Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлем
- Риторикалық сұрақты білдіретін сөйлем
| Сәулеш, сен кімге ызаландың, маған ба? (Әбішев).
4. Іс, қимылдың сапасының, себебінің, мекенінің, мезгілінің із-деулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер қалай? не үшін? неге? қашан? қайда? т. б. сөздердің қатысуымен құралады. Қайда әлгі Мырқал? Олар не үшін қалды? Ол айдаудан қашан қайтыпты? (Әбішев). 5. Зат сапасының, сынының іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер қандай? неше? қай? деген сөздердің қатысуымен құралады. Альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлем Альтернативтік сұрақта жауаптың ізі белгілі болады. Ашық сұ-рақта іздеулі мүше түгел белгісіз болып, оның орнына сұраулық мағынадағы сөздер жұмсалатынын ілгеріде айтқанбыз. Альтернатив-тік сұрақта іздеуге із болып альтернатив сапа, іс аталады. Ол сапа, іс атаулы сөздер арқылы көрінеді де, олардың сұраулық мағынада ай-тылып тұрғанын шылау ма, ме (ба, бе, па, пе) білдіреді. — Осы сөзге сен тоқтайсың ба, тоқтамайсың ба? Қыр соңыңнан қалмай жүрген қыздар ма, қырсық па? (Әбішев). Жауап осы альтернатив сапа, істі негізге алып құрылады. Негізге алып, ескеріп құрылады дегеніміз — жауап сұрақта айтылған альтернативтің аясында ғана қалып қоймайды. Жауап, сұрақ берушінің білгенінен, жорамалынан шет болуы мүмкін. Альтернатив сұрақ тек сұрақ қоюшы жақтың білімін, жорамалын танытады. — А,құдай, немене, Нұрлан келді ме? — Жоқ, сіздің Абзалыңыз обкомның екінші секретары болыпты, (Әбішев). Бұл айтқандарымыз — альтернативтік сұрақты білдіретін сөй-лемдердің мағыналық ерекшелігі. Мағынасына сай бұл сөйлем-дердің 9 Сұраулы сөйлемдерді бұлай бөлгенде, біз 0. А. Арзумянның еңбегін еске алын отырмыз. О. А. А р з у м я н. Вопросительные предложения в персидском языке. Автореферат канд. диссертации. М., 1965. 119 өзіне тән грамматикалық формасы бар. Ол форманы қалыптасты-ратын — ма, ме (па, пе, ба, бе) шылаулары. Альтернативтік сүрақты білдіретін сөйлемде іздеулі мүшелердің екеу болып келуі шарт емес. Кейде ол мүше біреу-ақ болып келеді. — Ертең біздікіне келесіз бе? Бірсыпыра істер бар еді, соны қа-лай қылу туралы сөйлесеміз бе? (Майлин). Мұндайда да сұрақ альтернативтік мәнінен ажырамайды. Өйткені екінші альтернатив мүше (келмейсіз бе?) ойда тұрады. Сұраулы сөйлемдегі альтернатив екі мүше бірі болымды, бірі бо-лымсыз формада тұрған бір сөзден болғанда, екінші сыңары болып кейде тек жоқ жұмсалады 10. — Барамысың, жоқ па? (Майлин). — Сен осы колхоздың бастыгысың ба, жоқ па? Бұл — сөзді жинақы ету мақсатынан туған стильдік амал. ма, ме — баяндауыштың позицияға қатысты жұмсалатын шылау. Ол, негізінен, баяндауыш мүшеге жалғасып жұмсалады. Шылаудың бұл қасиеті сұраулы сөйлемнің құрамына, іздеулі мүшені альтернатив ретімен таныту амалына әсер етеді. ма, ме іздеулі объект баяндауыш мүше арқылы білдіргенде ғана сөйлемнің қалыпты тәртібін бұзбай жұмсалады: Қаз қайтты ма? 0т қалың ба? т. б. Іздеулі мүше баяндауыштан басқа болғанда оны ситуация, сөйлем мүшесінің орын тәртібі, екпін байқататын болады. Бұл жай мына мысалдардан жақсы көрінеді. Профессор мені шақырды ма? Мені профессор шақырды ма? Бірінші сөйлемде іздеулі альтернатив мүше мені ме, екінші сөй- лемде — профессор ма. Осы екі жайда іздеулі мүшелер екпінмен ай-тылады, әрі толықтауыш, бастауыш мүшелер іздеулі объектіні білдірген жайда, олар баяндауышқа жақын тұрып орын таңдайды. Бірақ тілде бастауыш және басқа тұрлаусыз мүшелер іздеуліі болғанын анық, дәл білдіру үшін жұмсалатын параллель конструк-циялар бар. Ол конструкцияның ерекшелігін мына мысалдар таны-тады. Бәтеңкенің тұмсығы қ а н д а й, ж а й п а қ па, с ү й і р ме?(Майлин). Сәулеш, сен к і м г е ызалысың, мағ ан б а (Әбішев)! — Құдалар қ а й д а н қайтты, Қаракемерден б е? — Астыққа н е ш е қатынадың, б е с п е? Сұрау алдымен ашық түрде құралады да, соңынан сұрақ альтер -натив мазмұнға еніп анықтала түседі. Бұл тек ой процесінің ізін бағып құралған конструкция емес, бүл ма, ме шылауларының жұмсалу ерекшелігіне, позиция таңдауына байланысты қалыптасқан конструкция. Риторикалық сұрақты білдіретін сөйлем Сөйлеу практикасында сұраулы сөйлемнің формасы ерекше мақ -сат үшін жұмсалып тұрады. Көлік кеше қайтпап па еді! дегенде сөйлем сұрау формасында тұрғанмен, беретін мағынасы өзгеше. 10 Сұраулы сөйлемнің құрамындағы бұл альтернатив сыңар жауап сөйлемнің басында ұшырасатын сөзді қатыстыру арқылы жасалады. — Тауға жол түсіп пе? — Жоқ, түскен жоқ. Жоқ — альтернатив жауаптың бір сыңары. Сондықтан да ол сұраулы сөйлемге төл сөз ретінде қатыстырылады. Бірақ қазір ол төл сөз мәнінен ажырап, болымды формада айтылған мүшенің альтерна-тиві ретінде жұмсалады. 120 Сөйлем арқылы сөйлеуші болған, өзі білетін оқиғаны баяндап тұр. Бұл хабарды Көлік кеше қайтып еді ғой деп те айтуға болар еді. Бірақ осы екі сөйлемді салыстырсақ, бірінші сөйлемнің мойнына жүктелген коммуникативтік (функционалдық) міндет айқын көрінеді. Бірінші сөйлем оқиғаны тек хабарлап қоймай, оны тыңдаушыға құптату, мойындатуды міндет етіп құрылып отыр. Ол сөйлем тыңдаушыдан құптаған, мойындаған жауап алу үшін айтылып отыр. Ол үшін сөйлем эмоционалды, әсерлі болу керек. Сөйлеушінің өзі білетін жайды сұрақ формалы сөйлеммен айтуы осы мақсатқа байланысты. Сөйлемнің бұл структуралық-мағыналық түрін тіл ғылымы риторикалық сұрақтар деген атпен бөліп алып қарап жүр. Дауыс ырғағының қатысуы жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақтар ерекше жігермен, екпінмен айтылады. Интонациядағы бұл ерекшелікті беретін — дыбыс күшінің (амплитуданың) әсерлі болуы. Сөйлемдегі екпін түсетін сөз ерекше қарқынмен айтылады. Бұл жағынан риторикалық сұрақтың айтылуы лепті сөйлемдерге жақын п. Риторикалық сұрақтардың болымды, болымсыз түрінің жұмса-луында орныққан заңдылык, бар. Риторикалық сұрақтың мойнындағы коммуникативтік міндетті ілгеріде атадық. Сөйлемнің болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы коммуникативтік міндетке байланысты. Сөйлеуші риторикалық сұрақты өзінің ойына қарсы формада құрайды: Ол маған жолықты ма! (сөйлеуші кісінің жолықпағандығын ай-тып отыр). Ол маған сонда жолықпады ма! (сөйлеуші кісінің жолыққандығын айтып отыр). Тыңдаушы жаққа болған оқиғаны, істі мойындату, құптату үшін ой эмоционалды, полемикалы түрде айтылуға тиіс. Риторикалық сұ-рақтың болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы мақсатқа байла-нысты қалыптасқан. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|