал, енді повестегі Қожа қандай бала, қандай кейіпкер?

32 

Вестник ПГУ № 3,  2011

Қожа - сезімтал, арманшыл, оқуға зерек, жолдасқа адал, әжесі мен анасының 

ортасында  еркел^  өскен  бала.  Сәл  әділетсіздікке  төзбейді.  Намысшыл, 

мазақты көтере алмайтын болып көрішді. Кластасы Жантастың мұны Қожа 

демей,  «Қара  Коже»  деп  атағанына  қатты  намыстанады.  Бірақ  ешкімге 

намысын жібермей, есесін қайтарып отырады.

Қожа,  Султан  деген  оқуды  тастап  кеткен  балаға  еліктеп,  мұғалімнің 

сумкасына  бақа  салып  жіберіп  шошытады.  Сұлтанның  өтірік  айгып,  үрлық 

істегеніш мэз болады. Ад шді бұл баланы жағымсыз кейіпкерге жатқыза аламыз 

ба?  Жоқ,  себебі  Қожа  бойындағы  қасиет  бала  табиғатына  тэн  шындыгымен 

көрсетілгш. Сол себепті ол жинақгалған образ. Аталмыш повесть жарық көргенге 

дейің қазақ балалар әдебиетіндегі повестер мен әңгімежрдегі кейіпкержр бәрі 

бір  қолдан  шыққандай  шетішн  тәрбиелі,  жүріс-тұрысы  әдепті,  «белсшді» 

болып  келетін.  Ал,  осы  схематизмді  бұзып,  үйренген  кож  жолмен  жүрмей, 

өзінше  келген  жазупіыға  да,  жағымды  қылығынан  жағымсыз  қылығы  көп, 

Қожаға да, жүрг тосырқай қарайды.  Бүл жөнінде Т.Мәмесейітов:  «Балаларға 

бүл  кітап  қандай тэрбие  бермек?»,  «Балаларды  тек  жақсы,  өшгелі  кейіпкер 

үлгісінде  тэрбиеі^  керек.  Ад  Қожа  бүзық,  жүрген  жеріш  шөп  шықпайгын 

сотқар оқушы»,- деп алая қарағандар да аз болған жоқ. Тіпті кейбірі «Мекгептегі 

барлық  баланы  «хулиган»  етіп  шығарғьшарыңыз  келсе,  бүл  кітапты  тезірек 

басыңыздар»,-  деп  те  пікір  айтқан  деп  жазады.  Қазақ  балалар  повесіндегі 

образдар жүйесіж түтастай шолу жасасақ, 50-60 ж.ж. повестердің дені балғын 

кейіпкержрдің тәргіптілігімш, елгезекгігімен, үлкендерден үлгі алуға қүлшынып, 

қоғамдық  еңбекке  шама-шарқына  қарай  қол  үшын  беруге  талпынуымен, 

қысқасы орталық образдардың тек үнамды қырларымен көрініп, тартыстардың 

соншалықты шиеікнісіп жатпауымен ерекшеікшгін Мүның бәрі «жағымды», 

«жағымсыз» деп  бөліп алып,  жағымсыз қылықтардан мүлде  ада,  «жасанды» 

бала образын үлгі түтуды насихаттаған сол кездегі түсінікгің біржақтьшығынан 

туындаған кемшілікгің нәтижесі деп біжміз. Насихаттың үстемдігі жалықтыра 

бастаған  шақта,  бойындағы  табиғи  болмыс  бітімімен,  жағымды-жағымсыз 

қьшықтары,  өзіндік  қарама-қайшьшықтарымен  шыға  келген  Қожаға  әдебиет 

сыншылары  мен  оқырмандар  басында  «қалай  үлгі  етеміз?»  деп  тосырқай 

қарағанымен,  өзінің  шынайы  балалық  қьшыгымен  сүйсіндірген тентек  Қожа 

бүгінде классикалық тың бейшжр қатарында. В.Г.Белинскийдің «Шындықты 

өздікгеріщЕН бүрмаламандар.  Оның іс  жүзінде  қандай екендігін көрсетіндер. 

Өзіш  тән  сүлулығы  мен  қаталдығын  сүйе  отырып,  баланың жүрегі  өмірдегі 

кездейсоқтықтармен күресуді, өзіш-өзі тірек болуды үйраЕді»,-деген пікірімен 

үштасып жатқандыгын байқау қиын емес.

Мүның бәрі «жагымды», «жагымсыз» деп бөліп алып, тек тәрбиелі бала 

ғана  үлгі  түтатын,  балалар  әдебиеті  туралы  сол  кездегі  қалыптасқан  үғым- 

түсінікгің  біржақтьшығынан туындаған  кемшілік  болатын  Тағы  бір  мәсеж, 

шығарма бойындагы жаңалық шде? «Мшің атым Қожа» повесініңжәш табысқа

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

33

жетуінің  сыры,  біріншіден,  шыншылдығы  мен  қарапайымдьшығында  болса, 

екіншіден,  «Екінің бірі саған ақыл айтады, үстемдік жүргізбекші болады.  Ақ, 

қаранды  айырып,  жаныңның түкпірінде  ш  бар,  ш  жоғына  үңілмейді»  деген 

шығармадағы  Қожаның  өзіме&өзі  әңгімелескеніндей,  жазушының  жетістігі 

-кейіпкерінің жанына үңіів білгендігінде деп біжміз. Жасөспірімдердің білім алу 

мүмкіндігі дегенде «жагымды», «жағымсыз» кейіпкержрге жікг^дің орнына бір 

адам бойында оның қайсысы басымдықта екеніш маңыз беру тиімді.

ӘДЕБИЕТТЕР

1.  Наурызбай  Ж.  Үлттың  үлы  бола  алсақ.  Мақалалар,  сүхбаттар  мен 

зертт^лер. -  Алматы: Ана тілі,  1997. -  160 б.

2. Е. Жүматаева Жоғары мектепте оқытудың түтас дидактикалық жүйесі/ 

монография/. -  Алматы, 2001. 208 б.

3.  Ж.  Эбиев,  С.  Бабаев,  А.  Қүдиярова.  Педагогика:  Оку  қүралы. 

-А лм аты :  Дарын, 2004. - 448 б.

Резюме

В  статье  авторы  раскрывают  проблемы  этнокультурных 

знаний.

Resume

This article’s authors discover problems o f  ethnocultural knowledge.

ӘОЖ 37 (574)

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ПЕДАГОГИКА ІЛІМІНЕ 

ҚОСҚАН ҮЛЕСІ 

E. Жуматаева, А.Ж. Анесова

С.  Торайзыров атындазы Павлодар мемлекеттік университеті

Жүсіпбек Аймауытов адамның жанын зерттейтін гылымды психология 

деп есептеген. «Психология» (Жүсіпбек Аймауытов терм ит) гректің «жан»

- «псюха», «логос» - «сөз», е к ^ ін  қосқанда жан сөзі деген үгымды үсынады. 

Адамда  жанның барлыгын жанды  нәрселердің өлетіндігі дәлелдеген сонау

XX гасырдың 20 жылдарында туган бүндай түжырымы Ж. Аймауытовтың 

маркстік идөологияга біржола шыгып кетпей, идеалистік пайымдарда да ден 

қойганын аңгару қиын емес.  Оны  мына  бір үзінділер дәлелдейді:  «Дежден 

шыққан  соң  жан  қайда  кетеді?  Бүрынгылардың  үгуынша,  жан  өлмейді, 

өз  бетімен  өмір  сүреді.  Өлген  адамның  жаны  аспанга  үшып  кетеді-мыс.

м  

Вестник ПГУ № 3,  2011

Көк  әлемінде  жандардың тұратын жайы  болады-мыс.  Ол жандар жаңадан 

жаралатын  заттарға жан болып,  деж сіж   кіреді-мыс.  Адамның жаны кейде 

үрім-бұтағына, кейде айуандарға да жан бола кетеді-мыс. (Ол діннің айтуына 

қарағанда  өлген  адамның  иманды,  имансызына  қарай  болса  керек.)  Осы 

тәрізді бұлдыр ергегілер жан туралы көп; әр жұртта әр алуан.

К ейінгі  буын  ғұлам алар  ұдайы   алдыңғы  толқы н  ғалы мдардың 

еңбектерін өздерінің ғылыми тұжырымдарына шгіз етіп асатындары біздерге 

бұрыннан белгілі. Соның бір айғағы Жүсіпбек  Аймауытов Абай Құнанбаев 

еңбектеріндегі  психологияға  қатысты  тұстарын  өзінің  ой-тұжырымдарын 

д әй ект^ мақсатында қолдануы. Мәселен Абай Құнанбаев:

< Ақьш мш жан» - «Мш өзім» - «Тән -  мш », «Мш» мш «Мшікінін>> мағьшасы 

екі. «Мет» өлмекке тағыр жан ә)ел бастаң «Мшікі» өссе - өівсің, оған [1,89].

Ж. Аймауыгов дін туралы іске ұлпық  пікір айгады. Әсіресе, «жан бар» дегш 

нанылуы дінмш байнаныстырады. Дін туралы психологияға қатысты мәсеівіврді 

айгайгын десе кеңестік дәуірдің қақпалынан қаймықан зертгдтлі Еуропаньщ XX 

ғасырдағы мәдашетііЕ тоқгальш, өте ергедегі грекгің юнан мәдщиетіші қалған 

мұраны өсіп жетілгш мәдшиетгі үлгі ретівде үсынады. Алып қарасақ, Ж. Аймауыюв 

психология ілімін дішні жеке бөліп аса алмай, бүгінгі тілмш айгсақ, интеграциялық 

қащдамш зердеівп, психологияньщ физиологиямщ филоссфиямщ лингвистикамщ 

дінмен тығыз  байланыста  екшін тексті де  ашық айгпағанмен,  оньщ астарынан 

байқалып  отырады.  Пифагордың гаометриядан ұшбұрыш туралы тюремасын 

жаттап өскен бізді, «орпк», «пипагор» діндері жайлы түсішгіміз болмағаны белгілі. 

М

іее

, осывдай адамның түлғасын үшке бөліп қарастыртан Пифагор: «тән + жан = 

болады рух» таэремасын екі катетгі қосқавда гипотшуза тең болады дегш үғыммш 

шекгелгшіміз бұл күнде қызьш; емес сияқты. Егер алгашқы іліммш оқытылса, кез- 

келгш адам: «Тән дегш ж?», «Жан дегш ж?», «Рух дегш ж?» деп 

өз

-

өзііе

 сұрақ 

қсйып, өзінің кім екагін зердеі^те көңіл бөівр еді. Өісінішке орай, дінмш байаанысты 

психологияны жалаң материалистік тұр*ъща алғаңдықгаң  оньщ адамға, тұлғаға 

қажетгі білім мш гьшыми үгым ретінде емес, әйг^ір мекгеп бағдариамасын біліп 

алу шарқымш қалатьшы сөзсіз. Содан келіп біздер, ұстаз-оқытушьшар, студшггер 

мш оқушьшар білімге марғау қарайды деп қорытынды шығарамыз.

Ж. Аймауыюв психология ілімінің бастау көзі оонау шамандықган өзінің өмір 

сүргш халге дейінгі аралығын қосып,  түтасынан зерггейді.  Мұндай қорытынды 

шығаруымызда  басты  бір себепті мына  бір үзіндідш аңғарамыз:  «Ә)елгі  кезде 

қорқьшьшпы көрінгш азулы, тырнақгы, мүйізді, кұппі айуандар, аңдар болтан» [ 1, 

89]. Соңдықган адамның арғы атасы айуан деп жүріп, айуаңдарға құдайдай табынғаң 

құдай деп білген. Тірі кұнінде күшгі болып, жауды көп қырған ата-бабаларының 

аруағы өлгшде де күшгі болады, жәрдем береді деп са л щ  сонымш ата-бабаньщ 

аруағына табьшу, сиыну шьш;қан (Қазақ бұл үғымнан әлі де айырылған жоқ.)

Дін  -   отқа,  суға,  ағашқа,  тасқа,  айға,  күнге,  жүлдызға  табындырған; 

олардың бәрін алғашқы адам құдай деп жорыған. (Қазақтың айға бата қылып,

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

35

тілек т\щі содан қалған әдет. Келін түскенде отқа май құю, отқа салар кәдесі, 

қараңғыда  әйелдің  суға  бармауы,  жыінііайганнан  қорқуды -  бәрі  сол  көп 

құдайға  табынудың салдары).  Табиғатта  жнің күшті өзіжн басым,  қатерлі 

болса, соның бәрін «иелі, киелі» деп санап, имандай ұйыған.»

Ж. Аймауыюв тұжырыңдамасында «Қүргақ даналыққа сүжнгш психология» 

дегш тарау бар.  Бір ғажабы біздердің бүгінгі гьшымдарымыздай тек таза дінсіз 

зерггдтхшврдің енбекгері туралы өзінің ой-түйінш айтумен шекгелмей оны діннің 

даму агымымш аралас гылыми түжырымдамаларды қатарынан талдап отырады. 

Психология  пәні Айгодин (христин 

дінітен

)  4 гасыр бұрьш (1926 жьшы өзінің 

психология  кісіміжз  шыгу тысымен  алып  отыр)  шыққан деп  оның  алгашқы 

зерггдтпісі Аристотель екшііЕ дәівлдер келгіреді. Аристотельдің «Жан туралы» 

деген еңбегі психология ілімінің  тууына  қозгаушы күш болганьш дерекіемелі 

фактііврмен шегежп көрсегеді. Егер мәтінді оол кездегі сұрқия саясат қарымымен 

оқымай,  дауылдатып,  судыратын  оқьш  шықсақ,  әриш,  Аристотельден бастап 

Локк, Декарт, Джеймс 

жәіе

 

т

. б. гальщдардың енбекгерін Жүсіпбек Аймауытов 

аямай сынап отырган сияқгы. Оньщ басты себебі кеңестік волюнтаристік жүйедегі 

мемжкет идеэлогиясы тек дінсіз  гылымды,  таза  материалистік түжырымдарды 

қүпгайтьшьш үдайы есівде үстаганы байқалады. Оны өзінің сөздерімш дәівлдеп 

береді. «Жаңды зерпеп; тексеретін псиқалогияны қүргақ даналық (метафизический) 

псиқалогия деп аталады.  Олай аталуының себебі:  зертгегшде тәжірибеге,  көзге 

көрііЕтін нәрсеге  сүйшбейді.  Ақьш-оймш,  зейінмен гана топшьшап,  даналыққа 

сүйэвді. Соңдықган ол псиқалогияны ақыодық, зейіндік псиқалогия деп атауга да 

жарайды. Бүл кездегі қүртақ данальш; псиқалогияның 17-гасырда шьшкан француз 

даньшпшны (философы) Декарпың қүргақ данальш; пжіржрімш жақын байламы 

бар. Сандау мұшеіврімізбш бшііЕтін дерекгі заттар дүниесін бөліп, ек^інің шегін 

өте алыстатқан адам Декарт болатын 18-гасырда 

іеміс

 данышпаны Вольф даналық 

псиқалогияны тәжірибелік (эмпирический) псиқалогиадан айырьш, жігін ашады. 

Оның пікірінше тәжірибелік псиқалогия жан тіршшігіңдегі болмыстарды (факгьшы) 

зертгейді.  Қүргақ  даналыққа  сүйенгш данышпандардың  пікірі  бойынша,  жан 

тіршшігіндегі болмыстарды жанньщ өзі ш екагін білмей тұрып түсінуге, тексеруге 

болмайтьш тәрізді. Сондьш^ган даналық псиқалогия сөзсіз болу керек деп танңды. 

Даналық псиқалогияның шешетін мәсеівіврі мьшау:

1) Жан деген ж ?

2) Жан мен тән арасында қандай байланыс бар?

Бірінші  мәселе -  рух  (дух)  субстанциясы туралы  мәселе деп аталады. 

Мүның мәнісі былай: жан бар, жанның қызметтері, қүбылыстары бар. Жан 

қүбылыстарын басқарып, жүргізіп түратын түп қазыгы,  таянышы жанның 

өзі  болу  керек.  Жан  қозгалмайды,  бірақ  ол  бүлақтың  көзі  тәрізді  түрлі 

қүбылыстарды  қайнатып,  тугызып түрады;  жан  өзгермейді,  оның  қызметі 

бірде олай, бірде бүлай өзгеріп, қүбылып отырады; жан деген бір кіндік; түрлі 

саламен аққан жан қүбылыстары сол кіндікте тогысады»  [1, 90].

Вестник ПГУ № 3, 2011

Ж. Аймауытов аталған ғұламалардың ілімдеріів қүргақ, даналыққа сүйенгш 

психология дегенімен, оған іші бүрылып, жүрегінің оған жақтас басып тұрғанын 

аңғару  қиын  емес.  Қорыта  айгқанда,  құрғақ  даналық  психологиясын  сынап 

отырған сияқты болганымен, мына бір жолдар арқылы оны қуаттап отырғанын 

аңғару қиын емес: «Құрғақ даналық псиқалогияның екінші қарайтын мәсежсі 

жан мен тәннің байланысы туралы, жан дявге сүрең береді деген пікір болған. 

Мәсеж, мига ауыру пайда болса, жан да қиналады, бүзылады, адамда күпггі сезім, 

қайғы бшвсе,  жаны ауырса, денсаулыгына да, дявсіш  де  зиян тиеді.  Сөйгіп, 

жан мен деж біріш-бірі ерсілі-қарсьшы сүрең беретің амал ететін тәрізді. Мүны 

«ерсілі-қарсылы  қисын»  (тюрия взаимодействия)  деп атайды  [2,  92].  Ү

стііен

 

қарағанда  бүл  пікір дүрыс  сияқты  көрінсе  де,  бүгінгі  физика  пәніш  қайшы 

келеді.  Ерте  замандағы  оқымыстьшар д а в   қүбылыстары  әр түрлі рүқтардың 

қатынасу себебііЕН болады деп түсіндіретін еді; бүл күнгі табиғат ғьшымдары 

д а в  қүбылыстары дербес  д ав  себептерііЕН болады деп түсіндіріп отыр.  Д ав 

қүбылысы көрінбейтш жанның амалынан болады деп, қазір бір табиғат ғалымы 

айтпайды.»

Ж.  Аймауытов  еш бір  психолог  аша  алмаған  ғылыми  түжырым 

жасаганына күмән келтіре алмаймыз. Оган дәлел -  психология ілімін физика 

пәнімен  интегралдап  алуы.  Физика  пәнінде  қуат  сақтау деген  заңның  адам 

психологиясына қажеттілігін үсынады. Жан мен тән бір-біріш ерсілі-қарсылы 

амал  етіп,  кей  уақытта  дежнің  қуаты  ауысып  жанга  кетсе,  деш  әлсірейді. 

Олай болса, декні қуаттандыру үшін тек тамақ, үйқы, күлкі, ойынсауық жәш 

тагы  басқа  нәпсіге  қатысты  амалдар жанга  қуат  көздері  бола  алмайтынына 

«қүргақ  даналыққа  сүйенген  психология»  окілдерінің  ілімдерін  өте  терең 

түргыда  парасат-пайым  сараптамасынан  өткізу  арқылы  жеткені  байқалады. 

Мүндай қорытындыны кесіп айта алмайды. Оган мүмкіндік те жоқ еді. Бүган 

біздер бүндай пайым жасауымызга  мына бір ой өрілімдер эсер еп і: «Жан мен 

тән  қызметтері,  қүбьшыстары  ауыспайды,  қатар жүреді  деп  айтуга  болады. 

Бірақ бірінің қызметі біріш ауысып кетеді деп келіп айту қиын (екі үшты ой). 

Қайткенмен, д ав  мен жан арасында үшвсетін бір келістік, гармония бар екен. 

Бірақ сол келістік қалай болады екен? Не деп түсіндіру керек? XVIII гасырда 

деж  мен рухтың келістігін «қүдай»  озі тагайындап қояды деп түсінген.  Бірақ 

«қүдайдың» әмірііЕ сүйенген білім білім емес. Міш, осындай «қарсы» пікір айту 

арқылы шын айтар пікірін ауыспалы, астарлы стильмен үгындыру үстанымынды 

болган зертг^ үрдісінде аңгарьшды. Сөйтіп, Ж. Аймауытов жагазадагы жан мен 

тән үшвсімін тірек көзін XIX гасырда Спинозаның пікіріші табады. Шаталовтың 

тірек схемасы  секілді қүралды Ж.  Аймауытов  та  қолданган  Қазан пішіндес 

ыдыстың 

ішіеен

  қарасаң,  имек,  қуыс,  ал  сыртынан қарасаң,  жүмыр көрішді. 

Бірақ  айналасы  бір  қазан  Сол  сықылды  бір  болмысты,  фактіні  әр жагынан 

қарасаң, біресе «деж», біресе «жан» болып коріівді деген ойынан жансыз деж, 

дежсіз жанның болмайтынына тоқталып өтеді.  Ж.  Аймауытов  -  психология

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: