І тарау Қазақ жыраулары, би-шешендердің педагогикалық көзқарастарындағы эстетикалық тәрбие және олардың қазіргі мәні

Жаудан аяй көрмеңіз…

Кеуде бір жерді жол қылсам,

Шолақ біржерді көл қылсам,

Құрап жанды көп жиын

Өз алдына ел қылсам, -

деп тебіренеді. Бұл нағыз елін, жерін сүйген патриот ұлдың арманы. Адамгершілік қасиет отбасындағылардың бірін-бірі қадірлеуінен, әке-шешелеріне ерекше құрмет көрсетуінен көрінбек. Бұл халық педагогикасының ежелгі қалыптасқан дәстүрлі көзқарасы. Осыны ойға қазық, тілге тиек ете отырып, көпті көрген көне жырау:

Меккеге қашан жетесің

Әзір Мекке алдыңда

Пейіліңмен сыйласаң

Атаң менен анаңды! –

деп ата – анаңа көрсеткен сый – құрметін құдай жолын қуып, Меккеге барумен пара-пар деген ойды қорытады. Жырау осы өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат етіп:

Балаларыма өсиет

Қылмаңыздар кениеп.

Бірлігіңнен айырма,

Бірлікте бар қасиет

Татулық болып береке

Қылмасын жұрт келеке, -

деп ел бірлігін, жанұя татулығын, достық пен ұйымшылдықты дәріптейді. Ұйымшыл, берекелі, бірлікшіл болыңдар, адал еңбек ет, еңбекті, егіншілік, қолөнер кәсібін қастерлеңдер дейді.

Ақын – жырауладың ішіндегі биік тұлғаның бірі – Бұқар Қалқаман ұлы, Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы билерінің бірі. Бұқар ел қорғаушы батырдың, сөз бастап, дау шешуші бидің үнемі әділдікті жақтауын қалайды. Елдің біркелкі бірлікшіл болуы ел басшысына байланысты деп:

Ел иесі құт болса

Халқы ала болмайды.

Ер жігітке жарасар,

Қолына алған найзасы.

Би жігітке жарасар,

Халқына тиген пайдасы, -

деп халық қамын ойлау азаматтық парыз, нағыз ел қамын ойлайтын адал ұл халқына пайдасын тигізуі, әділет үшін күресуі керек дегенді уағыздайды.

Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік мәселелеріне арналған. Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін қайратымен іске асыратын, ақыл, қайрат пен талаптың тасыған шағы жиырма бесті іздесең де таппайсың, жас өміріңді дұрыс пайдалана біл деп ақыл айтып отыр. Оған қарама – қарсы «кәрілік ел қонбайтын шөл, екі жағы ор, түпсіз терең көл, алдың белгісіз қараңғы тұман түн» деп қорытынды шығарады. Жырау өскелең ұрпақты шынайы достыққа, ар - ождан, адамершілік қасиеттерді өмір бойы қастерлеп өтуді айта отырып, өлмейтін, өшпейтін нәрсе жоқ, қоғам, табиғат, тіршілік үнемі қозғалыста, өзгерісте болады деген пәлсапалық топшылау жасап келеді де «өлмегенде не өлмейді?» деп, өзі сұрақ қойып оған:

Жақсылық аты өлмейді,

Ғалымның хаты өлмейді –

деп жауап береді. Бұл ойдың астарлы мағынасында артыңа атыңды қалдырамын десең халқыңа пайдалы азамат бол, оқу оқып, ғылым жолын қу, бойыңдағы бар өнеріңді, ақыл – парасатыңды қағазға түсіріп, кейінгі ұрпағыңа қалдырып кет деген өнегелі өсиет жатыр.

Жырау адам психологиясындағы жағымсыз жақтарды, мінездегі міндерді көрсетуге ерекше шебер. Мәселен, «қайырымсыз итке мал бітсе, - дейді ол, - сауда келмес ішуге, байдан қайыр кеткен соң, мал біткеннен не пайда», - дейді. Бұл жағдайды біздің қазіргі байларымыз, қазақ бизнесмендері, меценаттық жағдайларға бара алмай жүргендер, ерекше есіне сақтағаны абзал. Ғұлама жырау қатал қайырымсыздықты, кейде танып мал - жанды, сараңдықты сынайды. Адамдардың мұндай жаман қасиеттерден аулақ жүріп, олардың кең пейіл елгезек, қайырымды болуын тілейді.

Асан қайғы заманында да қыр қадірін, ел қадірін білмеген жандар аз болмаған. 300 жылғы жуық орысқа бодан болудың себебінен, кейіннен коммунисттердің кесірінен біз ауылдың қадір – қасиетін ұмыта бастадық. Мәселен қазақ топырағында ХV ғасырда ғұмыр кешкен талай зиялылар болған. Бірақ осынау зиялылардың тәлім – тәрбиелік көзқарастары мен педагогикалық психологиялық ой-пікірлерінің әлі мұрты бұзылмай өз зерттеуін күтіп отырғандығы қынжыларлық іс. Кейбір зерттеушілер айтатындай, ғылым-білім қазақ жеріне тек соңғы кезде келді деген пікірлер шындықпен жанаспайтындығы белгілі.

Зерттеушілер Бұхар жыраудың философиялық пікірлеріне баға бергенде, оның толғаулары сол кездегі Шығыс философиясыньң қазақ топырағындағы нақты бір көрінісі екендігін атап көрсетеді. Жырау өз шығармаларына дүние — хан мен қарашаға, бай мен жарлы-жағытбайға ортақ, ол алма-кезек. Мұнда мәңгілік байлық та, жарлық та, көптік те, жалғыздық та жоқ, сондықтан әркім шама-шарқынша өмір сүруі қажет, адамсыз бұл дүниенің сәні болмайды, әр адам қоғамда қажетті игіліктерді басқалармен бірлесе өндіруі тиіс деген идеяны өзек етеді. Оның пайымдауынша, адамды адам ететін - оның ортасы, нақты тәлім-тәрбиесі. Бірақ, Бұқардың айтуынша, бір биеден ала да туады, құла да туады. Оның "Адамзаттың баласы, атадан алтау тумас па? Атадан алтау туғанмен, ішінде оның бірі арыстан болмас па? Арыстанның барында жорғасы болса мінісіп, торқасы болса киісіп, толғамалы қамшы алып, толағайда толғай дәурен сүрмес пе" деп келетін толғауы — осы айтқандарымыздьщ нақты айғағы. Өз толғауларында Бұхар жырау Абылайханды арыстанға теңейді. Жұртты оның соңынан еріп, саясатын қолдауға шақырады, өйткені оны «Ерен тұлға» деп таниды. Бұхар жыpay бес саусақтың бірдей еместігі сияқты адамдардың да бір-бірінен жеке сипат, қасиеттерімен ерекшеленетіндігін, бұлардың ішінде біреулері көреген, білгір, озық ойлы, қара қылды қақ жарған ақылды болса, екіншісі, керісінше, ойсыз, надан болып келуі мүмкін екенін айтады. Оның ойынша, таланты зор, ерен қабілетті адамдар әлеуметтік өмірде елеулі роль атқарады. Жырау Абылай ханның басқарушылық ролін, қазақ қоғамындағы орнын дәл көрсетуге тырысады .

Заманның аумалы-төкпелі болып келуін Бұқар заңды құбылыс деп санаған. Ол қазақтың үш жүзінің басы қосылып, бір орталыққа бағынған күшті мемлекет болуын аңсаған. Сондықтан Абылай осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп, хандық үкіметтің берік болуы жолында бар ақыл-кеңесін аямайды. Абылай ханның қос тірегі - Бөгембай мен Қабанбайды дос тұтып екеуіне айырықша баға беріп, олардың батырлық тұлғаларын сомдап, топтан озып дара шыққан екі тұлға арқылы қазақтан шыққан небір батырларды мақтаныш етеді.

Жырау Бөгембайдың ақылы терең, өмірге байьппен көз салатын адам екендігін, ел қамын ойлайтын, халқы үшін жанын қиятын батыр екенін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Сонымен қатар оның тек жалаң батыр емес, қолынан неше түрлі іс келетін ақыл-ойы жан-жақты дамыған тұлга ретінде көрсетеді. Қабанбайға арнаған толғауларынан оның ақ көңіл таза жан екенін және досына әділ, бауырмал да кішіпейіл болғанын байқаймыз. Мұсылмандар әулие деп жоғары моральді ақпейіл, көпті көрген көп білетін адамдарды айтады. Міне, Қабанбайдың мінезі жайдары, терең ойлы, көкірегі ояу жан екендігі осынау теңеу арқылы түйінделген. Қос батырдың мінез-құлқын осылайша сомдаған Бұқар жырау кей кездері олардың кемшіліктерін де беттеріне басып айтып, оларға тоқтау салды. Жырау батырлардың ерен ерліктерін жастарға үлгі ету арқылы оларға туған жерді жаудан қорғауға әзір тұрып, ел ішін жаныңды пида етуден тайынба деген ұлағатты ой тастайды.

Жырау адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесіне де ерекше мән берген. Ол "Тілек" атты толғауында жастарға он бір тілек ұсына отырып, соларды орындасаң ғана нағыз азамат болып ержетесің деген уағыз айтады. Аллаға адал болуды, құдай жолын ұстануды ол мұсылмандардың басты моральдық кодексі деп есептейді. Кісінің имандылығы — алдымен оның Аллаға адал болуынан туындайды ("Бірінші тілек тілеңіз, бар аллаға жазбасқа"). Алла — сенің барлық тіршілігіңнің, бүткіл өміріңнің, тыныс-тіршілігіңнің негізгі арнасы. Толғаудың келесі жолында "Екінші тілек тілеңіз, пасық, залым кісінің тіліне еріп азбасқа" деген тілек айтып, жырау қай заманда да залымдар, қаскөйлер аз болмағанын, олардан ылғи да сақтанып жүру қажеттігін еске салады.

Бұқардың үшінші тілегінде қыз-келшшектердің, әйелдердің үсті-басын таза ұстауы, киім кию мәселелері, тіршілік етудің caн алуан қырлары сөз болады.

Бұқар жырау төртінші тілегінде ол төрде төсек тартып жатпауды ойластырыңыз дейді. Бұл арада қазақтың "әуелгі байлық — денсаулық" деген сөзі еске түседі.