Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөздердің тіркесу қабілеттілігі
- Сөздердің синтаксистік байланысы
| Қашқынның ер-тоқымы ,қамшысы, шапаны жатқан жерінде қа-лып қойыпты. Мұнда бір бағыныңқыға ортақтасқан мынандай сөз тіркестері бар:
/ —ер тоқымы Қашқынның —/ ----қамшысы / ----шапаны Сөздердің тіркесу қабілеттілігі Сөз тіркестерін құрастыру — сөздердің «теңін» тауып қиюласты-ру деген сөз. Өз ара қиюласа алатын сөздер ғана сөз тіркестерін қү-рай алады. Олар — мағыналық үйлесімі бар сөздер. Мағыналық үйлесімі жоқ сөздер сөз тіркесін құрай алмайды, мысалы, көрік сөзімен қыз, әйел, келіншек, адам сөздері тіркеседі: қыздың көркі, әйелдің көркі, келіншектің көркі, адам көркі. Ол сөз ауыспалы мағынада 11 ағаш, жаз сөздерімен де тіркеседі: ағаш көркі (жапырақ...), жаздың көркі («Жаздың көркі енеді жыл құсымен, жайраңдасып жас күлер құрбысымен») (Абай). Соңғылар анау айтқан табиғи байланыстағы сөздер емес, поэтикалық талғам негізінде «қолдан» үйлестірілген сөздер тобы. Сөздердің өз ара тіркесу қабілеті бар-жоқтығы, осылай, логика-лық талғамға, сөздердің тілде жұмсалу дәстүріне негізделеді. Мағыналық байланысы айқын сөз тіркестерін бұзып, басқаша айтудағы қателер өз ара тіркесу қабілеті жоқ сөздерді зорлап тіркес-тіруден болады. Бақшада өсетін овощтарды бақта өседі деп айту қан-дай қате болса (өсуі де мүмкін ғой), тау толқыны, бұтақтың ағашы деп айту сондай қате: теңіз толқыны, радио толқыны деуге болады, ал тау толқыны — үйлесімі жоқ сөздер; ағаштың бұтағы, жеңінің астары — дұрыс құралған тіркес те, бұтақтың ағашы, астарының жеңі — шәлкес құралған тіркестер. Кейде сөздердің өз ара мағыналық байланысы болғанмен, солай тіркестірудің онша керегі болмауы мүмкін. Мысалы, ағашты тоғай, тасты тау, сулы теңіз дегендер синтаксистік және мағыналық байланысы бар сөздер, бірақ тоғай ағашсыз, тау тассыз, теңіз сусыз болмайды ғой, сондықтан ағашты, тасты, сулы сөздерін, тек солардың молдығын баса көрсетуде болмаса, тоғай, тау, теңіз сөздерімен тіркестіру де стильдік қате деп есептеледі. Көркем әдебиетте әшейінде өз ара тіркесу қабілеті жоқ сөздер тіркесіп бірі-біріне «көлеңкесін» түсіріп тұра береді. Мысалы: бұйра толқын, тулаған толқын, асау Терек, асау жүрек, Оянған өлке„ Мөлдір махаббат. Бұлар — морфологиялық тіркестер — ақын-жазу-шылардың шеберлік толғамынан туатын ерекше қызметі бар сөз. Сөйтіп, сөздің де өмірі өскелең, тұйықталған, құбылмалы болады. Осыған орай олардың еркін тіркес құрамында жұмсалуы да бір қалыпты болмай, өзгеріске ұшырап, сөз бен сөздің тіркесу аясы та-рылып не кеңейіп отырады. Мысалы, ертеде байдың тоқалы, бидің билігі,қойшының жұмыры дегендерді сөйлеу тілінде екінің бірі айтатын болса, қазір ондай сөз тіркестерін тарихты меңзейтін әдебиеттен әрең табамыз. Екінші жағынан, социалистік жарыс, ха-лық шаруашылығы, өндіріс орындары, радио толқыны, тың игеру, тыңайтқыштарды пайдалану, ет өндіру, жұмыртқа өндіру — жаңа тіркестер.. Мұндайлар көп-ақ. Бір сөз табына енетін лексикалық единицалардың басқа сөздермен синтаксистік топ құрау мүмкіншілігі бірдей емес. Әдетте, үстеулер мен көсемшелер етістіктермен тіркеседі. Көсемшенің есімдермен тіркесуі мүмкін емес. Ал, үстеулердің ішінде тек мезгіл үстеулерінің біразы (бүгін, енді, биыл. бір күн т. б.) баяндауыш қызметіндегі есімдердің жетегінде айтылуы мүмкін, мыс.: бүгін (ай), жарық, е н- д і түсінікті, б и ы л (оның жасы) отызда, (ол) б і р к ү н ауру, бір күн сау. Сын есім, сан есімдер, әдетте, зат есімдерге қатысты болатындық-тан, оларға морфологияда берілген анықтамада «заттың сынын, са-пасын, санын білдіретін сөздер» дегенді айтады. Осыдан ол есімдер тек затқа қатысты, зат есімдермен ғана тіркеседі деген ұғым туады. Негізінде солай. Сонымен қатар сын, сан есімдер қимыл процесінің сапалық, есептік амалын білдіру үшін етістікті сөз тіркестерінің де бағыныңқы сыңары бола алады, мыс.: жақсы сөйледі, түсінікті сөй-леді; екі айтты, қырық құүбылды, екі шұқып, бір қарайды. Сөйтіп, көсемше мен үстеулердің етістіктермен тіркесуі, сын, сан есімдердің зат есімдермен тіркесуі — олардың сөздермен табиғи байланысы, негізінде, тілдегі өз қызметтерін атқарғандағысы, тіркесу қабілеті күшті болғандағысы 12 Үстеулердің кейде есімдерде, сын, сан есімдердің оқта-текте етістіктермен тіркесуі — олардың қосымша қызмет атқарғандағысы және тіркесу қабілетінің онша болмағандағысы. Сөздердің синтаксистік байланысы Сөздер өз ара тіркесіп синтаксистік топ құрау үшін синтаксистік байланыста айтылуы шарт. Ол байланысқа негіз болатын сөздердің мағыналық байланысы. Мысалы, институтты бітірді, концертке қатынасты дегендер мағыналық байланыста солай айтылып әбден қалыптасқан сөз тіркестері. Оларды институтты. тауысты, концертке қосылды деуге болмайды. Оның себебі синтаксистік байланысының дұрыстығында емес, сөздердің мағыналық байланысының жоқтығында. Сөйтіп, сөз тіркесіндегі сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс. Синтаксистік байланысты екі түрлі мақсатпен қарастырамыз: біріншіден, сөздерді өз ара байланыстыруға дәнекер болатын-дардың нелер екендігін айқындау. Екіншіден, солар негізінде жинақталған байланысу түрлерінің қандай екенін айқындау. Біріншіні сөздердің байланысу тәсілі деп, екіншіні сөздердің б а й-ланысу формасы деп танимыз. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|