Малкина-Пых И. Г. Психологическая помощь в кризисных ситуациях.  -М .:  3 k c m q

](***«*]■«>;>**

ӘОЖ 37 (574)

ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАР АРҚЫЛЫ 

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ БІЛІМДЕРІН 

ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАЗМҰНЫ

М.М.  Сейфуллина

С.  Торайәыров атындазы Павлодар мемлекеттік университеті

Бүгінгі  таңда  қазақ  балалар  әдебиетінің  этномәдени  білім  беру 

түрғысында  зерттелуі,  фольклор  мен  ауыз  әдебиеті  мүраларын  жинаудан 

басталатыны  мәлім.  Балаларға  қатысты  тікелей  арналған  ж ә ж   арнайы 

үсынылмаса да, оның талап-тіжгіш бағытталған, Ы.Алтынсариннің еңбектері 

балалардың түсінуіш жеңіл, мүраты үғынықты халық әдебиеті туындыларын 

ірікт^мен  бірге,  классикалық  орыс  әдебиетінің  өкілдері  мен  агартушы- 

педагогтарының еңбектерін саралап, тәржімалап, өзінің жеке түжырымдарын 

шығарған «Қазақ хрестоматиясы» ағаргушы өмір сүрген заманның рухани 

сүранысын өт^те қосылған қүрал болуымен қатар, қазақ балалар әдебиетінің 

көшбасшысы болды д д те ж гіз толық.

Әдебиеттану ғьшымында эр жанр оздігіжн пайда болмайгынын ескерсек, 

бірден  повесть  жазьшған  жоқ.  М.Ә)езов  ол  туралы:  «Прозаның,  прозалық 

туындьшардың жанрлық эжмялтері біздің түрмыс-салт ертегііврімізде, тарихи 

аңыз-әңгімежрімізде  коп  байқалатыны  анық»,  -  десе,  Қ.Жүмалиев:  «Ауыз 

әдебиетіжн тыс,  онымен  еш  байланыссыз дамып, 

о з д і г і і е н  

оркендеген жазба 

әдебиеті  жоқ.  Әр  жанрдың  алтын  бастауы  сонау  салт-дәстүрімізден,  аңыз- 

әңгімежрдш нәр алған», - деп түжырымдады. Соның ішінде бүл сипат балалар 

әдебиетінде танылады. Мысалға, «Күн астындағы Күшкей қыз», «Ер Төстік» 

ертегіівріндегі кейіпкержр аттары - Тауюғар, Желаяқ, Саққүлақ, Көлтау:ар бала 

үғымына,  қабьшдауына  сай жазылуымен  назар аудартады.  Ондағы  оқиғалар 

баланың көз алдына аталған оқиғаларды айқын бейш і^те арналған.

Ең алдымен «повесть» деген үғым - орыстың кож  дәуірден келе жатқан 

төл  сөзі  екендігін  дәйектеген  жон.  Бүл  ә)елде  омірде  болған  әр  түрлі  ірі 

оқиғаларды,  жылнама,  шежіре  беттеріж  тізіп жазып  қою,  баяндау сөзіжн 

туған дегенге саятын пікір коңіл бөлерлік. Орыс сыншысы В.Г.Белинскийдің: 

«Повесть кішігірім романға үқсас, оның кішігірім болатындығы мазмүнының 

ықшамдылығынан туады.  Иә,  повесть - бөліктер мен мыңдаған бөлімдерге 

ыдыраған роман; романнан үзіп алынған тараулар» - д ^ і,  повестің табиғат 

ерекшелігін аша түседі [1].

Балаларға арналған шығармаларға қойылатын талаптың бірі саналатын 

бала  міжзін,  әрекетін,  психологиясын дәл  басып корсету арқылы  балалар

66 

Вестник ПГУ № 3, 2011

бейжсін  жинақтап,  даралай  отырып,  типтендірген  жазушылар  қатарына 

С.Бегалин, Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Тиесов, С.Сарғасқаев, М.Қабанбаев, 

М.Қаназов т.б. жатқызуға болады.

Ал орыс  әдебиеттану ғылымында,  балалар әдебиеті ж гізіжн алғанда, 

XVII ғасырдың 30 ж.ж. жандана бастады. Бұл мәсежрге арналған зергт^ж р аз 

емес. В.Г.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский, К.Д.Ушинский, 

К.ИЧуковский, т.е.с. осы жанр туралы алғаш пікір айтқан ғалымдар.

Қазақ балалар әдебиетінің зерттелу жайы, жалпы әдебиеттану ғьшымының 

кәсіптік деңгейі мен дамуына байланысты. Қазақ әдебиеттануының тарихи 

жолына зер салғанда, бұл салаға қатысты пікір айтқан қаламгерлер қатарының 

әжептәуір  салмақты  екені  байқалады.  Олардың  алдыңғы  сапында 

қазақ  әдебиетінің  көрж кті  классиктері  -  А.Байтұрсынов,  М.Жұмабаев, 

С.Сейфуллин,  Ж.Аймауытов,  І.Жансүгіров,  Б.Майлин,  М.Ә)езов  болса, 

олардан  кейін  Ө.Түрманжанов,  С.Бегалин,  III.Ахметов,  Ә.Тәжібаев, 

С .Қ ирабаев,  М .Ә лімбаев,  М .Ғабдуллин,  Қ .Ергөбеков,  Б.С арбалаев, 

Т.Мәмесейітов  ж әж   т.б.  бүгінге  дейін  көптеген  сыншы,  ғалымдар,  ақын- 

жазушылар әдебиеттегі балалар бейжлері жайында әр түрлі деңгейде пікір 

айтып  келді.  Жекелеген  қаламгерлердің  шығармашылық  жолына  шолу 

жасау  арқылы  олардың  балалар  әдебиетіж  қосқан  үлесін,  солар  арқылы 

балалар әдебиетінің қаншалықты өскенін, жекежген жанрлардың дамуы мен 

тақырыптардың қалай игерілгенін пайымдауға болады. Балалар әдебиетінің 

тарихи  бел-белестерін,  жекелеген  жанрларын,  кейбір  өзекті  мәселелерін 

ғылыми-педагогикалық түргыдан арнайы қарастырңан ғылыми зертт^лер, 

монография  л  ар,  жоғары  ж ә ж   орта  оқу  орындарына  арналған  балалар 

әдебиеті оқулықтары онша коп емес.

Ал  осылардың  ішіжн  балалар  прозасындағы  жеткіншектер  бейжсін 

педагогикалық арнайы зерттеген еңбектер жоқтың қасы.  Басқа тақырыпты 

зерттей  келіп,  балалар  бейж сіж   қатысты  ішінара  талдау  жасап  кететін 

еңбектерді  айтпағанда,  балалар  әдебиетін  тікелей  зерттеген  әдебиетші 

ғалымдар да  санаулы.  Негізгі еңбек ретінде  ІП.Ахметовтың қазақ  балалар 

фольклорынан бастап, алпысыншы жылдар соңына дейінгі кезендегі балалар 

әдебиетінің  дамуына  шолу  жасайтын  «Балалар  әдебиетінің  очерктері», 

«Қазақ баллалар әдебиеті тарихының очеркі», «Қазақ совет балалар әдебиеті» 

секілді еңбектері оқу орындарында балалар әдебиетінің арнайы пән ретінде 

оқылуына,  төл  әдебиетіміздің  үлкен  бір  саласы  ретінде  насихатталуына 

айтарлықтай  үлес  қосып,  келешек  зертт^лердің  жалгасуына  өзіндік  ж гіз 

болгандығын атап отуіміз орынды.

С .Өскенбаевтың «Қазақ балалар прозасының даму тенденциясы» (1970), 

К.Нүгыбаеваның  «Жетпіс-сексенінші  жылдардағы  балалар  әдебиетінің 

кейбір мәселелері» (1984),  К.Матыжановтың «Балалар фольклоры»  (1990), 

Ә.Өтегенованың  «Қазіргі  балалар  әңгімесінің  көркемдік  ерекшеліктері»

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

67

68 

Вестник ПГУ № 3, 2011

■ 

S K

l

<

i

> ] [

м

'

■"■:♦>]>♦:- >» V D B ■  ■ <■]

[

h i

:']

» ■ " R9G[ « ( ®¥ІІ

(1992)  ж әж   арнайы  қазақ  балалар повесі жанрын  зертт^ді  мақсат тұтқан 

Б.Ыбырайымның «Қазіргі қазақ балалар повесінің көркемдік ерекшеліктері» 

(1990)  тақырыбындағы  кандидаттық ж әж   «Қазіргі  қазақ  балалар прозасы 

жәш рухани эстетикалық даму мәсележрі» (1998) тақырыбындағы докторлық 

диссертациясы,  Б.Қапасованың  «Қазақ  әдебиетіндегі  балалар  лирикасы» 

(2000),  А.Ақтанованың  «Қазіргі  қазақ  балалар  драматургиясы»  (2003) 

сияқты кандидаттық диссертацияларын атап өтуге болады. Бұл еңбектерде 

қазақ  балалар  әдебиетінің  жекелеген  жанрларының  қалыптасуы,  дамуы, 

көркемдік ерекшеліктері, пробжматикасы зертт^ мақсатына байланысты әр 

түрлі аспектіде қамтылып отырған.  Алайда,  біздің педагогика  ғылымында 

жасөспірімдерге  қатысты  шығармалар  кенжел^  қарастырылғанына  назар 

аударған  жөн.  Себебі,  қазақ  балалар  повестерін  жеке  алмай,  оны  қазақ 

балалар прозасы ішінде зерттелуі де, осы айтқанымызды дәлелдейді.

Алайда  бүгінгі  уақыт  талабына  байланысты  бұл  тараптағы  ғылыми 

ізденістерді жүйелі түрде жалғастыру қажеттігі туып отыр.

Бала кейіпкерлердің көркемдік бейшсін сомдаудағы шеберлік сырларын 

талдап көрсету төориялық ойларды жүйел^ге де ықпал жасағанын атап өткен 

жөн. Осы түргыдан аталған жанр шығармаларының көркемдік сипаттарының 

фольклормен жәш ауыз әдебиетімен тамырластығы, бүгінгі профессионалдық 

деңгейге  көтерілуі  орыс  ж әж   шетел  прозасының  көркемдік  тәжірибесін 

игеруге  байланысты  екендігі,  ғасырлар тереңінде  түнған  үлттық  қүнарлы 

дәстүрлерді кәдеге жаратуға орайлас болатындығы әр қырынан қамтылып, 

сараланды.

Әдебиеттегі  көркем  бейж  жасау  мәселесі  ешқашан  шешімін  тауып 

көрген  жоқ,  уақыт  өткен  сайын  тың  проблемаларды  көлденең  тартып 

отырады.  Бүл  мәселе  қазақ  прозасында  үж м і  күн  тәртібішн  түсіп  көрген 

емес. Академик Р.Бердібаевтың «Қазіргі қазақ прозасында замандас түлғасын 

жасау мәсежсі аса күрделі, терең зертт^лерді қажет етеді. Бүл үшін жекелеген 

шыгармаларды  нақтылы талдау да,  проза  дамуының жалпы тенденциясын 

ашу да шарт» деген пікірі осы түжырыммен үндес екендігі сөзсіз.

О браз  деген  үгы мга  қатысты   айты лган  пайы м даулар  қаш ан  да 

күрделі  болуымен  назар  аударган.  Филология  гылымдарының  докторы 

Т.Рахымжановтың «Кең магынасында образ - көркем бейж деген түсінікті 

берсе,  тар  магынасында  образдылық  сөзбен  жасалган  сурет  деген  үгымга 

саяды.  Ягни,  әдебиет  бастан-аяқ  образбен,  суретті  сөзбен  айшықталатын, 

сол арқылы, толымды картинка жасайтын көркем қүбылыс» деп айтқан бүл 

пікірі балалар әдебиетіж де толық келетіні анық. Педагогика іліміндегі білім 

мазмүны жогарыдагы пікірлерді ескеруге багыт береді.

Тақырыпты  нақтырақ  өрбіту үшін  зертт^  нысандарына  да  нақтырақ 

үңіле  түскен  жөн.  Белгілі  балалар  жазушысы  Б.Соқпақбаев  оқырман 

жүртшылыққа «Менің атым Қожа», «Жекпе-жек», «Балалық шаққа саяхат»,

«Қайдасың, Гауһар?» жәш  басқа да басқа да повестерімен кеңіжн танымал. 

Солай  болған  күнде  де,  зертт^ш і  ғалымдардың,  әдебиет  сыншыларының 

аузына  ең  алдымен  «Менің  атым  Қожа»  шығармасы  ілігеді.  Әрине,  бүл 

повесть өз кезеңінде қазақ баласының мейлінше дараланған образын сомдап 

жасауымен  назар  аударған  болатын.  Бірақ  бүл  зертт^де  Қожа  бейжсін 

талдамас  бүрын алдымен жазушының «Балалық шаққа саяхат» повесіндегі 

бала кейіпкерлердің көркем табиғатын зердел^ мәселесіш назар аударылып 

отыр.  Өйткені  бүл  шығарманың  идеялық  коркемдік  деңгейі  олқы  соғып 

жатпаса да, көбішсе «Менің атым Қожа» повесінің тасасында қалып, әдебиет 

сыншылырымен зертт^шілер ол жонінде тиісінше баға бере қойған жоқ.

Ж азушының  өмірбаяндық  оқиғаларының  негізінде  жазылған  екі 

шығармасы - осы аталған повесі ж әж  «Өлгендер қайтып келмейді» романы 

екені  белгілі.  Бүлар  е к ^ і  де  қоғамдық  әікуметтік  салмағы,  эстетикалық 

деңгейі  жағынан  коркем  дүниелер.  Соған  қарамастан,  осы  ек ^іж н   бүрын 

әдеби зертт^лерде кобіжсе алдыңғы шығарма жиірек әңгіме болып жатады. 

Сондықтан да алғашқы өмірбаяндық повестегі балалар бейшсіш, оның ішінде 

бас  кейіпкер  Бердібектің  сомдалуына  тоқталып  өту  орынды  болмақ.  Сөз 

жоқ, бүл повестің коркемдік обьектісі жазушының озі жақсы білетін өмірлік 

материалынан  алынған.  Әдебиет  зертт^шісі  Ш.Ахметовтың  «Балалардың 

психологиясына зертт^ жасағанда, олардың ойлау, түсіну қабілеті суреттеліп 

отырған  оқиғаның,  көркем  образдың  нақтылығын,  дәлдігін  өз  өмірінің 

айналасынан  алуды  қажет  етеді»  деген  пікірі  осындай  шығармашылық 

қатынасты айқындайды.

Ғалым Ш.Ел^кенов «Өмір талабы - әдебиет талабы. Ол әдеби үдерістің 

ішкі даму қажеттілігімен жарасымды үштасады. Үлт әдебиеттерінің басым 

бөлігінде  осы  заман  тақырыбын  игеру  өткен  заманның  коркем  шежіресін 

жасау жолымен жүзеге асып отырғанын әлде бір кездейсоқтық деп түсінуге 

болмайды.  Бүгінгі  күннің  қаһарманын  тану  үшін  сол  қаһарманның  әдеби 

«гявэлогиясына», үрім-бүтағына да коз жүгірту керек. Халықтың кешегі мен 

бүгінін,  бүгіні мен ертеңін салыстыра отырып білу үшін де бүл өте қажет»

- деп одан әрі терендете талдайды.

Демек,  әрбір  коркем  шығарма  халық  тарихының  коркем  шежіресі 

болса, әр жас кейіпкер сол шежіренің тірі үшқыны. Алғашқы нүсқаларында 

«Балалық  шаққа  саяхат»повесінің  бас  кейіпкері  Бектас  аталатын.  1993 

жылы  «Балауса»  баспасынан  жарық  көрген  кейінгі  нүсқасында  Бердібек 

деп өзгертілген.  Яғни жазушының оз атынан,  бірінші жақтан баяндалатын 

повеете жазушының өз есімі сол қалыпта берілген.

Шығарма мазмүнымен мүқият танысып шыққаннан кейін осындағы бас 

кейіпкердің прототипі жазушының өзі деген қорытынды  пікір туындайды. 

Шығарма  авторы  өз  өміріш  қатысты  деректер  мен  оқиғаларды  көркемдік 

түрғыдан  екшеп,  іріктей  отырып,  оқырман  үшін  қызықты  болуы  мүмкін

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

69

деген түстарына көбірек тоқталғаны байқалады. Повеете қазақ халқы үшін 

ауыртпашылық  әкелген  өткен  ғасырдың  отызыншы  жылдарындағы  ауыл 

өмірі, соның ішінде жазушының өзі туып-өскен Алматы облысына қарасты 

Нарынқол өңіріндегі жүрттың ауыртіршілігі әр қырынан суреттеівді. Осынау 

қиын  кезеңдегі  саяси-әл^меттік  қүбылыстардың  көріністері  жас  баланың 

көзімен  шынайы  жеткізілуі  образдың  табиғи  түрде  ашыла  түсуіж,  оның 

таным эволюциясына эсер еткені анық.

Б.Соқпақбаевтың басқа шығармаларында да балалар бейшсін жасаудағы 

осынау реалистік түрғыда одан әрі жалғасын тауып отырады. Жалпы оның 

шығармашылыгынан саясатқа сәйкестендіріп жасаған шартты образдарды, 

образ жасау жолындағы жасанды шаблондарды сирек кездестіресіз.

Қаламгердің  осынау  көркемдік үстанымы  жайлы  академик  С.Қирабаев: 

«Бердібек  Соқпақбаев  -  қазақ  әдебиетінде  озіндік  оржгімен  шындықты 

қарапайым 

ә ң г і м е л д г  

арқылы  молдіретіп,  көз  алдына  жайып  салатын, 

кейіпкерлерді  даралау  мен  психологиялық  бейж і^дінде  озгеше  бір жолын 

тапқан талантты жазушьшарымыздың бірі. Жасынан өмір талқысын көп көрген 

адамның  өмірбаяндық деректері  оның  шығармаларына  арқау  болды.  Ол  сол 

коргшдері мш сезінген дүниесін Үлы Оган соғысы мш одан кейінгі ауыр кезеңнің 

шындыгына сәйкес жаңартып, ой ежгіжн откізіп, типтік орта шындығына лайық 

типтік бейшжр арқьшы аша білді» деп синтездік қорытынды жасайды.

Жазушының әңгіме-повестеріндегі бала бейшлері өмірдің өз қойнауынан 

тікелей  алынғандай  эсер  етеді.  Бүл  ерекшеліктер  шығарманың  көркемдік 

қуатының да айқын нышаны болып табылмақ.

Болмыстағы  алуан  қүбылыстарды  пайымдауда  әсіресе  балалар  үшін 

идеялық-эстетикалық  нысаналар  айқындығының  маңызы  зор.  Ізгілік  пен 

қатыгездікгің, мейірбандылық пен жауыздықтың айқын көрсетілуі әлі өмірлік 

көзқарасы  қалыптасып  үлгермеген  балалардың  адамгершілік-азаматтық 

белсенділігін арттыруға,  өмірлік мүратын тандауға  зор ықпал етері сөзсіз. 

Осы түрғыдан келгенде, Бердібек Соқпақбаевтың «Балалық шаққа саяхат», 

«Менің атым Қожа», «Жекпе-жек» ж әж  т.б. повестеріндегі бала бейжлерімен 

бір қарағанда шынайы корінгенмен, күрделі жасалғанын да атап өткен жон. 

Жанбосын, Жантас, Садық секілді сотанақ, көрсеқызар, мақтаншақ балалар 

бейжлері әр қырынан суреттеледі. Шығарманың басты кейіпкерлеріж үшмі 

зиянын тигізіп, күлкілі, кейде тіпті ауыр жағдайларға душар етіп отыратын 

да, міш, осындай жандар. Бүл -  педагогика іліміндегі білім мазмүны [2].

Мысалы,  «Балалық  шаққа  саяхат»  повесіндегі Жанбосын деген өктем 

бала бас кейіпкер Бердібекке әрқашан әлімжеттік жасап, басқарма әкесінің 

беделін пайдаланып, өзін үж м і жогары қоюга қүштар. Бердібектің үстінде 

жоқ  киім  киіп,  ол  жемеген  ақ  нанды  қалтасына  салып,  айналасын  тіпті 

менсінгісі  келмейді.  Бүл жерде  жазушы  қогамдагы  әл^меттік теңсіздіктің 

үшқыны  баланың  жан-дүниесіш,  дүниетанымының  қалыптасуына  тікелей

70 

Вестник ПГУ № 3, 2011

эсер ететіндігін нақты штрихтармен сипаттап өтеді. Яғни, оқырман қаласын- 

қаламасын, өмірдің ащы шындығы балалар арасында әл^меттік теңсіздіктің 

бар  екендігін  көрсетеді.  Сол  теңсіздік,  көрген  қиянаты  ашындырганымен, 

оған  бала  Бердібек  жасымайды,  қайта  барынша  үздік  оқуға  тырысып, 

алға  қойған  мақсатына  жетуге  талпынады.  Осы  талпыныс  арқасында  өз 

өмір  жолындағы  көптеген  кедергілерге  қарамастан,  білімді  азамат  болып 

қалыптасуға  бет  алғаны  байқалады.  Жасөспірімге  бүл  білім  мазмүнынан 

адами қүндылықтарды игерулеріж мүмкіндік алады.

Б .С о қ п ақб аев   ш ы ғарм аш ы лы ғы   ж айлы   айта  келіп ,  академ и к 

Р.Нүрғалиев:  «Бүл  қаламгердің,  ең  алдымен,  өмір  шындығын  пір  түтуы, 

көрген,  сезген  бойына  етеж  обьектіні  ғана  туындысына  арқау  етуі,  адам 

міжздерін  даралап  алуы,  әсіресе  баланы,  жасөспірімнің  психологиясын 

жетік білуі, көркемдік қүралдарды пайдаланудағы өзіш тән шеберлігі - оның 

шығармаларын басқа үлт оқырмандарына да қымбат етіп отыр. Мүның дәжлі

- «Балалық шаққа саяхат», «Менің атым Қожа» деп қорытынды жасайды.

Повестегі  бас  кейіпкердің прототипі жазушының өзі болғандықтаң  автор 

Бердібекгің бешвсі арқьшы өз өмірііщ балалық шағьшан хабар береді. Бердібек, 

Жанбосың Жүнісбай Майра образдарында балалық міівз-қүлық дәуіртьшысьша 

сәйкес шынайы қалпында, реалистік сипатта көршгшін атап өту керек.

«Жанбосынды  менің  жек  көруім  үстіндегі  киімінің  бүтіндігі  үшін. 

Аяғындағы  менде  жоқ  бүжыр  табан  әдемі  бәтеңкесі  үшін.  Жанбосынның 

алып кежтіні - аппақ нан. Ү зіліс кезінде анадай көршңкі оқшау жерде түрып, 

әдейі біздің көзімізді қызықтырып,  баппен шайнап жей бастайды.  Біз оған 

көңіл аудармаған боламыз. Қарамауға тырысамыз» - деп, автор екі баланың 

киім  киісінің өзгешелігін  бүжыр табан  әдемі  бәтеңке,  ақ  нан  арқылы  осы 

екі  баланың  м іж з  ерекшелігін  де  қарама-қарсы  түрде  алып,  салыстыра 

суреттейді.  Қаламгердің  бүл  көркемдік  тәсілі  үтымды.  Осы  әдіс  жөнінде 

филология  ғылымдарының  докторы  Т.Кәкішев:  «Дүниені  салыстыру, 

теңестіру,  қарама-қарсы  корсету,  әсіресе,  қүлақпен  естіп  отырғанды 

көзге  елестетіп,  санаға  қүюдың  ең  төте  жолы  болса  керек»  деп  түжырым 

жасаған. Бүл пікір жоғарыдағы үзіндінің педагогикалық жгіздегі білім алу 

түрғысында мазмүнын ашып түр.

Жанбосын  Бердібекті  алғырлығы,  білімділігі,  білгіштігі  үшін  жек 

көрсе,  Бердібек Жанбосынды үстіндегі  бүтін  киімі,  қолындағы  ақ  наны 

үшін  үнатпайды.  Өзінде  жоқ  жақсы  заттардың  үғымы  да,  алғырлығы 

да,  ең  бастысы  адамгершілігі де  өзіжн томен  балада  болуы  әділетсіздік 

сияқты көріжді. Балалар арасында үшырасып жатқан әр алуан сипаттағы 

осындай тартысты, бала психологиясының өзіндік ерекшеліктерін жазушы 

жекелеген шағын штрих, нақты детальдар арқылы шебер суреттеген. Бүл 

орайда  білім  мазмүнындағы  рухани  ж ә ж   заттық  қүндылықтарға  мән 

беріледі.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

71

12 

Вестник ПГУ № 3,  2011

ккдов ■■ш-гж-'Т'- ssgdh ■ -V■-“ ivT" ғ ж я п э з п н д о  м '.т.  г » .-  

нэсвддо<

Сонымен  бірге  жеткіншектерді  кейіпкерлердің  жаман  қылықтары  да

шошытып,  оның  бойында  белгілі  бір  жақсы  қасиеттердің  қалыптасуын 

орнықтыра  түседі.  Жаманшылық үғымы  кейде  адамды  өмірден түңілдіріп 

те  жібереді.  әлі  лайланбаған  сәбидің  таза  көңіліж  кір^ке  түсіріп,  еріксіз 

күйзелісті жағдайларға душар етеді. Мүндай эмоционалдық теріс қүбылыстар 

әлі көзқарасы қалыптаспаған жас адамға «Балалық шаққа саяхат» повесіндегі 

Бердібектің көзін тырнап ашпай жатып көрген әділетсіздіктері, қиянаттары 

мен басқа да жаманшылықтары жас балаға қатты эсер етеді.

Бірыңғай ізгілікті  іс-әрекеттер бола  бермейтінін білім  мазмүнындағы 

көлеңкелі міжз-қүлық арқылы қайшылықты түстармен дәлелд^ орынды.

Ш ығармада  кейбір  кейіпкерлердің  Бердібекке  тигізген  залалы, 

көрсеткен  зәбір-жапасы  аз  емес.  Тіпті  асып  жығылады  десек  те  болады. 

Кейде  назаланып,  күйзеліп  қалатын  ол  балаға  тән  міжзбен  наразылығын 

білдірсе  кіжіну,  біресе  жылап-сықтау  арқылы  сездіріп  отырғанымен, 

бәрібір  айналып  келгенде,  түбі  мойымайды,  өзіне  тән  қайсар  міжзбен 

өмірдегі  әділетсіздіктерге  қарсы  түра  біледі.  Мүмкін,  ол  осы  күрескерлік 

жолында  жаңсақтық  жіберуі,  қарсыласудың  әдісін  дүрыс  тандай  алмауы 

мүмкін. Бірақ бүдан бала бойындағы оптимистік рух күшеймесе, кемімейді. 

Жазушының  Бердібекті  осындай  күрес  үстінде,  қайшылықтар  арасында 

көрсетуі  кейіпкер  бейшсін  мейлінше  нанымды  етіп  шығарған.  Мүның  өзі 

шығарманың  өмірдің  өз  ортасынан  ойып  алынған  шыншыл  дүние  екенін 

анық  байқатады.  Автор  кейіпкердің  толғанысын  ішкі  ойы,  өзі  туралы 

пікірлері, түрлі монологы арқылы оның бар қыры мен сырын ашып береді. 

Әдебиетші ғалым Р.Нүрғалиев: «Драматург кейіпкер сөзін белгілі мақсатқа 

ойластырғанда,  әрқашан м іж з жасау,  психология беру талабы бір бүйірде 

жатпақ» деп айтқандай, жазушы ізденісі де осыған үқсас.

Повеете  Бердібекке  қарама-қарсы  бейнеленген  кейіпкерлердің  бірі 

-Копекбайүлы  Ж үнісбай.  Бүл  өзі  -  Бердібектен  сәл  ғана  ересек,  жас 

жеткіншек.  Соған  қарамастан,  айналасындағыларға  октемдігін  жүргізіп, 

үйреніп қалған пысық бала. Жүртты өзіж  мәжбүр етіп, реті келсе үстемдік 

жасап, сондай әрекетіжн рахаттанып отырады. Жастайынан биік мансапқа 

қүмарлығы,  жүртқа  тізе  батыру  әрекетіжн  ләззат  алуы,  сол  үшін  түкке 

түрмайтын  нәрсеге  бола  ілінісіп,  адамды  жер-жебіріж  жетіп  қорлап  та 

жіберуі  -  осынау  жас  кейіпкердің  адам  ретіндегі  болмыс-бітіміжн  хабар 

беретін  факторлар.  Тіпті  Жүнісбайдан  кейде  ауылдағы  үлкен  адамдардың 

өзі де қаймығады екен. өйткені ол қол астындағы балаларды бір шыбықпен 

үйіруді місе  түта  қоймай,  енді үлкендерге де  ауыз сала  бастаған.  Көшедегі 

адамдарды тексеруі оз алдына, жиналыста суырылып шығып сойлеп, ересек 

жандардың ісіж  де араласып кетеді.

Жүнісбай  бейнесі  шығарманың  бас  жағында  басымырақ  суреттеліп 

келеді  де,  бас  кейіпкердің  мекен-түрағының  ауысуына  байланысты  кейін

оқырман одан коз жазып қалады. Соған қарамастан бұл баланың келешекте 

қандай  адам  болып  шығатыны  образдың  жасалу  эволюциясы  арқылы 

белгілі болып тұрады. Оның жоғарыда айтылған пысықтығы мен әлімжеттік 

міжздері бас кейіпкер Бердібекке оңай тимейді. Оның тізе батыруы - Бердібек 

үшін естен кетпес қиянат көріністері [3].

Сарбастауға бірге оқуға бара жатқан Бердібекті шанаға отырғызу үшін 

ол үялмай-қызармай,  ақы сүрайды.  Ақы болғанда да Бердібектің байлығы 

тасып  бара  жатқан  байдың  баласы  емес  екенін  біле  түрып,  алып  шыққан 

азығы  -  екі таба  нанының б ір ^ іш   жармасады.  Айдалада  әбден шаршаган, 

өзі  ауырып  келе  жатқан  бала  үшін  мүндай  шарттың  қаншалықты  ауыр 

тиетіні айтпаса да түсінікті.  Осы деталь арқылы  шарасыз Бердібектің жан 

күйзелісі, озбыр балалардың қиянаты анық сипатталған. Балалар арасындағы 

мүндай әл^меттік тартыстар жас оқырман жан дүниесін еріксіз ойландырып, 

толғандырады.

Бердібектің  өмір  тану  жолындағы  іс-әрекеттері,  өзінше  жасайтын 

пайымдаулары  басқа  да  жас  кейіпкерлердің  басында  жиі  кездесетін, 

яғни,  типтік  жағдай.  Осы  арада  орыс  балалар  әдебиетін  зертт^ш і  ғалым 

А.  Акимовтың  мына  бір  пікіріш  назар  аударсақ:  «Осынау  сарқылмас  бүлақ 

көшіеен дәм татқан оқырман рухани баий түсіп, өз өміріж қайта айналып соғады, 

сөйтіп  оны  басқа  сапалық  түрғыдан  қабылдайтын  болады.  Дүниягі жаңадан 

ашқандай  болған  ол өзін де жаңаша танығандай болады.  Айналып келгенде, 

ошрдің, әдебиеттің басты мақсаты - адамның өзііюзі ашуы болып табылады»- 

дейді,  яғни,  жас  кездегі өмір тәжірибесің  сол кезенде  санада жатталған эсер 

іздерін басқа бір қүбылыспен, әсерлі баламамен ауыстыру қиын

Повесть  кейіпкерінің  кейін  адам  жанының  инжежрі,  жазушы  болып 

шығуына осынау озііюзі тани білу жолдары, омірден көрген ащы тәжірибежрі 

эсер етпеді д ^ге бола ма? Әсіресе окгем жандардың, қатарлас тентек балалардың 

шгізсіз қиянаттары шығарма бетінде көркем баяндалып отырады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1.  Наурызбай  Ж.  Үлттың  үлы  бола  алсақ.  Мақалалар,  сүхбаттар  мен 

зертт^лер. -  Алматы: Ана тілі,  1997. -  160 б.

2. Жуматаева Е. Жоғары мектепте оқытудың түтас дидактикалық жүйесі 

/монография/. -  Алматы, 2001  ж. - 208 б.

3. Эбиев Ж., Бабаев С., Қүдиярова А. Педагогика: Оку қүралы. -  Алматы: 

Дарын, 2004. - 448 б.

Резюме

В  д анной  ст ат ье  п о д н и м а ет с я  во п р о с  ф о р м и р о ва н и я  

этнокультурных  знаний  у   подростков  посредством  казахской 

детской литературы.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

73

74

Вестник ПГУ № 3, 2011

Resume

There  is  the  question  about formation  o f  teenagers ’  ethnocultural 

knowledge in this article. Kazakh children’s literature form s the teenagers ’ 

ethnocultural knowledge.

УДК 371  (574+510)

СРЕДНЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ: КИТАЙСКИЙ И 

КАЗАХСТАНСКИЙ ОПЫТ РАЗВИТИЯ

Б.У.  Серикбаева,  С.Е. Булекбаева

Павлодарский государственный университет имени С.  Торайгырова

Вждрение в практику адекватных времени  образовательных стандартов

- максимально соответствующих  лучшим мировым стандартам.  Такая задача 

стоит перед многими развивающимися странами. Поэтому международный 

опыт, в том числе такой страны как  Китай  может быть востребован  развития 

казахстанского средшго образования.

У  Китая  пятитысячелетняя  древняя  история  и  издревле  существует 

традиция  уважения  к  учителям  и  почитания  образования.  Просвещение  в 

древжм Китае  сыграло  ж  только  важжйшую роль  в  передаче  следующим 

поколениям китайской цивилизации и ее развитии, но и вжсло колоссальный 

вклад в развитие мировой цивилизации. Китайское образование в новое время 

берет  свое  начало  в  период  радикальных  социальных  подвижек  столетие 

назад.  Однако  полуколониальное,  полуфеодальное  состояние  тогдашнего 

общества  в  Китае  приводило  к  общему  замедлению  развития  китайского 

образования в новое время, к его отставанию от хода развития образования 

в мире.

1  октября  1949  года  была  создана  Китайская Народная Республика,  и 

китайский народ обрел право быть хозяином в своей страж. Началась новая 

эра в китайской истории, и с этого времени дело образования в Китае вступило 

в совершенно новый этап развития [1].

После  образования  Китайской  Народной  Республики  китайское 

правительство  уделило  серьезное  внимание  делу  развития  просвещения, 

создало новое социалистическое образование, заметно повышало культурно­

просветительский уровень народа. Гарантируя фундаментальное право народа 

на  получение  образования,  страна  быстро  оздоровляла  учебную  систему, 

развивала образование разных ступежй, воспитывала всесторонш развитого 

нового человека социализма  [1].

П ЕДА ГО ГИ Ч ЕС К А Я  С ЕРИ Я

 

75

звсіие ^ е т а э т н № ;)г а ^ ;т е « ^ й № ® е -э и :

Удовлетворяя  потребности  социально-экономического  развития  и

стремясь  идти  в  ногу  со  стремительным  научно-техническим  прогрессом 

в  мире,  в  Китае  была  выдвинута  и  осуществлена  стратегия  «процветание 

страны на основе развития науки и техники « . В процессе социалистической 

модернизации  образование  заняло  стратегическое  положение  и  началось 

его  приоритетное  развитие.  В  соответствии  с  направляющим  курсом 

«просвещение  должно  обращаться  лицом  к  модернизации,  к  миру,  к 

будущему» постоянно шло вперед реформирование и развитие образования. 

Проводился в жизнь курс, согласно которому «образование должно служить 

социалистической модернизации, должно быть соедижно с производством и 

трудом, растить всесторонш развитых строителей социализма и их смену в 

моральном, интеллектуальном, физическом и эстетическом отношениях»[1]. 

Чтобы  во  всеоружии  встретить  будущие  вызовы,  прилагались  усилия  для 

всесторонжго  развития  высококачественного  образования,  воспитания 

нового  поколения,  обладающего  творческим  духом  и  практическими 

способностями.  Определенное  внимание уделяется  развитию образования 

национальных  меньшинств,  как  организации  школ,  выпуску  учебной 

литературы, так и подготовке кадров.

Н езависим ы й   К азахстан   после  получения  суверенитета  тож е 

значительное внимание уделяет развитию образования, в том числе средшго. 

Можно  отметить  бурное  развитие  школ  с  казахским  языком  обучения, 

специального проекта Школ национального возрождения Ассамблеи народа 

Казахстана,  появление  большого  числа  школ  и  гимназий,  выполняющих 

функции старшей школы или подготовки к поступлению в высшие учебные 

заведения  [2].  Однако,  отказавшись  от  социалистической  идеологии, 

казахстанская  средняя  школа,  считаю,  предложила  другое  идейное 

наполжние, дополняющее образовательную функцию школы.  Это  передача 

ученикам сведений и навыков в которых нуждается каждый гражданин для 

развития личности и участия в трудовой, общественной жизни, объективное 

и всесторонше  преподавание мировоззренческих дисциплин, восстановжние 

воспитательной  функции  школы  освобожденное  догм,  ориентированное  на 

формирование  нравственных  и  социальных,  культурных  основ  личности, 

гражданина и патриота  Республики Казахстан [2].

В  Казахстаж  в  свою  очередь  парадигма развития  задана следующим 

образом:  создана  благоприятная  среда  как  фундамент  для  развития 

потенциала  личности,  для  межкультурного  обмена,  для  свободного 

выражения мысли,  для реализации инновационных проектов, для воплощения 

творческих  замыслов.  Это,  в  свою  очередь,  обуславливает  создание 

прогрессивной системы образования,  которая будет максимально отвечать 

интересам и требованиям молодой нации. Таким образом, на данном этапе 

развития Казахстана  роль  образования является ключевой.  Место  страны

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: