Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
Keywords: Turkish literatüre, Rubaie, Mawlana GİRİŞ
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
Keywords: Turkish literatüre, Rubaie, Mawlana GİRİŞ Bıraktıkları edebi eserlerle tarihe ve insanlığa mâl olmuş kişiler, estetik / haz kavramlarını da aşarak yaşadıkları devre neredeyse yön verebilecek irfana ve iktidara ulaşabilmişlerdir. Mütecessis, mutasavvıf ve şair Muhammed Celâleddîn Rûmi de bu minval üzere büyük bir şahsiyettir. Mevlana Celaleddin Rumi’nin sosyal konuları ele alış biçiminin bilinmesi, günümüz sosyolojisinin bazı temel problemlerinin çözümüne katkıda bulunabileceği gibi Türkiye’nin gittikçe karmaşıklaşan tabaka ve güç yapısının daha iyi ve sağlam bir tahlilinin yapılmasını sağlayacağı düşünüldüğünde (Çelebi, 2001: 50); O’nun eserlerini okurken satıhta gezmek yerine daha derinlerde değişenlerin özünde değişmeden kalabilen tözlere ulaşarak çıkarımların yapılması anlamlı olacaktır. Tüm dünyada “hoşgörünün sembolü” olarak tanınan Mevlana’ya sadece bu gözle bakmak O’nun adeta birer “terapi” niteliğindeki eserlerindeki kişisel gelişime dair yüzlerce tespiti görmezlikten gelmek demektir ki bu her türlü bilimsel ve vicdanî değerlendirmelerden varestedir. Mevlana ilmin, irfanın şairce duyuşun buluştuğu bir bilge kişi olarak, toplumun gündelik hayatıyla yakından ilgilenmiş ve insan ruhunun çıkmazlarına ikna edici çözümler sunmuştur. Taşıdığı aşk ve istiğrak hali onu çevresinden ve gündelik hayattan uzaklaştıramamıştır. (Karaismailoğlu, 2005: 27) Onun öğretisi “keşf”, “esrar” ve “vüsûl” üzeredir. Herkesin kavrayamayacağı gizli manaların (esrar)ın keşf ile görülerek ve tadılarak anlaşılması ve bu itibarla ilmin hakikat mertebesine erişmesi (vüsûl) tahakkuk eder ki bu da maksadın temelidir. İşte Mevlana’nın poetikası “vüsûl” üzerine yoğunlaşır. Hallac-ı Mansur’un deyimiyle “Allaha vasıl olmak için iki adım atmalı, birinci adımı dünyadan, ikinci adımı ahiretten, üçüncü adımda Allaha ulaşılır.” Mevlana şiirlerinde özellikle ilk iki adıma yönelik hayatı tanzim etme çabası içerisindedir. Vuslata Hakk’ın rızası yönünde ermeye yönelik davranışları tembih eder. Bu itibarla özellikle şiirleri güçlü bir irfânî epistemolojinin sonucudur. Onun şiirleri anlaşılmaz ve güç tevilleri içermediği gibi tam aksine muhatap direkt olarak gönüldür. Okuyucu sanatlarla yoğrulmuş söyleyişin henüz lezzetini idrak ederken birden kendisini arka planda uçsuz bucaksız bir düşünce ikliminin ortasında bulur ve artık okuyucunun meşrebi ile tem arasında şiddetli bir muhakeme başlayacaktır. Bu işlem uzun sürmeyecektir zira çoğunlukla bir sehl-i mümtenî diyebileceğimiz şiirleri her çeşit algıya kolaylıkla ulaşacaktır. Bu konuya ilişkin henüz Mesnevisinin başında (5 ve 6. beyit) adeta ciddi uyarılar vardır: Men beher cem’iyyetî nâlân şüdem Cüft-i bedhâlân ü hoşhâlân şüdem
Gazi Üniversitesi, TÖMER Öğretim Elemanı, konevi@hotmail.com 374 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu “ben her cemiyette, her mecliste inledim durdum. Kötü huylu olanlarla da, iyi huylu olanlarla da düşüp kalktım.” Herkesî ez zann-i hod şüd yâr-i men Vez derûn-i men necüst esrâr-i men “herkes kendi anlayışına göre benim yârim oldu. İçimdeki esrârı araştırmadı.” Kaldı ki Mevlana’nın kendisi, zamanında çok dinamik ve hareketli bir yaşam sürmüştür. Bütün kitaplarında bunu görebilmek, hissedebilmek de mümkündür. Mevlana, bir kenara çekilip oturmuş, hayattan kopuk, dünyadan el etek çekmiş bir insan olarak karşımıza çıkmaz. Yaşadıklarını, düşündüklerini, anladıklarını adeta sansürsüz olarak şiirlerine ve konuşmalarına, vaaz ve nasîhatlerine yansıtmıştır (Aktay, 2005: 10). O içten samimi bir halk dostudur. Mektuplarında sık sık kullandığı “tatlı suyun başı kalabalık olur” ifadesi, insanlarla ilişkilerinde yansımasını bulmuş, bir tarîkat kurmadığı halde, etrafı insan kalabalıklarıyla dolup taşmıştır (Güzel, 2007: 120). Günümüzde kimi İslamî guruplar arasında yaygın olan ayrımcılığı hiçbir zaman tasvip etmemiştir. Âriflerin, “yâ rabbî; kötülere merhamet
beyti bu minval üzere söylemiştir: Mü’minlere imdâda yetiş merhametinle Mülhidlere lâkin daha çok merhamet eyle Mevlana, aslında bir rubai şairi değildir. Ancak estetikle bürünmüş türlü mana ve hakikatleri havi rubaileri kendine has üslupla birleştirerek aşkını, insani görüşünü, duygusunu terennüm etmiştir. Bildirimizin başında da zikredildiği üzere O’nun rubaileri, ruhların tezkiye ve eğitiminde büyük rol oynar. İnsanda fıtrî olarak var olan iyi huyların benlik tarafından “keşf”edilip geliştirilerek, bu ilmin amele dönüştürülmesini teşvik eder. Ayrıca keşfedilip davranışa dönüşen bu erdemlerin psişik yaşamda sabit olması / korunmasının gerekliliğini terennüm eder. Doğruluk, edeb, sabır, dikkat, şükür, kanaat, cömertlik bu kabîldendir. İkinci adımda ise tasavvufun en mühim tembihi devreye girer ki bu da nefis terbiyesidir. Rubailerde insanda var olan kötü huyların ayıklanması metaforlara bezenerek büyük bir ustalıkla anlatılmıştır. Zira olgun ve mutlu bir insanın psişik aleminde kibir, haset, hırs, tamah, öfke gibi hastalıklara yer yoktur. Bu itibarla Mevlana, başımıza gelen iyi / kötü hâli tartışmaz; O bu hallerin nasıl algılanması gerektiği ile uğraşır. İşte Mevlana’yı tarihin derinliklerinden bugünlere taşıyan da bu yüksek idraktir. Aşağıda tasnif edeceğimiz rubailer O’nun Hakka/Dosta, Aşka/Muhabbete, İnsana ve Dünyaya dair bakış açısını dikkatlere sunacaktır. Metnimizdeki rubailer Ziya Avşar’ın, bütün rubaileri Farsçadan Türkçeye nazmen çeviri neşrinden alınmıştır.
Mevlana’nın neredeyse bütün şiirlerinde “tembih üslubu” esastır. Aşağıdaki rubaileri zâhidâne üslup üzerinedir:
Ey beni dünyaya dalmış kişilerden sanan Gönlün ayıksa, benden bir nükte, ey cân! Dünyalık sahibiyim, ancak dinim de vardır, Sende ne o, ne de bu var, sensin miskin olan!
Çözülmüş olanı bağlayıp düğümleyenler, Hem kendi hâline, hem cihan haline güler, Ayrılık ve kavuşmadan söz ederler ammâ, Nasıl kavuşur, ayrılığı hiç bilmeyenler?
Cevr edersen ne kıymeti var ezelî andın? Zehri sunduktan sonra, ne hükmü kalır balın? Uğraşmak halk içinse, hayırlı bir iştir o, Kendin içinse, değeri yoktur, bundan sakın!
Sevgilim, gözünde binlerce büyü var mutlak! Yüzlerce binlerce can bağlanmış o göze bak! Zülfün küfür, ay gibi parlak yanağın dindir, 375 Okt. M. Ziya BAĞRIAÇIK/Mevlana’nın Rubaîlerine Dair Sosyolojik Bir Okuma Küfür yüzünden bak da gör, din ne kadar parlak!
Bir adam ki, nice hüner sahibidir, bakma! Vefâlı mı, ahde sâdık mı, ona bak ama! Ahdinin üstesinden gelemiyorsa o zat, Ne kadar översen öv, fazladır o adama!
Her feyiz ve türeme, ilk sebepten bir eser, Her sûret de, ilk maddenin izinden gider, Her parça bütünden meydana geldi, ne var ki, Her bütünün parçalanması gereksiz derler!
Âşıksın, çok hassa ruhlu olman gerek senin, Parmakla gösterdiği olmalısın herkesin! Eğer insansan, insanlarla anlaş, hoş geçin, Yok meleksen, gök yaraşır, nedir yerde işin?
Bir mihnek oruç, iyiyi kötüyü ayıran, Sakın, “nasıl olur?” deme, çıkageldi haktan! İyiliğin günden güne arttığından beri, Oruç, gökler ötesinden gelen bir armağan!
İyilikten, kötü bir hal ve gidiş kalmadı, Azı çoğuyla bitti, gamda bir iş kalmadı! Celâlinin ordusu, cümle âlemi tuttu, Herkes bir padişah oldu, derviş kalmadı!
O yârin dil ucuyla söylediği bir sır var, İşin aslından da sadece, o haberdar, Yüzlerce değirmen biliriz, sudan alçakta; Ama susuzluk sebebiyle, işten kalmışlar!
Put hânede fitne koparan güzeller, Putlar meyhanesinde yolumuzu kestiler! Kâfir gönüllü, kan içici, şakî idiler, Hileler yapıp zâhit ve âbit göründüler!
Hak dostlarıyla oturanlarla otur, ey yar! Kaldırır sendeki keder dumanını onlar! Düşünme onların ayıbını, kusurunu, Aklından geçeni, önceden bilir o dostlar!
Kul, öz varlığından fâni olmadıkça mutlak, Olmaz onun için, tevhide ermek muhakkak! Tevhit hulûl değildir, varlıktan sıyrılmandır, Olamaz yoksa boş laflarla, bâtıl olan hak!
Ey efendi söyle, köle misin yoksa âzât? Kim köle satın alır, çıkarsın diye fitne fesat! Ey duaya el açan, eli kim verdi sana? Kendi muradından geç, doğrusu odur murat!
Zamânede, kötüye çıkarsa iyi adlar, 376 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Ad san aramak, onları daha kötü yapar, İnci arıyorsan, denizin dibinde ara, Kıyıda, köpükten başkasının ne işi var!
Olursa bir adam, varlık ve yokluğa kânî, Varlık ve yokluk, olur tümüyle ona mânî, Fiil ve sıfatlara, ne diye tutulur o? Yapılandan dışarı çıksa, bulur yapanı!
Ramazanda, vücut toprağın altına döner, Ezilip göze sürme yapılan taşa benzer! İnci parçasına döner, o iftar lokması, Ya o sabredişin, açar gönlünde gözler!
Zindanım daha güzel, kurtuluştan necattan, Öfkelenmem daha tatlıdır, baldan nebattan, Kılıcım daha güzeldir, gayesiz hayattan, Yakutum daha değerli, bağıştan zekattan!
Dostluğun olmadan, gitmez gönül mağaraya, Gam lütfunu görmedikçe, gam yemez havaya! Çoğalıp artan her şeyin değeri azalır; Gamların ise, çoğaldıkça biner bahaya!
Gönlümde aşkın, parlayıp da yanınca ey yâr! Aşkından başka neyim varsa, ateşe yanar! Aklı, dersi, kitabı rafa kaldırıp gönül; Şiir, gazel ve rubâî öğrenmeye başlar!
Yeni ara, yeniyi ara, çok zevkli yeni, Eski palan, yağır eder eşeğin sırtını! “sen de yaşlandın!” de, bırak yeni bir yar ara, Yeniye bakmak, tâzeler kof gönlün içini!
Eğer nefsini, hakkıyla mahkum etsen bir an, Resullerinilmi, malum olur sana toptan! Bütün cihanın aradığı gaybın güzeli, Yalnız senin idrak aynanda görünür, ey can!
Sen kasten istiyorsun ki, olmasın kul handan, Bunu kuldan gizleme ki, gizli değil kuldan! Eğer bir bağın üstüne, “zindandır” diye yazsan, Bağ, o yazı sebebiyle olur mu hiç zindan?
Sabretsem, gönül, derdinden daralır, üzülür, Açıklasam, hasetçi benimle cenge yürür! “sakınayım da, sırçaya taş değmesin!” derim, Der ki, “aşktan mı utanırsın, buna gülünür!”
Sadece yanan tandırlar sıcak olmaz, har har Birden kapımdan gir de, gör neymiş sıcak, ey yar! Soğuk da, hep kış soğuğundan ibaret değil, Söz verir de gelmezsen, soğuk o zaman çıkar!
377 Okt. M. Ziya BAĞRIAÇIK/Mevlana’nın Rubaîlerine Dair Sosyolojik Bir Okuma Harâbât yöresinde yer yoktur tekebbüre, Bu semtin başında mertlik var, açık mertlere! Oraya varınca kumar oynamak gerekir, Hazır ol, hem ütmelere, hem ütülmelere! (750) gerçek dostun ilkesidir eeleştiri: Bana sıdk ile, candan ikrar veren birisi, Oyuncak gibi, satı Pazar eder ertesi! Bezmişim o işten, Pazar malı değilim ben, Beni inkar edenin, kölesiyim kölesi!
Kölesiyim ben, “kendini bilen” kimselerin, Kılarlar kalplerini her dem, yanlıştan emin, Bir kitap yazıp, kendi zat ve sıfatlarından; “enelhak” derler adına, ondaki girişin!
Uyku nedir hiç bilmeyen bu bendeyi affet! Bağışla, suyu bitmiş susamışı, merhamet! Bağışla ki, bağışlamasını bilmeyenin, Allah katında hiçbir sevabı olmaz elbet!
Git, gözünü kapa da, gönlün göz olsun bütün! Sana öyle bir gözden, başka cihan görünsün! Eğer sen, kendini beğenmekten kurtulursan, Yaptığın işlerin hepsi beğenilir, o gün!
Şüphesiz rubailerdeki tespitler bu kadarla sınırlı değildir. Bu nedenle başlığımızı “Sosyolojik Okuma II” olarak seçtik. Bu metni 500 rubaiyi dikkate alarak hazırladık. Mevlana’nın bütün rubaileri Şefik Can’ın derlemesi itibariyle 2217 civarındadır. Ancak bu rakam tekrarların ve de kendisine ait olmadığı sonradan tespit edilenlerle 2188’e düşmüştür. Kalan rubailer de başka çalışmalarla dikkatle incelenerek bu minval üzere sonuçlar elde edilecektir. KAYNAKÇA Çelebi, Nilgün (2001). Sosoyoloji ve Metodoloji Yazıları. Ankara. Karaismailoğlu, Adnan (2005). Mevlana ve Kültürümüz. Konya. Aktay, Yasin (2005). Mevlanaya Sosylojik Bir Yaklaşım(Mülakat). Bilgi Yolu 5/8. Güzel, Ahmet (2007). Aşkın Simurgu. Konya. Avşar, Ziya (2007). Sırların Dili (Bütün Rubailer). Konya.
378 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
TÜRKMEN SÖZ ÝASALYŞYNYŇ WAJYP MESELELERI Maral Annayewna TAGANOWA
biliminde söz ýasalyşynyň sözleriň formal-semantik gatnaşyklary, söz ýasalyş gatnaşyklary, tipleri we gatnaşyklary, söz ýasalyş öýjükleri ýaly meseleleri wajyp hasaplanylýar. Açar Sözler: türkmen dili, söz ýasalyş, formal-semantik gatnaşyklar, söz ýasalyş öýjükleri. The Important Problems of Turkmen Derivations Abstract: The great interest inTurkmen language is the study of the problem of derivations. The important problems of Turkmen linguistics are formal semantic relations of words, derivation connections, types and relationship, formative families and exc.
Bütin dünýä dil biliminde bolşy ýaly, türkmen dil biliminde-de söz ýasalyş dil biliminiň aýratyn bir bölümi hökmünde XX asyryň 90-njy ýylllarynda öwrenilmäge başlandy. Sözleriň düzümi, kök söz, goşulmalar baradaky düşünjelere, olar bilen baglanyşykly meselelere näçe köp üns berip, olary çuňňur öwrendigiňçe, şonça-da söz ýasalyş bilen bagly çözülmeli meseleleriň köpdügi ýüze çykýar. Söz ýasalyşyň özboluşlylygy dünýä dilleriniň materiallarynyň esasynda eýýäm XIX asyrda köp işleriň ýazylmagyna getirýär. Ol işlerde söz ýasalyşyň ençeme meseleleri beýan edilipdir. Şol döwürden bäri söz ýasalyşyň meselelerine bagyşlanan dürli häsiýetli işler, ýagny kandidatlyk we doktorlyk dissertasiýalar, monografiýalar we okuw gollanmalary we ş.m. ýazylýar. Söz ýasalyşyň meselelerine ünsli seretmek türk lingwistlerine mahsusdygyny oňa bagyşlanan işlerden görmek bolýar. E.W.Sewortýan häzirki zaman türk dil bilimi ilki bilen söz ýasalyşa degişli derňewlerden başlaýar diýmek bolar diýip dogry belleýär (Sewortýan: 1966: 7-8). Söz ýasalyşa degişli materiallary ýygnamak we ulgamlaşdyrmak bilen bilelikde türki dillerinde söz ýasalyşyň serişdeleri we ýollary boýunça derňew alyp barmak bilen, türkologlar öwrenilýän dil hadysalarynyň manysyna aýratyn üns berip, formal we taryhy tarapyna ünsi çekipdirler. Türki dilleri boýunça soňky ýyllarda, ýagny XXI asyrda neşir edilen işlerde türki dillerini, esasan hen onuň söz ýasalyşyny öwrenmäge täzeçe çemeleşmeleriň duşýandygyny görmek bolýar (Ganiýew, 2000, 2009, 2015; Guzew,2015; Korkmaz, 2003; Esipowa, 2010; Erdal,1991; Işbaýew, 1996; Berta, 1996; Abdullina, 2001; Azarh,2000; Andreýewa, 2002; Braýmud, 2009; Džalilow,1990; Doržu,2005; Bawuu-Sýurýun,2000; Darža, 2006; Ondar, 2000, Tarakanowa, 2008; Tadykin, 2002; Kolesnikowa, 2004). Häzirki zaman türkologiýasynda degşirme-deňeşdirme dil biliminiň çäginde geçirilýän ylmy- barlaglar has giň gerime eýe bolýar. Türki dil biliminde haýsydyr bir türki diliniň söz ýasalyşyň haýsydyr bir bölüminde gelip çykyşy boýunça garyndaş ýa-da garyndaş bolmadyk diller bilen degşirmek arkaly aýratynlygy ýüze çykarylýar. Munda esasan söz ýasalyşyň affiksal ugruna ýykgyn edilýär. Affiksleriň funksional-semantik ewolýusiýasyny öwrenmek täze ugur hökmünde görülýär. Onda affiksiň semantikasynyň ol ýa-da beýleki görnüşiniň ýuwaş-ýuwaşdan üýtgemegini (grammatik ýa-da kategorial we hususy we şahsy) ýa-da bir funksiýadan beýlekä (söz ýasalyş, formaýasalyş, söz üýtgediş) geçmegi göz öňünde tutulýar (Çarekow, 1989: 6-7). Ýakyn wagtlara çenli türkologiýada wajyp söz ýasalyş düşünjeleri bolan söz ýasalyş gatnaşyklary, motiwasiýa bazasy, ýasaýjy söz, ýasama söz, söz ýasaýjy jübüt, söz ýasaýjy tip, söz ýasalyşyň birlikleri we başga-da köp düşünje öwrenilmändi, indi olar giňişleýin ylmy-barlag işleriniň esasyny düzýärler. Alymlar esasy iki sany meseläni çözmek has wajyp hasap edýärler. Olara türki dilleriniň söz ýasalyşynyň ulgamlaýyn gurluşynyň meselelerini işläp düzmek we söz ýasalyşyň diliň beýleki ýaruslary bilen arabaglanyşygyny ýüze çykarmak degişli bolup durýar. Bu ugurda edilýän işler köp. Olarda söz ýasalyş ulgamynyň esasy birliklerini kesgitlemek, olaryň düzümini anyklamak, ulgamdaky her bir birligiň ornuny anyklamak, söz ýasalyşyň ähli birlikleriniň arabaglanyşygyny we özara gatnaşygyny öwrenmek ýaly meselelere üns berilýär.
380 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Türki dilleriniň köpüsi üçin häzirki zamanda hem asyl we ýasama sözleriň massiwini ýüze çykarmak, olaryň ähli söz toparlarynyň materialynda mukdar gatnaşygyny anyklamak, her söz toparyndaky ýasama sözleriň doly klassifikasiýasyny bermek wajyp bolup galýar. Bu türkmen diline hem degişlidir. Her bir türki diliniň söz ýasalyşynyň wajyp meselesi bolup, her bir söz toparynyň ähli söz ýasalyş modelleriniň doly düzümini anyklamak şolaryň esasysy bolup durýar. Şeýle inwentirizasiýa olaryň häzirki zaman söz ulgamynda işjeňligini ýa-da önümliligini ýüze çykarmaga mümkinçilik berer. Mundan başga-da, her bir söz toparynyň söz ýasalyş öýjükleriniň ähli gurluş tiplerini ýüze çykarmak we öwrenmek gerek, hem-de olaryň tipologiýasynyň düzmek gerek. Türkmen diline degişli P.Azymowyň (Azymow, 1950, 1969), A.Borjakowyň (Borjakow, 1993) рт we beýlekileriň işlerini mysal getirmek bolar. Belli bir derejede edilýän işleriň bardygyna seretmezden, türkmen dil biliminde söz ýasalyşyň işlenilmeli wajyp meseleleriniň we ugurlarynyň az däldigini görmek bolýar. Ýokarda umumy türkologiýa degişli meselerden ugur almak bilen türkmen dil biliminde hem söz ýasalyşyň aşakdaky ýaly meseleriniň çözülmegine garaşýandygyny görmek bolýar: 1. Söz ýasalyşyň esasy obýekti şekil we many (gurluş we many) taýdan çylşyrymly birligi emele getirýän söz bolandygy üçinem bu ylmyň esasy wajyp usullarynyň biri gurluş-many usuldyr. Ol arkaly her bir gurluş birligini hem many taýdan, hem her bir sözdäki manyny onuň şekiliniň ýüze çykyş serişdesi bilen bilelikde öwrenýär. Ähli söz ýasalyş kategoriýalar we hadysalar iki tarapdan öwrenilýär: aňladylyşy we mazmun taýdan. Bu usul türkmen dil biliminde köp lingwistik açyşlaryň üstünden barmaga kömek edýär.
2. Söz ýasalyşda derňew geçirmegiň söňky döwürde iň bir köp ulanylmaga başlanan we oňyn netije berýän usul hökmünde funksional prinsip hem bellidir. Bu usul haýsydyr bir dil hadysasynyň lingwistik hyzmatynyň esasynda ýüze çykarylmagyna üns berýär (nominatiw, kommunikatiw, semantik, gurluş,
3. Söz ýasalyş teoriýasynda derňew edilýän materialy öwrenmekde sinhroniýanyň we diahroniýanyň prinsiplerini tapawutlandyrmak hem uly orun eýeleýär. Sinhronik usulda morfemalar söz ýasalyş ulgamynyň häzirki zamandaky ýagdaýyny derňemegi, şol ulgamyň faktlaryny, hadysalaryny, elementlerini söz ýasalyş prosesiniň ahyrky netijelerini göz öňünde tutup öwrenilýär, başgaça oňa statik aspekt hem diýilýär. Türkmen dilinde şu günki güne çenli geçirilen söz ýasalyşa degişli derňewleriň köpüsi statik ugur boýunça alnyp baryldy diýsek ýalňyş bolmaz. Bu ugry doly ulanyp geçirilen derňew diliň häzirki ýagdaýyny bilmek we beýan etmek üçin gymmatly maglumatlary berip bilýär. Diahronik usul türkmen dilinde esasy ösdürilmeli we giňden ulanylmaly ugur bolup durýar. Bu usulyň kömegi bilen söz emele geliş we ösüş aýratynlygyna üns berilýär hem-de ony taryhy hadysa hökmünde öwrenmegi göz öňünde tutýar. Munda sözüň ýa-da onuň belli bir bölegi bilen baglanyşykly bolup geçýän ähli özgerişlere üns berilýär. Derňew geçirilende, köplenç, sinhron we diahron söz ýasalyşyň netijelerini gabat gelmeýändigini görmek bolýar. Mysal hökmünde şu mysala üns berip bolýar. Eger diahronik nukdaýnazardan göz, agyz sözlerindäki z gadymy ikilik sanynyň görkezijisi bolup, bu sözler iki morfemadan ybaratdyr. Sinhronik nukdaýnazardan bolsa, olar böleklere bölüp bolmaýan sözlerdir. Dil biliminde söz ýasalyş derňewini geçirmek üçin, häzirki döwürde söz ýasalyşda esasy ulanylýan usul sinhronik-beýan ediliş bolsa-da, köp alymlar bu usullaryň (sinhroniki we diahroniki) ikisinem bilelikde ulanmagyň mümkindigini belleýärler. Türkmen diliniň materiallary derňelende hem şeýle edilse, gowy netijeler gazanyp bolar. Sebäbi söz ýasalyş prosesisiniň netijelerini bu usullaryň biri-birinden üzňelikde öwrenmek mümkin däl. Sinhroniýa bilen diahroniýanyň biri-biri bilen aýrylmaz baglanyşygy barada I.A.Boduen de Kurtene örän gowy jaýdar aýdypdyr. Ol dilde hereketsiz zadyň bolmaýandygyny, rahat, duran, doňup galan ýaly hadysalar diňe göwnümizedigini, bu kiçijek üýtgeşmeleriň şertinde hereketiň özboluşly ýagdaýdygyny we statikanyň öz gezeginde dinamikanyň özboluşly ýagdaýy bolup durýandygyny belleýär (Бодуэн де Куртенэ, 1963: 349). Türkmen dil biliminde esasy üns berilmeli meseleleriň biri hem söz ýasalyş öýjügi, söz ýasalyş maşgalasy, söz ýasalyş paradigmasy ýaly meselelerdir. Bu ugurdan sözleriň ýasalyşyny öwrenmegiň ähmiýetiniň uludugyny geçirilýän derňewler görkezýär (Taganowa, 2015: 117). Sözüň söz ýasalyş paradigmasy barada aýdylanda bolsa, ol bir kökden ýasalan ähli sözleriň mümkin bolan toplumydyr. Olaryň arasyndaky many gatnaşyk ýitmän, saklanyp galýar. Başgaça aýdylanda, ol ilkinji derejeli ýasaýjylyk bilen tapawutlanýan söz ýasalyş öýjügidir. Söz toparynyň
381 Maral Annayewna TAGANOWA/Türkmen Söz yasalışının Wajıp Meseleleri paradigmasyna bir kökden emele gelen, ähli bolup biläýjek ýasama sözler degişlidir. Şeýlelikde, söz ýasalyş paradigmasy aýratyn alnan sözüň we söz toparynyň morfologik paradigmasyna meňzeş bolup durýar. 7. Sözler ýasalyş aýratynlygy boýunça derňelende, onuň gurluşynda bolup geçýän ähli özgerişleri göz öňünde tutmaly bolýar. Ol özgerişler iki topara bölünýär we sözüň gurluşynda içki hem daşky özgerişler bolup geçýär. Daşky özgerişlere transformasiýa, deformasiýa, transaffiksasiýa transuffiksasiýa we transfleksiýa), gysgaltma, desuffiksasiýa, dekomponizasiýa, orun çalyşma girýän bolsa, içki üýtgeşmelere transstilýasiýa, transsemantizasiýa, desemantizasiýa, transmodelýasiýa we demodelýasiýa hadysalary degişlidir. Bu hadysalaryň her biri boýunça çuňňur derňew geçirmek gerekdir. 8. Türkmen dil biliminde söz ýasalyş mehanizmini öwrenmek hem üns merkezinde duran meseleleriň biridir. Belli bolşy ýaly, diliň söz ýasalyş mehanizmi ýerine ýetirýän hyzmaty boýunça birmeňzeş däl. Umuman, ony bäş gornüşe bölýärler we olar öwrenilýän dilde gepleýän adamyň kommunikatiw maksadyny ýüze çykarylyşyny ýüze çykarýar. Olar indiki ýagdaýlarda ýüze çykýar. Şol dilde gepleýän adam haýsydyr bir zady atlandyrjak bolanda, hususy nominatiw hyzmat (1), jümläniň sintaktik gurluşyny üýtgetjek bolsa, konstruktiw hyzmat (2), eger sözleýji has gysgaça atlandyrmagy amala aşyrmak islese, kompressiw hyzmat (3), eger haýsydyr bir ekspressiw şekili aljak bolsa, ekspressiw hyzmat (4), eger sözleýşiň belli bir görnüşine degişli serişdeleri ulansa, stilistik hyzmat (5) ýüze çykýar. Olar aýratynlykda öwrenilse, söz ýasalyş ylmynyň esasy meseleleriniň doly çözülmegine getirer. 9. Şeýlelikde, umumy dil biliminde, türküşynaslykda we türkmen dil biliminde söz ýasalyşyň öwrenilişi bilen tanyşylanda, bu mesele boýunça sinhron we diahron söz ýasalyşyň tapawudy we biri- birine gatnaşygy, sinhron söz ýasalyşyň dinamikasy; söz ýasalyş derňewiniň usulyýeti, söz ýasalyşyň dürli ýollary, şeýle-de onuň sintaksise bolan gatnaşygy, söz ýasalyş modelirowaniýasynyň meseleleri, ýasama we goşma sözleriň nominatiw funksiýasy we beýlekileriň öwrenilişine üns berlendigini göz ýetirildi. Käbir söz ýasalyş usulynda prefiksasiýanyň orny (onuň söz goşulyşa gatnaşygy, söz ýasalyşyň usuly hökmünde özbaşdaklygy) onuň suffiksasiýa bilen bilelikde affiksal söz ýasalyşa gatnaşygy “ýarym affiksasiýanyň” bolmagy – onuň söz ýasalyşa we affiksasiýa gatnaşygy we söz ýasalyşyň özbaşdak usuly hasaplanmagy: söz ýasalyş manysynyň anyklanmagy, söz ýasalyş paradigmasy, söz ýasalyş zynjyry, söz ýasalyş öýjügi, söz ýasalyşyň tekstiň nazaryýetindäki hyzmaty ýaly meseleler öz çözgüdini tapyp başlady. Çuňňur öwrenilmeli meseleleriň hataryna sözler goşulmalar arkaly ýasalanda, ýüze çykýan hadysalar, önümli we önümsiz goşulmalar, kök söz bilen ýasama sözüň many gatnaşygy, goşulmalar goşulanda, ýüze çykýan manylar, söz ýasalyş öýjüginiň emele geliş kanunalaýyklyklary, söz ýasalyş bilen şekil ýasalyşyň aratapawudy, olaryň söz ýasalyş öýjügindäki orny ýaly birnäçe meseleler degişlidir. Häzirki döwürde sözleriň diňe bir häzirki zamandaky düzümine däl, eýsem olaryň taryhyna degişli jedelli meseleler hem öz çözgüdini tapmaga başlady. жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|