Nasreddin Hoca'nın fıkralarında insanı anlamamak

154 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

insanlara hatalarını göstermek ve çözüm yolları üretmek amacını güden Nasreddin Hoca'nın konu ile ilgili 

fıkrası şöyledir: 

Hoca,  evinin  damında  uğraşırken,  bir  dilenci  gelir  ve  ısrarla  onu  aşağıya  çağırır.  Hoca  evin 

damından  zor  bela  inip,  dilencinin  sadaka  istemesi  üzerine  kendilerinin  de  sıkıntıda  olduklarını 

söyler. Ardından eline bir torba alıp sokağa çıkar ve farklı bir eve girecek olan dilenciyi yanına 

çağırır.  Dilenci,  sadaka  vermek  için  kendisini  çağırdığını  düşünüp,  koşarak  gelir.  Hoca.  "Eğer 

benim servetim olsaydı, şu torbayı doldurup size sadaka olarak un verecektim. Ancak ne çare ki 

hiçbir şeyim yok,” der. Dilenci, bunu neden daha önce söylemediğini belirterek öfkelenince Hoca 

da: “Niye sen, ben çatıdayken isteğini söylemeden, evin tepesinden beni indirip sadaka istediğini 

söyledin.  “Bayram  aşı,  kara  karşı”  sözü  gereğince  ben  de  böyle  yaptım,”  der  ve  evine  girer. 

(Özkan 1999: 152).  

Görülüyor  ki  Nasreddin  Hoca,  Goethe'nin  "İnsan  kendini,  yalnızca  insanda  tanır."  sözünü 

desteklercesine,  insanı  anlamanın  felsefesini  yüzyıllar  önce  yazmıştır.  Nasreddin  Hoca  fıkrada,  insana 

kendi hatasını anlatabilmenin en iyi yolunun, aynı olayı ona yaşatabilmekle mümkün olduğunu düşünür. 

Eylemin,  sözden  daha  etkili  olduğunu  savunan  Nasreddin  Hoca  bir  anlamda,  “Sana  yapılmasını 

istemediğini sen de başkasına yapma" mesajını verir. "Bir insanın, Anababa, Yetişkin ve Çocuk rollerini, 

Yetişkin'in  denetimi  altında  dengeli  şekilde  kullanabilmesine  Empatik  Davranış"  (Dökmen  1994:  315) 

denir.  Nasreddin  Hoca  fıkralarında,  toplumdaki  ana-baba-çocuk  ve  yetişkin  rollerini  üstlenerek  çocuk 

kişileri  eleştirirken,  sezgisel  davranışlarıyla  yetişkin  rolünü  sergileyen  insanları  teşvik  eder.  Nitekim 

dilenci,  zor  şartlar  altında  Hoca’yı  aşağı  çağırırken  ve  ikinci  kez  çağrıldığında  sadaka  verileceğini 

düşünüp  koşarken  çocuk  rolünü  üstlenir.  Nasreddin  Hoca  da  ona  aynı  karşılıkla  ceza  verirken  çocuk,  

parası  olsaydı  ona  yardım  edeceğini  iletirken  ana-baba,  dilencinin  benmerkezci  davranışını  ona 

uygulamalı  yaşatarak  görmesini  sağlarken  yetişkin  rolünü  üstlenmiştir.  Böylece  Nasreddin  Hoca, 

körelttiğimiz  bakış  açılarımızı,  benmerkezci  davranışlarımızı  ve  düşüncesizliğimizi  ironik  yollardan 

yüzümüze sert bir tokat gibi indirerek, ıslahımızın çabuklaşmasını hedeflemiştir.    

Atalarımız  “Hatasız  kul  olmaz”  demiş.  Her  insan  hata  yapar  ama  önemli  olan  insanın  kendisini 

eleştirmesi  ve  hatalarını  görüp,  sürdürmekten  vazgeçmesidir.  Nasreddin  Hoca  fıkralarında,  renkli  olay 

sahnelerini  okurken  veya  dinlerken  sosyal  hayatın  eleştirel  yönlerine  dair  gerçeklikleri  gülerek  öğrenir, 

kendimizi görme fırsatı bularak davranışlarımıza çekidüzen vermeye çalışırız. Aşağıdaki fıkra, Nasreddin 

Hoca'nın, topluma yeniden kazandırmak istediği kişiye verdiği  ironik cezaları konu alır: 

Bir toplulukta gevezenin  biri gecenin geç vaktine kadar sözü kimseye bırakmadan konuşur. Hoca 

da  durmadan  esner.  Toplantı  bitip  ayrılırken  geveze  adam  Hoca'ya:  "Hiç  ağzını  açmadın?  Hoca!” 

deyince o da: “Açmaz olur muyum. Az daha ağzım yırtılacaktı!” diye cevap verir. (Tokmakçıoğlu 2004: 

175) Fıkrada, yaptığı saygısızlığın farkında olmayan hatta daha da üste çıkmaya çalışan adamın davranışı, 

Hoca'nın bayramlık ağzını açmasına neden olmuştur. Nasreddin Hoca, verdiği ironik cevapla adama bir 

anlamda  “Bize  hiç  fırsat  vermedin  ki!”  derken,  dolaylı  yollardan  ayıbını  yüzüne  vurarak,  yanlışını 

düzeltme  şansı  verir.  Toplumsal  hayatta,  bazen  ısrarla  yanlışlarına  devam  eden  kişileri,  ironi  oklarına 

tutarak, hatalarının farkına varmaya davet etmeliyiz. Birileri bunu yapmadıkça, o kişi toplumda daha çok 

can  yakacak  ve  kendi  saygınlığını  da  yitirecektir.  Nitekim  Nasreddin  Hoca  farklı  bir  fıkrasında, 

dinlemenin önemini vurgulayarak, “Dil bir, kulak ikidir. Az söyleyip çok dinleyin ki insan-ı kâmil olasız.” 

(Halıcı 1994: 25) şeklinde öğütlerde bulunur. Konu ile ilgili farklı bir fıkrasında Nasreddin Hoca, adam 

olmanın  yönteminin  kulak  olduğunu  belirtir  ve  "Herhangi  bir  adam  konuşurken  onu  can  kulağı  ile 

dinlemeli; bu arada kendi ağzından çıkanı kendi kulağı duymalıdır." der. (Sakaoğlu-Alptekin 2009: 172) 

Görülüyor  ki,  toplumun  örf  ve  âdetleri  içerisinde  “Bir  konuş,  iki  dinle”  sözü,  Nasreddin  Hoca'nın 

eğlendirirken eğitmek felsefesiyle gelecek nesillere taşınmak istenmiştir. 

Anadolu halkının "Halden anlamak" deyimiyle ifade ettiği empatik yaklaşım, Nasreddin Hoca'nın 

şu fıkrasıyla da ele alınır: 

"Hoca bir gün hastalanır ve komşuları onu görmeye gelirler. Geçmiş olsun dedikten sonra sohbet 

etmeye  başlar,  sözü  gittikçe  uzatırlar.  Hoca’nın  canı  sıkılır,  ama  bir  şey  diyemez.  Namaz  vakti 

gelince  kalkan  ziyaretçilerden  biri  Hoca’ya:  “Hocam,  bizden  bir  isteğin  var  mı?”  diye  sorar. 

Hoca, bunu fırsat bilip: “Size vasiyetimdir, siz siz olun sakın hastanın yanında onu sıkacak kadar 

oturmayın!” diyerek taşı gediğine koyar. (Sakaoğlu 2005: 79).  

Kendisini  ziyarete  gelen  kişilerin,  empati  kurmadan  davranmaları  hasta  psikolojisini  anlamaktan 

uzak  olduklarını  göstermektedir.  Dolayısıyla  kişilerin  ziyaretleri,  hastaya  faydalı  olmak  yerine  külfete 

155 

Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK/Nasreddin Hoca Fıkralarında İnsanı Anlama/mak  

dönüşmüştür.  Nasreddin  Hoca  fıkrada,  "Hasta ziyaretinin  kısası  makbuldür."  mesajını  verirken,  dolaylı 

yollardan da insanı anlamanın önemini vurgulamaktadır. 

Nasreddin  Hoca,  bazen  de  fıkralarında,  işin  aslını  anlamadan  atıp  tutan  kişileri  eleştirir.  Toplum 

içerisinde  insanların  hal  ve  hareket  nedenlerini  bilmeden  önyargılı  davranıp,  onları  eleştiren,  insanı 

anlama sanatından yoksun insanlar, Nasreddin Hoca'nın ironi oklarını hedef olmuştur. 

Bir yaz günü öğle sıcağında Nasreddin Hoca, komşu köye giderken, yolu bir çeşmeye uğrar. Dili 

damağına  yapışmak  üzere  olan  Hoca,  "su  boşa  akmasın"  diye  çeşmenin  oluğuna  tıkanan  ağaç 

parçasını var gücüyle asılıp, çıkarır. Birden akan basınçlı su, Hoca'nın üstünü başını ıslatır. Bütün 

bu  olan  bitenlere  kızan  Nasreddin  Hoca,  suyun  karşısına  geçerek:  "Boşuna  tıkamamışlar  senin 

ağzını... Demek ki, hak etmişsin!" der (Sakaoğlu-Alptekin 2009: 173).  

Nasreddin  Hoca’nın  fıkralarında  vermek  istediği  en  önemli  mesajlardan  birisi  de  hayata  bakış 

açımızın  “çift anlamlı düşünüşten” yoksun olmasıdır.  İnsanoğlu, sürekli şikayet eden, başına gelen her 

aksaklıkta ümitsizliğe kapılıp, isyana sürüklenen veya tek taraflı düşünüp karşıdaki kişinin davranışlarını 

yerli yersiz yorumlayan önyargıya sahiptir. Kişinin çok yönlü olaylara bakarak davranmasını, işin aslını 

bilmeden yorumlar yapmasının yanlışlığını dile getiren Nasreddin Hoca, fıkralarında sık sık zekâ, tecrübe 

ve empati üçlüsünün önemini vurgular.  

Nasreddin Hoca, iletişimde empati kurmak yerine, akıl veren insanların düştüğü hatalı durumu şu 

fıkrasıyla örnekler: 

"Bir  yaz  gecesi  Hoca  ile  hanımı  sıcağa  dayanamadıkları  için  damda  yatarlar.  Herkesin  derin 

uykuya  daldığı  sırada  hırsızlar  gelip,  buldukları  her şeyi  çalarlar. Sabahleyin evine  giren  Hoca, 

eşyalarının  çalındığını  görünce,  kapıya  çıkarak  bağırmaya  başlar.  Hoca'nın  sesini  duyan 

komşuları, onun yanına gelir ve: "Ah Hocam, ah! Hiç insan geceleyin damda yatar mı?". "Hocam 

kapının arkasına sürgüsünü takmamış mıydın?", "Hocam, kilit bozuk muydu yoksa?" şeklinde arka 

arkaya  sorular  sorarlar.  Hoca  bakar  ki  soruların  ardı  arkası  kesilmeyecek,  dayanamayıp:  "Bre 

komşular, doğru söylüyorsunuz da bizim hırsızın hiç mi suçu yok?" der. (Sakaoğlu-Alptekin 2009: 

143)  

Kişilerarası iletişimde, karşıdaki kişinin bizi anladığından emin olmamız ve ona güven duymamız 

bizi ikna edici sözlerine bağlıdır. Derdimizi paylaştığımız kişilerden beklentimiz, bize akıl verilmesi veya 

hatalarımızın  sebebinin  tekrar  tekrar  hatırlatılması  değil,  sıkıntılarımızın  hafifletilmesine  yardımcı 

olunarak  anlaşılabilmektir.  Nitekim  Nasreddin  Hoca,  fıkrada,  yangına  körükle  giden  kişilerin  iletişim 

çatışmasına yol açan sözlerine karşılık, söylenmesini istediği cevabı söyleyerek sitem eder.  

İnsanı anlama, en zor sanattır. Ruhsal yapılarımızın, kendimizi ifade etme yollarımızın ve başkasını 

anlayabilme  kabiliyetimizin  farklılığı,  kişilerarası  iletişimde  dikkate  alınmalıdır.  Hatalarımızdan  ders 

almamız,  başkalarına  tecrübelerimizle  yardımcı  olmamız  sağlıklı  iletişimin  en  önemli  yoludur.  Ünlü 

filozof  Heraklitos'un "Aynı ırmakta iki kez yıkanılamaz." sözünde belirttiği gibi değişim kaçınılmazdır ve 

"Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir."

 

 Kendiliğin farkında olan insan, her hatasında kendini aşarak, 

tecrübelerinden  ders  çıkarır.  İnsanın  duygu  ve  düşüncelerine  yansıyan  değişimler,  karşıdaki  kişinin  de 

onu anlama çabasında değişim demektir. Bu yüzden iletişimde bulunduğumuz kişiyi sorgulamadan önce 

onu, yaşadığı koşullar içerisinde değerlendirmemiz gerekir. Empatiye bağlı kurduğumuz iletişimler önce 

kendimizin  sonra  da  hayatlarına  dokunduğumuz  insanların  yaşamlarını  olumlu  yönde  değiştirmemiz 

demektir. Unutmayalım ki yaşam, insana verilen bir armağan, insan da bu dünyanın var olma nedenidir.

 

KAYNAKÇA 

Arasteh, A. R., (2000), Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş/Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Kişilik Çözümlemesi, 

(çev. Bekir Demirkol, İbrahim Özdemir), Ankara: Kitabiyat Yayınları. 

Arslan, M.-B. Paçacıoğlu (1996), Letâ’if-i Hoca Nasreddin, (hzl.) Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık. 

Dökmen, Ü. (2003), Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul: Sistem Yayıncılık. 

Fuat, M. (2004), Nasreddin Hoca Fıkraları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 

Goleman,  D.  (1995),  Duygusal  Zekâ/Neden  IQ’den  Daha  Önemlidir?  (çev.:  Banu  Seçkin  Yüksel),  İstanbul: 

Varlık/Bilim Yayınları. 

Halıcı,  F.  (1994),  Şair  Burhaneddin’in  Nasreddin  Hoca’nın  Fıkralarını  Şerheden  Eseri,  Ankara:  Atatürk  Kültür 

Merkezi Yayını. 

James, J. (2004), Beden Dili/Olumlu İmaj Oluşturma, (çev. Murat Sağlam), İstanbul: Alfa Yayınları. 

Kısa, C. (2005), Carl Gustov Jung’da Din ve Bireyleşme Süreci, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları. 

Koz,  M.  S.  (2015),  Letâ'if  Nasreddin  Hoca  Fıkralarının  İlk  Baskısı  Çeviriyazı-Tıpkıbasım,  (hzl.),  İstanbul:  Konya 

Büyükşehir Belediyesi Yayınları. 

156 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Özkan, İ. (1999), Huca Nasreddin Mezeklere (Nasreddin Hoca Fıkraları) (hzl.), Ankara: Tika Yayınları. 

Sakaoğlu, S. (2005), Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara: Akçağ Yayınları. 

Sakaoğlu, S.- Ali B. A. (2009), Nasreddin Hoca, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. 

Tokmakçıoğlu, E. (1981), Bütün Yönleriyle Nasrettin Hoca, İstanbul: Geçit Kitabevi. 

Yılmaz, M. A. (2009), Dil Zekâsı / İletişim Sihirbazlığı, İstanbul: Akis Kitap Yayınları. 

ORTA ASİYADA ƏLİFBA MÜBARİZƏSİNƏ BİR BAXIŞ  

(QAZAXISTANDA ƏLİFBA MÜCADİLƏSİ) 

Elçin İBRAHİMOV



 

Xülasə:  Türkdilli  xalqların  istifadə  etdikləri  əlifbalar  hər  zaman  tədqiqatçılar  tərəfindən  böyük  araşdırma 

mövzusu olmuşdur. Tarixən Türklər bir çox əlifbalardan istifadə etmişlər və bu əlifbaların qəbul edilməsi bir 

çox amillərlə bağlı olmuşdur.  

Tarixi keçmişdən indiyə kimi Türk xalqlarının bütövlüyü onların ərazisinin, dilinin, əlifbasının və bir çox 

maddi-mənəvi dəyərlərinin dəyişikliklərə məruz qalması heç də təsadüfi olmamışdır. Böyük ziddiyyətlərlə 

dolu  olan  həmin  hadisələrin  dərin  kökləri  müharibələrin,  qırğınların,  itkilərin  baş  verməsinə  səbəb 

olmuşdur.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  Türkdilli  xalqlar  hər  zaman  öz  milli-mənəvi  dəyərlərinin  əsasını 

təşkil edən atributlarını qoruyub saxlamağa, nəsildən-nəsilə ötürməyə nail olmuşdur.  

Orta  Asiyada  və  Qazaxıstanda  da  əlifba  mücadiləsinin  dərin  taarixi  kökləri  var.  Araşdırma  məqsədli  bu 

yazımızda Qazaxıstanda aparılmış əlifba mücadiləsini geniş şəkildə verməyə çalışacayıq. 

Açar Sözlər: Türkdilli xalqlar, Türk dünyası, Türklər, Əlifbalar, Orta Asiya. 

An Overview of the Alphabet to the Struggle in Central Asia (Kazakhstan, the Struggle of the 

Alphabet) 

Abstract:  Alphabets  used  by  Turkic-speaking  peoples  have  always  been  the  subject  of  investigation  by 

researchers. Historically, many Turks have taken advantage of alphabets and the adoption of the alphabet has 

been linked to many factors. 

Turkish peoples in the past, so as historical integrity of its territory, language, alphabet and a lot of exposure 

to changes in the financial and moral values was no coincidence. The event, which is full of contradictions 

deep roots in the wars, massacres, has caused losses. Despite all this, the Turkic-speaking peoples, who are 

always at the heart of their attributes to preserve national and  moral values, has been able to transmit  from 

generation to generation. 

Kazakhstan,  Central  Asia,  and  has  deep  historical  roots  in  the  struggle  of  the  alphabet.  Research  for  this 

paper was carried out in Kazakhstan will try to give a broad struggle of the alphabet. 

Keywords: Turkish-speaking peoples, the Turkish world, Turks, alphabets, in Central Asia. 

Əlifba  məsələsi  son  iki  əsr  ərzində  Türk  dünyasında  və  Türkologiya  elmində  ən  çox  müzakirə 

olunan və hələ də aktuallığını saxlayan problemlərdən biridir. Fərqli yanaşmalar, illərlə davam edən və 

hələ də  davam  etməkdə  olan  müzakirələrə baxmayaraq Türkdilli  xalqların əlifba  mücadiləsi hər  zaman 

aktuallıq təşkil etmişdir.  

Qazax yazı dilinin ilk əsərləri Kazan, Orenburq, Ufa, Troitsk, və Sant-Peterburqda çap olunmuşdu. 

Bu  əsərlər  XX  əsrin  ilk  yarısına  qədər  Türk  dünyasının  ortaq  yazı  sistemi  olan  Ərəb  əlifbası  ilə  çap 

edilmişdir. (Ebrar, 1979: 103-104) 

Ərəb  əlifabalı  Qazax  Türkcəsi  mətnləri  çap  olunan  zaman  Kiril  əlifbasının  Qazaxlar  tərəfindən 

öyrənilməsi və bu əlifbanın yayılması məqsədilə 1860-cı illərdə Qazaxlar üçün Kiril əlifbası ilə kitablar 

da çap edilməkdə idi. (Ebrar, 1979: 121) 

N.İ.İlminski,  P.M.Melioranski,  N.N  Pantusov,  A.E.Alektorov,  A.V.Vasilyev  kimi  şərqşünaslar 

tərəfindən çap olunan Qazax xalq ədəbiyyatı nümunələrinin böyük bir hissəsi Kiril əlifbası ilə çap edilir; 

məşhur  Qazax  maarifçisi  İbray  Altınsarinin  1870-ci  illərdə  Kiril  əlifbası  ilə  dərs  kitabları  (Kırgızskuyu 

hrestomatiya;  Naçalnoe  rukovodstvo  k  obuçeniyu  kirgız  russkomu  yazıku  və  s.)  çap  edilmişdir. 

(Kenesbayev-Musabayev-Netaliyeva, 1972: 66) 

İ.Altınsarinin  1871-ci  ildə  Kazanda  çap  edilən  “Kirgizskaya  hrestomatiya”-nın  önsözünə  yazdığı 

"Məqsədinə  uyğun  olaraq, bu  kitabın rus  hərfləri  ilə yazılması  daha  məqsədəuyğundur.  Çünki  bu  kitab 

çox  zəngin  və  faydalı  rus  kitablarına  yol  göstərəcək  bir  keyfiyyətdədir"  şəkilindəki  cümlələri,  Türk 

dünyasının  ziyalılarının  İlminskinin  təsiri  altında  olduğunu  göstərir.  İ.Altınsarin  bu  təsir  nəticəsində 

Qazax kəndlərində Rus məktəbləri açılmasına rəhbərlik etmişdir. (Bacon, 1927: 490-491) 

                                                      



 

AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Türk dilləri şöbəsi, elchinibrahimov85@mail.ru 

158 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

İbray  Altınsarin  Qazax  məktəblərində  rus  əlifbası  və  rus  dilinin  öyrənilməsini  dəstəkləyən 

fəaliyyəti İlminskinin Kazanda Kiril hərfli Qazax Türkcəsi mətnləri çap etdirməsi ilə paralel olaraq həyata 

keçmişdir. 1866-cı ildə başlayan və 1910-cu ilə qədər davam edən bu fəaliyyətdə 72 kitab çap edilmişdir.  

Qazax  Türkcəsinin  ərəb  və  kiril  əlifbaları  ilə  paralel  şəkildə  yan-yana  qeyd  edilməsi  1929-cu  ilə 

qədər  davam  etmişdir.  Qazax  Türkcəsi  ərəb  əlifbası  ilə  XX  əsrin  əvvələrinə  qədər  heç  bir  imla 

qanunauyğunluqlarına  əməl  edilmədən  yazılmışdır.  İmla  qaydalarının  yaradılması  zərurəti  isə  Dala 

vilayəti  və  Türkistan  vilayəti  qəzetləri  ilə  Aykap  jurnalında  dövrün  maarifçiləri  və  ziyalıları  tərəfindən 

müəyyən zamanlarda dilə gətirilmişdir. (Arat, 1987: 502) 

Ərəb  əlifbalı  Qazax  Türkcəsinin  imla  qaydalarının  tərtibini  ilk  olaraq  Ahmet  Baytursun  həyata 

keçirmişdir. İsmayıl Qaspıralının hazırladığı qaydalara əsaslanaraq Ərəb əlifbasını 1910-cu illərdə Qazax 

Türkcəsinə tətbiq edən Baytursun Qazax Türkcəsinin səs quruluşu və yazı sistemi haqqındaki fikirlərini, 

1912-ci ildən etibarən Aykap jurnalı və Qazax qəzetində dilə gətirmişdir. (Baldauf, 1993: 262) 

O,  Aykap  jurnalının  1912-ci  il  9-10-cu  saylarında  çap  edilən  "Şahzaman  mırzaga"  başlıqlı 

yazısında  Qazax  Türkcəsində  olmayan  səslərin  qarşılığı  olaraq  əlifbada  qeyd  olunan  (ﺺ,  ﺾ,  ﻄ,  ﻈ)  bu 

hərflərin çıxarılmağına ehtiyac olduğunu söyləmişdir.  

Baytursun  “Qazax”  qəzetinin  1913-cü  ildə  çap  olunan  34-cü  sayında  "Jazu  meselesi"  adlı 

məqaləsində isə, qazax türkcəsindəki saitlərin hərf dəyərləri (ﻯ,ﻱ,ﻒ,ﻮ) haqqındakı fikirlərini geniş şəkildə 

izah  edir.  O,  bu  məqaləsində  1-ci  əlifbadan  (ﺺ,  ﺾ,  ﻄ,  ﻈ)  hərflərinin  çıxarılmasını,  2-ci  qazax 

türkcəsindəki sait səslərin hər biri üçün ayrı bir hərfin müəyyən edilməsini, 3-cu k və g samitlərinin ön 

sıradakı  sait  səslərlə  birlik  yaratdığı  təqdirdə:özün  əvvəllində  xüsusi  bir  işarə  qoyulmalı  olduğunu 

söyləmişdir. (Baytursun, 1992: 17) 

Baytursunun  "Jana  imla"  adlandırdığı  əlifba  fəaliyyəti  "Oxumaq  qaydaları"  adı  ilə  1912-ci  ildə 

Orenburqda çap edilir. Qazax türklərinin daha sonra istifadə edəcəkləri latın və kiril əlifbalarının təməlini 

təşkil 

edən 

Baytursunun 

tətbiq 

etdiyi 

Qazax-Ərəb 

əlifbası 

bu 

şəkildə 

idi: 

  .ﺀ,ﺍ,ﮦ,ﮫﯿ,ﻯ,ﻒ,ﻮ,ﻥ,ﻡ,ﻞ,ﮒ,ﮎ,ﻖ,ﻍ,ﺱ,ﺯ,ﺭ,ﺪ,ﺥ,ﺞ,ﺝ,ﺕ,ﭖ,ﺏ,ﺁ.  Əlifbada  həmçinin  (ﯓ)  hərfi də  var  idi.  Baytursunun 

Qazax-Ərəb  əlifbasına  gətirdiyi  yeniliklərlə  qazaq  türkcəsi  danışıldığı  kimi  yazılmağa  başlanılmışdır. 

Əlifbadan da başa görünür ki, qazax türkcəsində səs olaraq qarşılığı olmayan və sadəcə alınma sözlərin 

yazılışında nəzərə çarpan (ﻒ,ﺾ,ﺫ,ﺥ,ﺡ,ﺚ) hərfləri Baytursun əlifbasında qeyd olunmur.ﺺ və ﺺ hərfləri 

isə  Osmanlı  imlasında  Türkcə  sözlər  üçün  istifadə  edilərkən,  Baytursunun  hazırladığı  Qazax-Ərəb 

əlifbasından çıxarılır. Qazax Türkcəsindəki s və t səsləri, bu əlifbada  ﺖ və ﺱ hərfləri ilə qarşılanır. Bu 

əlifba  ilə,  ərəb  və  fars  alıntıların  özünəməxsus  şəkildə  yazılmasından  da  imtina  edilmişdir.  Bugünkü 

qazax  türkcəsindəki  ş  səsi,  Baytursunun  əlifbasında  ﺞ  ilə  qarşılandığı  üçün  ﺶ  hərfi  də,  əlifbada  yer 

almışdır. j səsi isə, ﺢ ilə göstərildiyi üçün, ﮆ əlifbaya daxil edilməmişdir. Bu əlifbada ﮬ hərfi, sadəcə ilk 

hecanı izləyən hecalarda qapalı e (è) üçün istifadə edilmişdir. (Ercilasun, 2000: 483) 

Ahmet Batursunun bu fəaliyyətlərindən sonra 1914-cü ildə Kazanda İşanali Baymirzənin "Kazakşa 

dürüs jazu kaideleri" adlı risaləsi çap edilir. Bu risalədəki qazax türkçəsinin imla qaydaları yalnız on il 

sonra 1924-cü ildə Qazax Maarif Milli Komissarllığı və Qazax Elm Komissiyyası tərəfindən təsdiq edilir 

və Enbekşi qazax qəzetinin 24 iyun 1924-cü il tarixli qərarı ilə elan edilir. (Kenesbayev vd., 1972: 67) 

Risaləyə görə əlifba bu şəkildə idi; ,ﻯ ,ﮬ,ﻮ,ﻥ,ﻡ,ﻞ,ﮒ,ﮎ,ﻖ,ﻉ,ﺶ,ﺱ,ﺯ,ﺭ,ﺪ,ﺥ,ﺝ,ﺕ,ﭖ,ﺏ,ﺁ. Bu əlifbada Ərəb 

və Fars yazı sistemindən alınan hərflərindən başqa Türkcənin səslərini qarşılamaq üzərə, Türklərin İslamı 

qəbul etməyindən sonra istifadə etməyə başladılar. (Şirin, 2006: 290) 

Qazax-Ərəb əlibasında 1924-cü ildən sonra da bir çox islahatlar aparılmışdır. Ancaq bu əlifba ilə 

bağlı  islahatların  çoxluğu  və  rəsmi  təsdiq  edilmiş  bir  əlifbanın  olmaması,  qaydalı  bir  yazı  sisteminin 

bütün sahələrdə ortaq olaraq istifadə edilməsini təmin edə bilməmişdir. 

(əlavə Qazax-ərəb əlifbası 1929 cədvəl)  

Qazax mədəni həyatının öndə gedən qəzetlərindən olan "Jana mekteb" 1923-cü ildən etibarən Ərəb 

əlifbasının  Latın  əlifbası  ilə  dəyişdirilməsi  yönündə  fikirlər  təklif  edən  yazılar  yazmağa  başlayır.  Latın 

əlifbasının  qəbul  edilməsinə  dair  məsələlər  qəzət  vasitəsilə  araşdırılır.  Bakıda  keçirilən  Türkoloji 

Qurultaydan  iki  il  sonra  1928-ci  ildə  Qazaxıstan  Mərkəzi  İcrayyə  Komitəsi  tərəfindən  keçirilən  6-cı 

iclasın  qərarı  ilə  Qazaxıstan  Mərkəzi  Komitəsi  və  Sovet  Milli  Komitəsi  24  yanvar  1929-cu  ildə  Latın 

əlifbası əsasında yeni Qazax əlifbasının qəbul qərarını təsdiq edir. Bu qərar  "Enbeşk qazax" qəzetinin 1 

fevral 1929-cu il tarixli sayında xalqa elan edilir. Latın əsaslı yeni əlifbanın qəbul edilməsindən bir neçə 

ay sonra, 29 iyul 1929-cu ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcrayyə Komitəsi qazax türkcəsinin imla qaydalarını 

qəbul edir. (Kenesbayev vd., 1972: 67) 

159 

Elçin İBRAHİMOV/Orta Asiya’da Elifba Mübarizesine Bir Bahış (Kazakistan’da Elifba Mücadilesi) 

Latın əsaslı 30 hərflik ilk Qazax əlifbası bu şəkildə idi: a, в, c, ç, d, e, ə, g, h, x, i, ь, j, k, l, m, n, ŋ, 

o, ө, p, r, o, q, r, s, t, u, v, ƶ. (Şirin, 2006: 292) 

29  hərflik  bu  əlifbada  1938-ci  ildə  Qazaxıstan  Mərkəzi  İcrayyə  Komitəsi  və  Sovet  Milli 

Komissarlığının qərarı ilə islahat aparılmış, nəticəsə 32 hərflik Qazax-Latın əlifbası bu şəkildə müəyyən 

edilmişdir: a, в, v, g, d, e, ç, ƶ, i, j, k, l, m, n, o, p, r, c, t, u, f, x, o, q, c, ə, ө, h, ŋ, й, у, ь. 

Yeni  əlifba,  məlum  olduğu  kimi,  Kiril  əlifbasına  uyğun  şəkildə  tərtib  edilməklə  yanaşı  əvvəlki 

əlifbadan fərqlənirdi. Yeni Qazax-Latın əlifbasına Kiril əlifbasından iki hərf (й və у) əlavə edilmişdir. Bu 

hərflərdən й ön damaq yarı sait olan у, qapalı u saitini qarşılamaq üçün əlifbaya əlavə edilmişdir.  

1938-ci ildə qəbul edilən əlifbada əvvəlki əlifbada olmayan f və x hərfləri əlavə edilmişdir. x hərfi, 

Türkcənin arxa damaq hərfi olan ḫ-nı alınmalardakı eyni səsi qarşılamaq üçün istifadə edilmişdir. Türkcə 

sözlərdə  ı-saitini  əvəz  edən  i  hərfi,  1938-ci  il  islahatından  sonra  j  hərfi  ilə  təmsil  edilmişdir.  Eyni  səs, 

alınmalar nəzərə alınanda i hərfi ilə təmsil edilmişdir.  

Qazax türkcəsində yazını son dərəcə çətinləşdirən və qarışıq bir şəklə salan bu yazı sistemi, qısa 

zaman  ərzində  tərk  edilmişdir.  1938-ci  il  hər  nə  qədər  latınlaşmış  yazının  nəzərdən  keçirilib  reforma 

məruz qaldığı il olsa da, sovet türkcülüyü eyni il sürətli bir şəkildə yazılarını Mərkəzin təsiri nəticəsində 

Kirilləşmişdir. Altay, şor, qumuq, kırım və Noqay yazı dilləri 1938-ci ildə kiril əlifbası ilə qeyd edilməyə 

başlanmışdır. Kirilləşmə zəncirinə Xakas, Azərbaycan və Tatar, 1940-cı ildə isə özbək, türkmən, qaraçay-

balkar, qırğız və başqurd dilləri ilə birlikdə qazax dili də əlavə edilmişdir.  

Qazax  türkcəsinin  Ərəb  əlifbası  ilə  qeyd  edildiyi  XIX  əsrdə  İbray  Altınsarin,  Çokan  Velixanov 

kimi  qazax  ziyalıları  və  P.M.Melioranski,  N.İ.İlminski  kimi  rus  dilçi  alimləri  də  yazıda  kirilləşməni 

müdafiə etmiş və kiril əlifbasının qazax türkcəsində də istifadə edilməsini təklif etmişlər. O illərdə elə də 

yaxşı qarşılanmayan bu təkliflər 1930-cu illərin kirilləşmə dövründə yenidən müzakirə edilmiş və 1938-ci 

ilin aprel-may aylarında qazax ziyalıları tərəfindən Kiril əlifbasına keçidlə bağlı konfranslar keçirilmişdir. 

Bu  konfransların  keçirildiyi  ərəfədə  Qazaxıstan  Dilçilik  İnstitutunun  direktoru  S.A.Amanjolov,  kiril 

əlifbası əsasında yeni bir əlifba layihəsi hazırlamış və SSRİ Elmlər Akademiyasının Qazaxıstan filialı bu 

layihəni çap etdirmişdir. Yeni əlifba 8 avqust 1939-cu il tarixində qəbul edilmişdir. (Amanjalov, 1940) 

S.A.Amanjolovun  hazırladığı  Qazax-Kiril  əlifbası  mətbuatda  müzakirə  olunan  zaman  27  avqust 

1940-cı il tarixində əlifba və imla problemlərinə həsr olunmuş bir konfrans keçirildi. Yazıda kirilləşməyə 

qarşı  müxalif  olanların  fikirlərinin  səslənmədiyi  və  qazax-kiril  əlifbasının  qəbul  edildiyi  bu  konfransdn 

təqribən iki ay sonra, 10 noyabr 1940-cı ildə Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin 5-ci 

iclasında "Qazax yazısının Latınlaşdırılmış əlifbadan Rus əlifbasına əsaslanan yeni əlifbaya keçirilməsi 

qanunu" təsdiq edilir. Bu qərar “Kazahstanskaya pravda” qəzetinin 13 noyabr 1940-cı il tarixli sayında 

xalqa elan edilir. (Şirin, 2006: 294) 

Beləliklə,  Sibir  bölgəsində  keşiş  Veniaminov  və  yepiskop  Macariusun  (Makariy  Gluharev),  Orta 

Asiyada  İlminski  və  Ostroumovun  başladığı  kirilləşdirmə  yolu  ilə  türk  yazılı  dillərinin  yaradılması 

fəaliyyətləri Sovet dövrü mədəni siyasəti ilə 10-cu türk yazı dilinin də Kiril əlifbası əsasından yaradılması 

ilə böyük uğur əldə edir. (Kutalmış, 2004: 6) 

Yeni qəbul edilmiş Qazax-Kiril əlifbası 41 hərfdən ibarət idi: a, ə, б, в, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, ᶄ, л, 

м, н, ң, о, ѳ, п, р, с, т, у, ү, ү, ф, х, h, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я. 

1940-ci  illərin  sonları  1950-ci  illərin  əvvələrində  qəbul  edilən  əlifba  və  Qazax  Türkcəsinin  imla 

qaydalarındakı çatışmazlıqlarla bağlı onların düzəldilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün təkliflər məqalələr 

şəkilində  nəşr  olunmağa  başlayır.  Bu  yazılardan  S.A.Amanjolov,  "Qazax  tilinin  keybir  meseleleri"  (13 

dekabr  1949-cu  il),  G.Ebuxanov  "Orfoqrafiyanın  keybir  məsələləri"  (9  yanvar  1949-cu  il), 

M.B.Balakayev,  "Emeldegi  keybir  kemişlikter"  (8  avqust  1945-ci  il),  N.T.Savranbayev  "Edebi  tildin 

elippesi hem emlesin jetildirü meseleleri" (26 mart 1950-ci il) adları ilə Sotsialistik Kazakıstan qəzetində 

nəşr edilmişdir. 

Bu məqalələrin qəzetlərdə nəşr olunduğu vaxtlarda Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası Elmlər 

Akademiyası  Dil  və  Ədəbiyyat  İnstitutu,  əlifbanın  yeni  bir  variantının layihəsini  və  Qazax Türkcəsinin 

imla  qaydalarını  hazırlayır.  Bu  layihə  və  imla  qaydaları  kitabı,  5-9  fevral  1952-ci  ildə  Alma-Atada, 

Qazaxıstan  Elmlər  Akademiyası  Dil  və  Ədəbiyyat  İnstitutu  Moskva  və  Leninqrad  elm  adamlarının  da 

iştirakı  ilə  keçirildiyi  iclasda  müzakirə  olunur.  Bu  müzakirələrdən  sonra  heyət  tərəfindən  hazırlanan 

"Qazax alfaviti jene orfografiya erejelerinin jinagı" adlı əlifba və imla qaydaları kitabı Alma-Atada çap 

edilir  (1952).  Bir  il  sonra  bu  əlifba  və  imla  qaydaları  daha  təkmilləşdirilmiş  şəkildə  "Kazakıstan 

mugalimi" qəzetinin 28 fevral 1953-cü il tarixli sayında çap edilir. (Kenesbayev vd., 1972: 68-69) 

160 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Bu  nəşrdən  4  il  sonra,  15  iyul  1957-ci  ildə,  Qazax-Kiril  əlifbasının  yeni  variantı  və  Qazax  yeni 

variantı  və  Qazax  Türkcəsinin  imla  qaydaları,  Qazaxıstan  Sosialist  Respublikası  Ali  Soveti  tərəfindən 

təsdiq  edilərək  qüvvəyə  minir.  1957-ci  ildə  islahat  aparılması  əlifbaya  ë  hərfi  əlavə  edilmiş;  beləliklə 

Qazax-Kiril əlifbasındakı hərflərin sayı 42 olmuşdur: a, ə, б, в, г, ғ, д, е, ë, ж, з, и, й, к, ᶄ, л, м, н, ң, о, ѳ, 

п, р, с, т, у, ү, ү, ф, х, h, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я. (Şirin, 2006: 295) 

Qazax  Türkcəsinin  qəbul  edilmiş  bu  əlifbada  hər  birləşmələrinin  olmaması,  digər  türk-kiril 

əlifbaları ilə müqayisədə, Qazax əlifbasından istifadəni daha da asanlaşdırmışdı. Bununla bərabər, digər 

türk-kiril  əlifbalarında  fərqli  hərflər  və  Türkcənin  səslərini  qarşılayan  bu  hərflərin  digər  əlifbalarda 

olmaması (ү kimi), Qazax Türkcəsini digər Türk şivə və dillərdə danışanların oxumasına çətinlikdi. 

Qazax-Kiril  əlifbasının  əsas  nöqsanlarından  biri  də,  bir  səsə  qarşılıq  bir  hərfin  nəzərdə 

tutulmamasıdır.  Kiril  əlifbasındakı  e  hərfi,  həm  qazax  türkcəsinin  e  saitini,  həm  də  ye  səs  birləşməsini 

qarşılaması qeyd olunan qanunuyğunluğu pozurdu. Məhz bundan sonra əlifbaya э hərfi əlavə edilmişdir. 

Bu gün SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqillik əldə etmiş Türkdilli respublikalardan biri olan 

Qazaxıstanın  ortaq  Türk  əlifbasına  keçmək  məsələsi  olduqca  mübahisəli  məsələlərdən  biridir.  1991-ci 

ildə "Ana tili" qəzetində E.Kaydarov, latın əlifbasına keçməyin elm, siyasət və iqtisadi baxımdan faydalı 

olacağını  söylədikdən  sonra  digər  elm  adamları  və  dilçilər  də  bu  haqda  fikirlər  söyləməyə  başladılar. 

Həmin  dövrdə  Qazax  alimləri  arasında  Ərəb  əlifbasını,  hətta  Göytürk  əlifbasını  qəbul  etməyi  təklif 

edənlər olduğu kimi, Kiril əlifbasının qorunmasını istəyən və müdafiə edənlər var idi. (Kutalmış, 2004: 8) 

Siyasi  cəhətdən  isə  Latın  əlifbasının  qəbul  edilməsi  ilə  bağlı  bir  çox  addımlar  atılmaqdadır.  14 

dekabr 2000-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbəyov Qazaxıstan Milli Televiziyasına verdiyi 

müsahibəsində  Qazax  əlifbasının  Latın  əlifbası  ilə  əvəz  edilməyi  haqqında  elm  adamlarına  təlimat 

verdiyini  və  yeni  yaradılacaq  əlifbanın  Türkiyə  və  Özbəkistan  Latın  əlifbaları  ilə  eyni  olmaması  üçün 

xüsusi  tapşırıq  vermişdi.  ("Voice  of  Democracy",  Published  by  Kazakhstan  21st  Century  Foundation-

Washington, D.C., http:// iicas.org/english/libr_16_03_01kp_3.htm) 

23 iyun 2001-ci ildə Qazaxıstan Təhsil Nazirinin müavini Edil Ergözün 1990-cı illərin ortalarında 

Özbəkistan  və  Türkmənistanın  Latın  əlifbasına  keçdiklərini  qeyd  edərək,  özlərinin  də  Latın  əlifbası  ilə 

bağlı ciddi bir layihə hazırladığını bildirmişdir.  

Qazaxıstanda Latın əlifbasına keçməyin tərəfdarları olduğu kimi buna qarşı müxalif olanlar da var 

idi.  Məhz  bu  baxımdan  Qazaxıstan  Təhsil  Naziri  Edil  Ergözünün  Latın  əlifbasına  keçməklə  bağlı 

söylədiyi  fikirlərin  mətbuatda  çap  olunduğu  bir  vaxtlarda,  “Meqapolis”  qəzetindəki  bir  yazıda  Qazax 

jurnalisti Berik Jılıkbayev milliyyətçilərin gələcək nəsilləri Rus dilini öyrənməsinə mane olduqlarını və 

Rus  dili  və  əlifbası  vasitəsilə  Qazaxların  mədəni  baxımdan  zənginləşdiklərini  ifadə  etmişdir. 

(http:www/rferl.org/centralasia/ 2001/07/1- 270701/asp) 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: