Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Қыстырма сөйлемдер
| рек), үстеу мен үстеудің (ең алдымен, ең әуелі), сан есім мен зат есім-нің (бірінші жақтан, екінші жақтан) тіркестерінен жасалған қыстырмалар жатады.
Етістік түбірлілеріне есім (және үстеу) мен етістіктен (кім біледі, соры қайнағанда, шынын айтқанда, жалпы алғанда, бір сөзбен айтқанда, былайша айтқанда, жоғарыда айтқандай т. б.) және етістік пен етістіктен (көріп отырсыз, қорыта айтқанда, қорыта келгенде т. б.) жасалған қыстырмалар жатады. Қыстырма сөз тіркестерінің ішінде бірсыпыра тұрақталған түрлері және жақтық, шақтық, жекеше-көпшелік жағынан қ ұ б ы л м а л ы немесе басқа түсіндірме сөздермен жайылып кете алатын тұрақсыз т і р к е с түрлері болады. Тұрақты қыстырма сөз т і р к е с т е р і н е: сөз жоқ, не шара, амал қанша, амал не, амал нешік, не керек, ең алдымен, ең әуелі тәрізділер жатады. Құбылмалы қыстырма сөз тіркестері: қорыта келсек, (қорытып келгенде, қорыта айтсақ, қорыта айтсам т. б.), сорыма қарай (сорыңа қарай, сорына қарай, сорымызға қарай), оның айтуынша (жұрттың айтуынша, сенің айтуыңша т. т.), өздеріңізге мәлім (бұрыннан өздеріңізге мәлім, өздеріңізге жақсы мәлім, өздеріңізге мәлім болар т. б.), шынын айтқанда (шынымды айтайын, шынын айтсақ, шынын айтса, шынымды айтсам т. т.). Қыстырма сөйлемдер Қыстырма сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналық қызметтерін қыстырма сөйлемдер де атқарады, яғни сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан қатынасын білдіретін сөйлем қыстырма ретінде негізгі сөй-лемнің ішіне енгізіледі. Ондай қыстырма сөйлемдер бастауыш, баян-дауышы және, көбінесе, тұрлаусыз мүшелері де бар толымды, то-лымсыз жалаң, жайылма, жақты, жақсыз жай сөйлемдер болып келеді. С і з білмейсіз ғой, бізбен ағайын, жасы менімен түйдей құрдас Әбдірахман деген болды (Майлин). Тәтті дүние көңілімнен кетті менің, н а н маған (Абай). Шынымды а й т а й ы н, осы адамға деген менде бір ерекше құрмет сақталған (Иманжанов). Амалың бар ма, ақылы жоқ болғасын (Мұқанов). Сөйлем түріндегі қыстырмалардың бірқатары ықшамдалып то-лымсыз жалаң сөйлем түрінде (тек қана баяндауышы сақталып) ке-леді: сіз байқайсыз ба, сен білесің бе, мен білем, мен байқаймын, сіз көріп отырсыз. Қыстырмалар жазуда сөйлемнің басқа мүшелерінен үтірмен ажыратылады. Кейде екі мағынаны білдіретін екі түрлі қыстырма қатар келіп қалғанда, олар бір-бірінен де үтір арқылы бөлінеді: Қ ы с қ а с ы, н е к е р е к, сол науқас турасында мені емдеп жүрген сол доктор маған әзір үйленуге болмайды дейді. Р а с, м е - н і ң байқауымша, сіздің халық — ақын халық (Әуезов). Қыстырма сөздер сияқты, сөйлем мүшелерімен синтаксистік бел-гілі тәсілдер арқылы байланыспайтын, сөйлем мүшелерінің сұрақта-рына жауап бермейтін оқшау сөздердің тағы бір тобы бар. Олар: 1) қойылған сұрақты тура құптауды немесе айтылған ойға келісуші-лікті білдіретін я (ие, иә), құп, жақсы, жарайды, жөн, мақұл деген сөздер; 2) қойылған сұраққа тура қарсы жауап болып табылатын не-месе келіспеушілікті білдіретін жоқ, қой сөздері; 3) амандасу, қош-тасу, кешірім сұрау, алғыс айтуды білдіретін сөздер: сәламатсыз ба, аман ба, есенсіз бе, қош, қош болыңыз, сау тұрыңыз, қайыр, шүкір; кешіріңіз, ғафу етіңіз, рахмет т. б. 107 Бұлар, көбінесе, көркем әдебиетте, диалогтарда қолданылады да, қыстырма сөздер сияқты, сөйлемнің басқа мүшелеріңен үтір арқылы бөлінеді (бұлар сөйлемнен бөлініп, я өз алдына жеке тұрғанда, жеке сөйлем сияқты нүкте, көп нүкте, леп белгісі қойылады). Я (ие, иә), құп, жарайды, жақсы, жөн, мақұл деген сөздер қойыл-ған сұрақты тура құптау немесе айтылған ойға келісушілікті біл-діреді. — Құнанбаев! а-а, әлгі ел бүлдіргіш Құнанбаев сіз бе? — Я, сол менмін, Ваіие превосходителъство (Әуезов). — Ж а р а й д ы, ж а р а й д ы, ел қамқоры болган соң, солай болу керек (Майлин). — Жақсы, мен барайын, — деді ректор (Қабдолов). — Болады, оқиын! — деп мен уәде бердім (Майлин). жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|