Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

LEKSİK VE FONO-SEMANTİK BAŞKALAŞMAYA UĞRAYAN  

RUSÇADAKİ TÜRKÇE ÖDÜNÇLEMELER 

Okt. Karlygash ASHIRKHANOVA



 

Özet:  Her  milletin  dilinde,  öz  sözcükleri  ve  yabancı  kökenli  sözcüklerin  bulunduğu  aşikârdır.  Türkler  ve 

komşu  milletler  arasındaki  toplumsal,  tarihi,  kültürel  ve  sosyal  ilişkiler  dile  yeni  kelimelerin  geçmesini 

sağlamıştır. Bunlara, “Yabancı kökenli kelimeler” denilmektedir. “Yabancı kökenli kelimeler”;  milletlerin iç 

içe,  birbirine  yakın  yaşama  ya  da  din  ortaklığından-dini  kitaplar  aracılığıyla  bir  dilden  başka  bir  dile 

geçmiştir. Son yıllarda da teknolojinin hızla gelişmesiyle beraber “ilmi terimler” de diller arası geçişe örnek 

teşkil  etmektedir.    Komşu  milletlerin  birbirlerinden  aldıkları  sözcükler  alınan  dildeki  aslî  şeklini 

koruyamamakta  ve  bu  sözcükler fono-semantik başkalaşmaya  uğrayarak  kullanılmaktadır. Çin,  Arap, Fars, 

Slav gibi çeşitli uluslara komşu olan Türkler komşularından çok şey öğrenirken, aynı zamanda onlara birçok 

şey  öğrettiler.  Türklerin  en  yakın  komşusu  olan  Slavların  dilinde  çok  sayıda  Türkçe  kökenli  kelime 

bulunmaktadır.  Bu  makalede  zikredilen  bilgilerden  hareketle  Rus  diline  geçen  Türk  kökenli  kelimelerin 

leksik, fono-semantik başkalaşması ele alınacaktır. 

Anahtar Kelimeler: dil, kelime, ödünçleme, fono-semantik, sözcük 

Turkish Origin Words in Russian which were Undergone Metamorphosis by Lexical, Phono-Semantic 

Abstract:  The  slaw  language  that  was  the  nearest  neighbor  of  Turkish  language  contains  a  lot  of  Turkish 

words. There are plenty of investigations about this matter in the Russian language. The usage of the Turkish 

origin words ae common. The words that passed from Turkish language to Russian language cover different 

sides of the relation of languages. It’s noticed that Turkish words passed to Russian language were exposed 

to change during to phonetic and semantic process. 

Reasons of this changing process are those: 

a)The Turkish  words lost their validity in comparison to their origin after passing to Russian language as a 

result of this they are exposed to narrow their meanings. 

b)The  words  that  are  busy  in  Turkish  language  also  have  one  meaning  are  sometimes  used  in  Russian 

language, as a result of this it change to lexical item. 

c)The Turkish words lose their origin after passing to Russian Language and get a new meaning. According 

to this essay, The Turkish origin words that passed to Russian language are mentioned about the changing of 

lexical and fono-semantic. 

Keywords: 

language, words, borrowing, phono –semantic, word 

Giriş 

Her  milletin  dilinde,  öz  sözcükleri  ve  yabancı  kökenli  sözcüklerin  bulunduğu  aşikârdır.  Hatta 

gelişmiş olarak sayılan ülkelerin kelime hazinesi öz sözcüklerinden oluşmaktadır. Dildeki ödünçleme iki 

yönlü olduğu bellidir. 

Türkler  ve  komşu  milletler  arasındaki  toplumsal,  tarihi,  kültürel  ve  sosyal  ilişkiler  dile  yeni 

kelimelerin geçmesini sağlamıştır. Bunlara, “Yabancı kökenli kelimeler” denilmektedir. “Yabancı kökenli 

kelimeler”;  milletlerin iç içe, birbirine yakın yaşama ya da din ortaklığından-dini kitaplar aracılığıyla bir 

dilden başka bir dile geçmiştir. Son yıllarda da teknolojinin hızla gelişmesiyle beraber “ilmi terimler” de 

diller  arası  geçişe  örnek  teşkil  etmektedir.    Komşu  milletlerin  birbirlerinden  aldıkları  sözcükler  alınan 

dildeki  aslî  şeklini  koruyamamakta  ve  bu  sözcükler  fono-semantik  başkalaşmaya  uğrayarak 

kullanılmaktadır.  

Çin, Arap, Fars, Slav gibi çeşitli uluslara komşu olan Türkler komşularından çok şey öğrenirken, 

aynı zamanda onlara birçok şey öğrettiler. Türklerin en yakın komşusu olan Slavların dilinde çok sayıda 

Türkçe kökenli kelime bulunmaktadır. Bu konuda yapılan araştırmalar da az değildir. Rus dilinde Türkçe 

kökenli kelimelerin kullanımı çok yaygındır. Türkçeden Rus diline geçen kelimeler dil ilişkilerinin çeşitli 

yönlerini  kapsar.  Rus  diline  önceden  geçmiş  Türkçe  kelimelerin  dilin  gelişme  sürecinde  fonetik  ve 

semantik başkalaşmaya uğradığını fark edilmektedir.  

I.  Rus  dilindeki  Türkçe  ödünçlemelerin  kullanımlarına  göre  sınıflandırma.  Kelimenin  bir  dilden 

başka dile geçmesi Rus dil bilimcisi İ. İ. Ognenko’ya göre üç yolla gerçekleşir:   

                                                      



 Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, karligash78@mail.ru 

352 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

a. Dilin kalıplaşma, gelişme devirlerinde geçen ve o dilde çok işlek durumda bulunarak ödünçleme 

olduğu unutulan sözcükler. Böylece halk arasında çok kullanılır ve yeni söz yapımına temel olur. Kazna 

(hazine), den’gi (tenge), altın’(altın), bazar (pazar), vatag (a) (yatak), karandaş (karadaş - kalem). 

b. Yabancı dilden geçen sözler, onlar dilde çok kullanılır, yeni söz yapımında temel olur. Öreneğin, 

kandalı, beliberda, bekren’, kayük, musor, sumbur, ura, t’mi, şarap, çugun, ayda. 

c.  Halk  arasında  belli  olmayan,  fazla  kullanılmayan  yabancı  kökenli  sözler:  kritik,  v.s.  (Ogienko, 

1915: 15-17) 

N.A.Baskakov ise Rusça’ya geçen Türkçe kökenli kelimelerin geçiş devirlerini şöyle sıralar: 

1. I – VIII  yüzyıllarda Kiev Rusu devleti öncesi. Bu devirde Eski Rus dilinden başka Hun, Avar, 

Hazar, Bulgar, Sabir ve Türk halklarıyla ilişkileri sırasında dile yeni sözlerin geçmesine neden oldu. Bu 

devirde Türkler ve Ruslar arasında alış-veriş, ekonomi, jeografi açısından ilişkileri çok iyi gelişmişti. 

2. IX – XII yüzyılları Kiev Rusu devletinin kalıplaşma devri. Bu devirde Eski Rus dilinin Kıpçak 

ve  Oğuz  boyları  ile  ilişkilerinin  gelişmiş  devri.  O  devirde  Rusça’ya  geçen  Kıpçakça  sözler  henüz 

kullanılmaktadır.     

3. XII – XV yüzyıllarda Rus knyazlığının Altın Ordu himayesinde bulunduğu devirde Rus dilinin 

Türkçe’nin tesirinde altında olması çok sayıda sözlerin geçmesine neden oldu. 

4. XV – XIX yüzyıllarda Rus İmparatorluğunun işgal etme devri. Kazan, Astrahan, Sibirya, Kırım 

hanlıklarının Orta Asya ve Kafkasya halklarının Ruslara ellerine geçmesi sırasında da Türkçe kelimeler 

geçmiştir. 

5. XX yüzyılda Sovyetler Birliğinin kurulmasından sonra çeşitli milletleri bir araya getirilme devri. 

Bu birleştirme neticesinde diller arasındaki ödünçleme hızlandı. Sovyetler döneminde çok sayıda Türkçe 

kelimelerin Rusça’ya, Rusça kelimelerin ise Türkçeye geçtiği malumdur. (Baskakov,1974: 17)

 

6Slav ve Türk dillerini mukayese etme amacıyla yapılan çalışmalar, XII yüzyıla (1185) ait “İgor” 

destanını  XIX  yüzyılın  ilk  yarısında  yapılan  araştırmalardan  başlar.  N.Baskakov  “İgor”  destanını 

incelemelerinden  sonra  bu eserde  geçen Türk  kökenli  sözleri  şu  şekilde sınıflandırır:  (Baskakov,  1985: 

25) 

Doğalla ilgili sözcükler: gogol’, yarug, kovıl’ 

Etnonimler: Hinovi, Hinova, Hinovsakıya 

Mitolojik isimler: Veles, Boyan 

Özel isimler: Şarokan, Konçak, Ovlur 

Sosyal terimler: kogan, bılya, boyarin 

Askeri terimler: sablya, çolka, haralug 

İlmi araştırmalara göre Rus dilinde Yunan, Latin, Fin-Ugor, Moğol, Fars dillerinden geçen sözler 

de  vardır.  Bu  dillerden  Türkçe’nin  önemi  farklıdır.  Türkçe  ödünçlemeleri  inceleme  çalışmaları  XVIII 

asırda  başlamıştır.  Onlardan  ilki  1789  yılında  Vasiliy  Tuzov’un  “Podenşina”  adlı  mizah  dergisinde 

yayınlanan  Doğu  sözlerine  benzer  Rus  sözlerinin  listesini  örnek  olarak  verebiliriz.  O  makalede  Tuzov 

sandık, börik, at, kamıs(ş) sözlerinden bahsetmiş. Bu listedeki sözcüklerin çoğu halen tartışılmalara neden 

olmaktadırlar. 

1854  yılında  İ.İ.Sreznovskiy’in  danışmanlığıyla  yayınlanan  “Materialı  dlya  sravnitelnogo  i 

obyasnitelnogo slovarya i grammatiki” adlı eserinde de doğu dillerine benzer Rus sözleri verilmiştir. Bu 

çalışmanın ortaya çıkması için tanınmış şarkiyatçılar emeklerini sarf etmişlerdir. 1958 yılında yayınlanan 

N.K.Dmitriyev’in  “O  türkskih  elementah  russkogo  slovyarya”  adlı  makalesi  de  dikkat  çekicidir.  Rus 

dilindeki  Türkçe  ödünçlemeler  hakkındaki  çalışmalar  1850  yılından  itibaren  günümüze  dek  devam 

etmektedir. Bu çalışmalar sayamayacağımız kadar çoktur. 

II. Türkçe ödünçlemelerin fonetik özellikleri. 

Türk  dilinden  geçen  kelimelerin  fonetik  özelliklerinin  esası  ünlülerin  uyumudur.  Rus  dilindeki 

sözlerin hecesinde ünlülerin tekrarlanması mevcuttur: başmak, almaz, kazna, batrak, balda, şaşlık, sazan, 

tarakan, baklacan, balagan, sunduk, uryük, utyüg, çubuk, çugun. 

Bazı  Türkçe  sözlerin  son  hecesi  lık  ve  ça’dır:  başlık,  yarlık,  balık,  şaşlık,  kalança,  alıça,  parça, 

sarança, epança (çok sayıda ononimler de – ça’dır). 

353 

Okt. Karlygash ASHİRKHANOVA/Başkalaşmaya Uğrayan Rusçadaki Türkçe Ödünçlemeler 

Çoğu  Türkçe  sözler  Rusçada  şu  şekilde  kullanılır:  kaftan  –  koftan,  kavtan  –  kovtan;  arhaluk  – 

arhaluh,  arhalık  –  arkalık;  şarovarı  –  şalvarı,  şalvar;  çambarı  –  çembarı,  çinvarı;  oçkur  –  oşkur,  açkur, 

uçkur,  içkir;  şabur  –  şubur,  çapan  –  çepan,  çopan  v.s.  Rus  diline  çok  eskiden  geçen  Türkçe  sözlerin 

günümüz  Rusçanın  kurallarına  göre  başkalaşmaya  uğradıkları  bellidir.  Bunun  yanı  sıra  Türkçe 

ödünçlemelerin  semantik,  yani  anlamca  da  değişir.  Örneğin  şapka  sözcüğü  eskiden  şapa  olarak 

kullanılırdı. İlk anlamına o nesneyi küçültme amacıyla kullanılmıştır.   

III. Rus dili leksiğindeki Türkçe ödünçlemeler.

 

İlimde  hala  araştırmalar  yapılması  gereken  hususlar  çoktur.  Örneğin,  Moskova  Pedagojik 

Üniversitesinin  dil  bilimcisi  İgor  Dobrodomov  Rus  âlimleri  Türkçe  ödünçlemeler  hakkında  çok 

araştırmalar  yaptıklarını  bir  konuşmasında  belirtmektedir.  1976  yılında  yayınlanan  E.N.Şipova’nın 

“Slovar türkizmov v russkom yazıke” adlı eserindeki kelimelerde herhangi bir düzen olmadığına dair bir 

tenkit yapılmıştır. Edebi leksikoloji, eski Rus kelimeleri ve yerel şivede kullanılan kelimeler karışık bir 

şekilde verilmiştir. Hem de bu kitap Almatı’da yayınlanmıştır. Bu kitapta verilen bütün sözlere Türkçe 

kökenli diyemeyiz ifadesinde bulunmuştur. Örneğin, loşad (at) sözünün Türkçe kökenli bir kelime olarak 

kabullenmesi  XVIII  asırdan  başlanmıştır,  tam  olarak  ünlü  Rus  edebiyatçısı  Aleksandr  Sumarokov’tan 

başlanmaktadır. Günümüz Rus dilbiliminde bu tartışılan bir konudur. Nedeni “aloşa” Türk sözüne  –ad’ 

ekinin eklenmesinin ne gereği vardı ki. İkincisi, Vladimir Dal XIX yüzyıl Rus diline “loşiy” sözünü bir 

sıfat  olarak  belirmiştir.  “loşiy”  sözü  “kötü”  anlamında  kullanır.  Siz  nasıl  düşüyorsunuz  ki,  herkes 

tarafından değere sahip olan bir hayvana (at) böyle bir isim verilir miydi? Adlandırma ise ismin yapısına 

uygun  gelen  –ad’  sıfat  yapma  ekiyle  yapılmıştır.  Örneğin,  Rusçada  çernyad  ördekleri  çernıy  (kara) 

sözünden  türemiştir,  pestryad  diye  adlandırılan  kumaş  pestrıy  sözünden  türemiş.  Tamam  diyelim  bu 

sözlerin  anlamı  o  nesnenin  adına  uygundur.  At  ise  neden  kötü?  Sebebi  atın  iki  türü  vardır.  Savaşta 

kullanılan atlar yani iyi atlar. Günlük hayatta, ev işlerinde kullanılan atlar. Belki de bu atlara kötü atlar 

denilmiştir. Bu sözün yapısına bakarsak “aloşa” Türk sözünden geldiyse neden vurgu vardır ve “a” sesi 

nereye gitti ve niçin –ad’ eki eklendi gibi birbirlerine zıt sorular ortaya çıkar. Ama bu sorular 250 yıl önce 

“loşad” Türk sözüdür ifadesinde bulunan A.Sumarokov’un düşüncesinin gölgesinde kalmaktadır. Bunun 

gibi söz Rus dilinin öz sözleri olduğunu ispatlayabilir miyim yoksa ispatlayamam mı diyor bilim adamı. 

Tabii  ki  ilim  kanıtlanmasını  istiyor.  Rus  dilbilimcisinin  kanıtları  yetersiz  olduğundan  böyle  demek 

zorundadır. Bu “loşad” sözü hakkında sayın professörümüzün bilmemesi imkasınsız olan Kazak dilindeki 

“lauşı”  sözü  vardır.  Kazakça-Rusça  sözlükte  “lauşı” “arabacı,  faytoncu”  olarak  belirtilmiştir.  Başka  bir 

manası da burç adlarının birisidir. Rus bilim adamının kuşkusu doğaldır, bunun gibi Rus dilindeki bazı 

sözleri  anlam  bakımından  inceleyelim.  Elimize  anlamsız  ilmi  makale  ya  da  herhangi  bir  çalışma 

geçtiğinde  “Çto  za  galimatsya?”  yani  “Bu  da  nasıl  bir  bilimselleşme?”  gibi  ifadesinde  bulunuruz. 

Buradaki “galimatsya” sözüne bir Rus sözü diyor. Ama o nasıl bir anlam vermektedir? Türkçede “galım – 

alim”  sözü  var,  “ilim”  manasındadır  diyor.  Burada  yazar  “âlim”  ve  “ilim”  sözlerinin  anlamlarını 

karıştırmaktadır.  İlk  bakışta  “ilim”  sözü  akla  yatkın  değildir,  “galimatsya”  dalga  geçme,  ilimle  alakalı 

olmayan demektir. Tekrar sözlüğe dönüyoruz “attı/ adlı” Türk sözcüğünü buluyoruz, gılım attı/ ilim adlı, 

ilmi gibi anlamındaki bir ifadedir.  

Rusça’da  “Bog  şelmu  metit”(Allah  zalimi  cezalandırır)  atasözü  vardır.  Bu  sözü  kullandığında 

gerçekten Allah nasıl cezalandırır bu adamı? Başka bir ifadeyle zalim sözünü nasıl anlatabiliriz? O sözün 

Türk  kökenli  olduğu  kesindir.  Türk  dilindeki  –ma  yapım  eki  vardır.  Bundan  dolayı  “şel”(siğil)  Türk 

sözüne  –ma  eki  ekleyerek  meydana  “şelma”  çıkar,  “siğil  çıktı”  anlamını  verir.  İşte  Allah  zalimleri  bu 

şekilde cezalandırır.  

Bazen cümleler söylerken o cümledeki sözlerin esas anlamını düşünmeden kullanırız. Örneğin, Rus 

dilindeki  “poezd  ele-ele  tronulsya  (tren  ağır  hareket  etti)”.  Bu  cümledeki  “ele-ele”  sözünün  anlamını 

bilmeden  kullanmaktayız.  Genel  olarak  yavaş,  ağır  hareket  ettiği  aklımıza  gelir.  Rus  dilinde  bu  sözün 

tekrarlanarak kullanması Türkçe’nin etkisindendir. “Ele” sözü Türkçe bir sözdür. Türkçede “eli” ölçüyü 

ifade eden bir kelimedir. Kazakça’da “Eli” bir parmak kalınlığındaki ölçüyü bildirir. Yani en az ölçüdür. 

Rusça’da “yavaş, ağır hareket eden” anlamında kullanılmaktadır.  

Rus  dilindeki  birçok  kelimelerin  etimolojisi  tam  olarak  belli  değildir.  Örneğin,  “girya”(ağırlık) 

sözcüğünün anlamı. Bu sporda kaldırarak kullandığımız demirden bir alet olduğunu biliyoruz. Türkçede 

“ağır” sözü vardır. Demek “girya” sözünün esas anlamı “ağır” kelimesinden kaynaklanmaktadır. 

Birisinden söz ederken Rusçada “zavodit şaşni” (metres tutma) deyimi kullanılır. Çapkın, çapkınlık 

yapmak  ifadesinde  bulunmaktadır.  Genel  olarak  anlaşılmaktadır.  Ama  neden  “şaşni”  sözcüğü 

kullanılmıştır?  Şaşu/saçmak  Türk  sözüdür.  Düğünlerde,  eve  gelin  geldiğinde  verilen  hediyenin  adıdır. 

354 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Kazak  geleneğindeki şeker  atma  hem  isim,  hem  de  sıfat  olarak  kullanılır.  Şaşu şaştım/  şeker  attım.  Bu 

örnekteki şaşu ile şaşni arasında semantik ilişki görünmektedir. İkisi de bayanla alakalıdır. Aşina sözünün 

de anlamı yakın gibidir. Ama Rusçadaki manası azgın kadın anlamındaysa, Kazakça anlamı saf bir gelin 

anlamındadır. Dilin gelişme sürecinde anlamın değişmeye uğradığı malumdur. 

Sonuç 

Yukarıdaki  görüşlere  dayanarak  şöyle  bir  sonuç  yapabiliriz.  Rus  diline  eskiden  geçen  Türk 

kelimelerinin  dilin  gelişme  sürecinde  semantik  başkalaşmaya  uğradığını  fark  etmekteyiz.  Böyle 

başkalaşmalar  üç  çeşit  olabilir:  a)  Türkçe  sözler  Rusça’ya  geçtikten  az  işlek  olma  durumuna  düşer, 

bundan dolayı az anlamlı olur; b) Türkçedeki az işlek kelimeler Rusça’ya geçince işlek olarak çok anlamlı 

bir  unsur  durumuna  düşer;  c)  Rusça’ya  geçen  bazı  Türkçe  sözcükler  tamamıyla  başkalaşarak  yeni  bir 

anlama sahip olurlar.  

KAYNAKÇA 

Anikin V. (1986), Russkiy Etimologiçkiy Slovar. – M. 

Baskakov N. A. (1974), Türkizmi v Vostoçno-Slavyaskih Yazıkah  - Moskva, Nauka. 

Baskakov N.A. (1985), Türkskaya Leksika v “Slova o Polku İgore”. – M., Nauka. 

BES. Yazıkoznanie, - M., 1988. 

Volodarskaya E.F. (2001), Zaimstvovanie Kak Universalnoe Lingvistiçeskoe Yavlenie. Voprosı Filoligii. 2001. № 1 

s.11-27. 

Dobrodomov İ.G. (1967), Nekotorıe Voprosı İzuçeniya Türkizmov v Russkom Yazıke. M.. 

Dmitriyev N.K. (1958), O Türkskih Elementah Russkogo Slovarya. “Leksikografiçeskiy Sbornik”. M. 

Ogienko İ.İ. (1915), İnozemniye elementi v russkom yazike – Kiev. 

Şipova E.N. (1976), 2000 Türkskih Slov v Russkom Yazıke. Almatı. Nauka. 

ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ  

ҚАЗАҚ РОМАНТИЗМІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ СИПАТЫ 

 

Проф. Док. Қuralay Т. ЖАНҰЗАҚОВА



 

Проф м.а. Б. С. САРБАСОВ



 

 

Түйіндәмә:  Қазақ  әдебиетіндегі  романтикалық  дәстүр,  романтикалық  бейнелеу  тәсілдері  – 

әдебиеттану үшін көп зерттеле  қоймаған аса өзекті мәселе. ХІХ  ғ.  аяғы  мен ХХ  ғ.  басындағы  қазақ 

әдебиетіне  қалыптасқан  көзқарас  бойынша  нақты-реалистік  деп  баға  бергенмен,  романтикалық 

бастаудың маңызды орын алатынын айту қажет. Мұндай көзқарасқа кеңес әдебиетіндегі «социалистік 

реализмді»  ұлықтау  идеологиясының  әсері  болғаны  анық.  Мақалада  қазақ  прозасының  қалыптасу 

кезеңінде  алғашқы  романдар  арқылы  тәжірибеге  еніп,  әңгіме,  повестердің  көркемдік-эстетикалық 

құрылымында  айқын  көрінген  романтикалық  сарын  қарастырылады.  Сонымен  қатар  қазақ 

романтизмінің әлемдік әдеби процесс аясындағы орны, еуропалық романтизмнен айырмашылықтары 

мен  ұлттық  сипат-болмысы,  өзіндік  ерекшеліктері  М.  Жұмабаев,  М.  Дулатов,  Ш.  Құдайбердиев,  С. 

Торайғыров, т.б. шығармалары арқылы талданады.  

Тірек  Сөздер:  қазақ  прозасы,  романтикалық  кейіпкерді  бейнелеу  тәсілдері,  ұлттық  ерекшеліктер, 

еуропалық романтизм. 

The National Identity of the Twentieth Century and Features of Kazakh Romanticism  

Abstract: The problems connected with poetics of romanticism, its evolution, typology of romantic genres in 

their development, studying of the poetic system of separate romantic product draw more and more steadfast 

attention  of  modern  Kazakh  literary  criticism.  In  the  twentieth  century  literary  outlived  idea  of  the 

"inferiority" of romanticism as an artistic method. This article discusses historical studying of romanticism as 

difficult complete historico-typological researches, romanticism in a context European has begun, and more 

correctly, world historical and literary process taking into account its innovation, evolution, various types of 

romanticism on the example of the works of M. Zhumabaev, M. Dulatov, Sh. Kudaiberdiev, S. Toraigyrov. 

Keywords: Kazakh prose, artistic means to create romantic images, national specificities, and the European 

romanticism. 

ХХ ғ. басындағы әдеби процесс – қазақ әдебиетін түрлі бейнелеу тәсілдерімен байытқан, әрі 

прозаның өзіндік бағыт алып, байыптана түскен ерекше кезеңі. Оған сол кезеңдері жарық көрген 

М.  Жұмабаев,  Ж.  Аймауытов,  М.  Дулатов,  С.  Торайғыров,  Ш.  Құдайбердиев,  С.  Ерубаев,  т.б. 

шығармалары  дәлел.  Осы  тұстағы  романтикалық  бейнелеу  тәсіліндегі  туындылар  поэтикалық 

инверсиялар  мен  ассоциацияға  бай,  ырғақты,  әуезді,  қара  сөзбен  жазылған  жыр  жолындай  әсер 

қалдырады.  ХХ  ғ.  басында  әдеби  ойлау  жүйесінің  басты  ұстанымы  болатын  «мәңгілік 

мәселелерді»  талдау,  адам  болмысына  жаңа  көзқарас,  жеке  адамды  рухани-психологиялық 

құбылыс  ретінде  бағалау  –  аталған  суреткерлердің  шығармашылығына  тән.  ХХ  ғ.  басындағы 

прозада  басты  ой  өзегін  қаһармандардың  оқшау  қимылдары,  іс-әрекеттері  арқылы  жеткізу,  қиял 

еркіндігі,  қаламгердің  субъективті  көзқарасы  т.б.  романтикалық  бейнелеу  тәсіліне  ортақ 

принциптерді  аңғарамыз.  Шығармада  қаһарманның  дүниеге  келген  сәтінен  кемеліне  келген 

шағына  дейінгі  кезеңді  тездетіп  баяндау,  уақытты  сығымдау,  оқиғаны  тек  соның  айналасына 

жинақтап, дамыту, жазушы идеалынан туған бас қаһарманның артықшылықтарын негіздеу, оқшау 

әрекеттерін  даралау  сынды  романтизм  эстетикасына  тән  белгілер  уақыт  пен  кеңістік 

категорияларына да әсер етеді.  

Алғашқы прозалық туынды М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романында романтизмге тән 

бейнелеу тәсілдерінің көрінуі ұлттық әдебиеттің өзіндік даму логикасынан туындайды. Прозаның 

енді  ғана  қалыптасуы  тұсында  тәжірибені  бірден  күрделі  жанр  романнан  бастау  қазақ 

мәдениетіндегі  эстетикалық  құбылысқа  айналды.  Шығармада  Жамалдың  романтикалық  портреті 

ауыз  әдебиетінің  эпикалық  образ  мүсіндеу  үлгісінде  жасалған  («көлге  қонған  аққудай», 

«жәннаттың пісіп тұрған алмасындай», «нұрлы жүз, жайнаған көз, қиылған қас») (Дулатов, 1991: 

144). Ғали портретінде нақтылық, реалистік сипат басым. Романда ғашықтардың өлең формасында 

                                                      



 

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, kuralay_zhanuzak@mail.ru 



 

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, 

356 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

берілген  поэтикалық  тілі  баяндаушының  қара  сөзбен  берілген  баяндау  стилінен  ерекшеленеді. 

Шығарманың  құрылымындағы  махаббат  туралы  хаттар  баяндауға  эмоционалдық,  экспрессивтік 

қуат қосқан.  

Махаббат  пен  зұлымдық  тақырыбындағы  С.Торайғыровтың  «Қамар  сұлу»  романы  – 

романтикалық  сипаттағы  шығармалардың  бірі.  Кескіндік  сипаттамасы,  образ  сомдау,  мінездеу 

тұрғысынан да тұрмыстық күйбеңнен гөрі адамның асқақ рухын ардақтаған Қамардың характері 

романтизм үлгісінде жасалғанын көреміз. Ол – өз махаббаты үшін күрескен, арманы үшін өмірін 

де  қиюға  белін  бекем  буған  қайсар  жан,  күшті  сезімнің  адамы.  Мұнда  трагедиялық  ахуал  бас 

қаһарманның  романтикалық  мінез  табиғатын  қоюлатып  жіберген.  Қарапайым  ауыл  қызы  емес, 

өзінің  азаттығын  арман  еткен  «күшті  қаһарман,  романтикаланған  тұлға  дәрежесіне»  жеткен 

Қамарды  шын  мәніндегі  поэзиялық  образға  теңеген  ғалым  Ә.  Қоңыратбаев  былай  дейді:  «Ол: 

«Нұрыммен  өмір  сүрген бір  күнімнен, жақсы ғой  қабырдағы  мың күн-түнім»  деп  ажалды  артық 

көреді.  Оның  қаһармандығы  сонда.  Өзінің  әділ,  адалдық  арманы  жолында  өлу  –  ерлік.  Қамар  – 

романтикаланған  образ»  (Қоңыратбаев,  1994:  275).  Бас  бостандығын  аңсаған  қазақ  қызының 

трагедиясын  тебірене  толғайтын  осы  шығарманың  поэзиялық  сипаты  басым.  Өлеңдері  де,  қара 

сөзбен баяндаған тұстары да әсерлі сыршылдығымен, ойды айқын, анық жеткізуімен, халық тіліне 

тән бейнелілігімен ерекшеленетінін З. Ахметов атап өтеді (Ахметов, 2008).  

Романның стилінде үлкен сезімшілдік сарыны сезіледі. Шығарма құрылымындағы көтеріңкі 

поэтикалық  баяндауда  лиро-эпостық  жырлардан  бастау  алған  романтикалық  сарын  айқын 

аңғарылғанымен,  жазушының  ағартушылық  идеялары  да  бой  көрсетеді.  Ахмет  пен  оның 

достарының бойындағы ғылымға,  оқу-білімге ұмтылысы, бас кейіпкер  бойындағы  биік  сана  мен 

ақылдылық,  шығарманың  кей  тұстарында  басы  көрінетін  жалаң  дидактика  да  ағартушылық 

идеяларымен  сабақтас.  Мұның  өзі  ХХ  ғ.  басындағы  қазақ  романтизмінің  ерекшелігімен 

байланысты нәрсе. С. Торайғыров романтизмі біртекті емес. Туындыларында болмыстың ырқына 

көнбеу, азаттық аңсау арнасымен қатар трагедиялық мұңды сарындар да бар. Оның қиын тағдыры, 

ауыр  тұрмысы,  науқастануы  шығармашылығына  да  әсер  етті.  Тығырыққа  тірелу,  түңілу  сарыны 

өмір  мен  өлімнің,  жақсылық  пен  жамандықтың  күресі,  адамның  қоғамдағы  орны  туралы 

философиялық  ой-толғамдарға  ұласады.  Мұндай  мотив  «Адасқан  өмір»  поэмасында  кездеседі. 

Автор  тартысты  қоғам  өмірінің  қайшылығына  ғана  емес,  ең  алдымен  адам  жанының 

диалектикасына, санасы мен табиғаты арасындағы қайшылыққа құрады.  

Ш.  Құдайбердиев  шығармашылығы  оның  метафизикалық  дүниетанымымен  тығыз 

байланысты.  Оның  философиялық  концепциясында  өмір  мен  өлімді,  жоғары  мен  төменді  қарсы 

қоюы маңызды орын алады. Нақты өмір сүріп, тіршілік еткенімен, ішкі рухани жан қозғалысынан, 

ардан  ада,  мейірімділіктен  айырылған,  шынайы  махаббатты  танымаған  жандар  өлі  болып 

саналады,  олар  –  төменгі  әлемнің  өкілдері.  Әлемдік  сопылық  дәстүрімен  байланысы  күшті 

Шәкәрім  үшін  махаббаттың  ғарыштық  мәні  бар,  ол  абсолюттік  танымға  –  құдайды  сезінуге 

баспалдақ  сынды.  Оның  махаббат  тақырыбын  арқау  еткен  шығармаларында  шығыс  әдебиетінің 

әсері байқалады. Мұнда субъективтілік сынды стильдік ортақтастық байқалады. 

Субъективтілік  ұғымы  көп  ретте  екі  түрлі  аспектіні  қамтиды:  бір  жағынан,  ол  –автордың 

көркемдік,  шығармашылық  еркіндігі  болса,  екінші  жағынан  –  «субъектіге»,  индивидуумға  деген 

ерекше  ықылас,  қайталанбайтын  адам  тұлғасына  табыну,  оның  ішкі  әлеміне  басымырақ  назар 

аудару. Мұның екеуі де романтикалық шығармалар стилінде түрліше көрініс табады. Жеке тұлғаға 

ерекше назар аудару мағынасындағы субъективизм лирикалық кейіпкердің ішкі дүниесіне үңіліп, 

көркем  шығарманы  психологизммен  байытады.  Психологизм  еуропалық  романтизмнің  басты 

жетістіктерінің бірі екені әлемдік әдебиет тарихынан белгілі. Алайда Рудаки мен Жәми, Хафиз бен 

Саади, Науаи мен Хайям сынды ұлы шығыс ақындарының шығармаларында адамның, лирикалық 

кейіпкердің психологиялық ішкі жан әлемін терең суреттеу еуропалық әдебиеттен асып түспесе, 

кем  емес.  Шығыс  лирикасы  қаһарман  көңіл-күйінің  нәзік  нюанстарын  психологиялық  тұрғыда 

шеберлікпен  бейнелей  алды.  Романтикалық  теорияға  сәйкес,  шығыс  өнері  –  еуропалық 

романтизмнің  өз  алдына  бір  «атақонысы»,  көп  тұстарда  романтикалық  поэзияның  мазмұндық 

ерекшелігімен қатар, формалық ерекшеліктерін де анықтаған көркемдік жүйе. Шығыс әдебиетінде 

романтикалық мазмұндағы асқақтық айқын аңғарылады (Күмісбаев, 1994).  

Екінші  жағынан,  бейнеленетін  болмысқа  авторлық  қатынастың  субъективтілігі  лирикалық 

поэзияда  стильдің  түрлі  деңгейдегі  ерекшеліктерін  айқындайды:  суреттеуден  гөрі  бейнеліліктің 

басымдығы, лиризм мен экспрессивтілік, бейнелеу тәсілдерінің «бағалаушылық» сипаты және т.б. 

357 

Prof. Dr. Kuralay T. JANUZAKOVA-Prof. M.a. B. S. SARBASOV/XX. Gasır Basındağı Kazak…  

Романтикалық стильдің суреттеуден гөрі бейнеліліктің басымдығы сияқты маңызды ерекшелігінде 

суреткер  объективті  болмысты  бейнелеп  қана  қоймай,  ең  алдымен  оған  өзінің  қатынасын 

танытады.  

Ақын  шығармаларындағы  діни-романтикалық  мотив  өмір  мен  өлім,  жақсылық  пен 

жамандық т.б. метафизика үстемдік құрған дүниенің өзгеше суретін сомдауда, жоғары ақиқаттарға 

ұмтылуда  байқалады  және  онда  тіршілік  ететін  басты  субъект  –  адам  жанына  айрықша  назар 

аударылады. Субъект, құпия әрі ерекше тіршілік иесі ретіндегі адам жаны туралы ілім - суреткер 

шығармашылығының басты бағдары. Ақын туындыларындағы лирикалық кейіпкердің кіші ғарыш 

болған  жан  дүниелері  терең  діни  парадигмаларға,  рухани  сана  архетиптеріне  негізделген. 

Шығыстың  махаббат  философиясындағы  ізденістеріне,  сопылардың  философиялық-эстетикалық 

дәстүріне  ден  қоюы  суреткердің  жеке  дүниетанымынан,  рухани  ізденістерінен,  ақиқатты 

альтруистік махаббат деп түсінген интуитивтік таным-түйсігінен туындайды.  

Махаббат – кез келген халық әдебиетіндегі басты тақырыптардың бірі. Э. Бертельс махаббат 

тақырыбының  шығыс  пен  батыс  романтиктеріне  ортақтығы  екі  мәдениеттің  бірлігінде,  ақындар 

мен  ойшылдардың  шығармашылығында  басты  тақырыпты  –  «адамға  деген  махаббат  пен 

гуманизмді  біртіндеп  жинақтаған  мәдени  алмасулар  мен  тығыз  қарым-қатынастың  дамуында 

жатқанын»  (Бертельс,  1968:  18)  атап  өтеді.  Шығыс  пен  Батыстың  рухани  ізденістерін 

жинақтаудағы  ауқымдылық  ақынның  имандылыққа,  махаббатқа,  танымға,  өзін-өзі  жетілдіруге, 

этика мәселелеріне сопылық көзқарастарға негізделген, адамгершілік өзекті сипаттағы, көп желілі 

дүниетанымдық парадигмасын танытады. Суреткер дүниетанымдық, методологиялық тұғырының 

шырқау биігіне адам жаны, рухы, ары мен адамгершілік мәселелерін шығарады. 

Ақын  шығармашылығының  көркемдік-эстетикалық  жүйесіне  тән  романтикалық  эстетика 

нақыштарын  аудармалары  толықтыра  түседі.  Ол  шығыс  шайырларынан  Қожа  Хафиздің 

лирикаларын  аударды.  Пушкин  «Из  Хафиза»,  «О,  дева-роза»  деген  өлеңдерінде  романтикалық 

лептегі сырлы шығармаларымен «Шираз сиқыршысы» атанған Хафиздің рухына бас иіп, тағзым 

жасайды. Ш. Құдайбердиев орыс әдебиетінен Пушкиннің романтикалық ыңғайдағы «Дубровский» 

повесі  мен  «Боран»  («Метель»)  әңгімесін  аударып,  қазақша  өлең  тілімен  сөйлетті.  Мұнда  бір 

жағынан рухани, дүниетанымдық бірлік ретінде бағалауға болады. 

Өзіне  дейінгі  романтизм  дәстүрін  жалғастыра  дамытқан  М.  Жұмабаевтың  романтикалық 

дүниетанымына ХХ ғ. басындағы дүбірлі оқиғалар, өтпелі кезеңдегі ұлттық сананың оянуы әсер 

етті. М. Жұмабаев - қазақ өлеңіне Абайдан кейін өзгеріс жасаған реформатор ақын. Абай дәстүрін 

жалғастырып, жаңғыртып, әдебиетте ешкімге ұқсамайтын өзінің дара жолын салған Мағжан қазақ 

өлеңіне айрықша романтикалық ажар қосты. Ол романтикалық туындыларында болмысқа наразы 

болғандықтан,  өзінің  ішкі  сезімін  көбірек  жырлайды,  жеке  тұлғаның  рух  мәңгілігін  дәріптейді. 

Сонымен  бірге  ақынның  ешкімге  бас  имейтін  дербестігін,  тәуелсіздігін,  асқақ  асаулығын 

бейнелейді.ХХ  ғ.  басындағы  өтпелі  дәуірдің  орасан  өзгерістерін,  жаңа  заманды  түсіне  алмаған 

М.Жұмабаевтың  көркемдік  дүниетанымы  күрделі.  Сондықтан  оның  шығармашылығын 

кереғарлыққа толы өмірі мен өлімін аңызға айналдырған қатал уақыттың аясында талдау заңды. 

Мағжан  дүниетанымының  күрделілігін,  қайшылығын  қозғағанда,  суреткерлік  шеберлігі  мен 

тапқырлығы  турасында  емес,  ақиқат  болмыстың  алдында  өзіне  қойған  талабы  сөз  болады. 

Ақиқатқа  адал  суреткер  әдебиетте  үстемдік  еткен  қасаң  қалыптар  мен  ережелердің  шектеулі 

шеңберінен  шыға  алды.  Өз  туындыларында  қатал  да  қайғылы  өміріне  налып,  өлімді  жиі  ауызға 

алуы, түнекті жырлауы қарсыластарына ақынды даттауға табылмас айғақ болды. 

«Шолпанның  күнәсі»  –  осы  тұстағы  қазақ  прозасының  қазанына  үлкен  көркемдік  олжа 

әкелген  ерен  аңсарлы  дүние.  М.  Жұмабаевтың  сезімді,  махаббатты  суреттеуде  қазақ  әдебиетіне 

тәсілдік, стильдік тұрғыдан жаңалық әкелгені ақиқат. Ол М. Әуезов, Ж. Аймауытовтар сынды 20-

шы  жылдардағы  психологиялық  прозаның  шебері  болды.  Мағжан  тұлғасы  жаңа  заманның 

талаптарымен  келісе  алмаған  романтикалық  табиғатын  танытады.  Өліммен  қатар  өмірге  деген 

құштарлық, шетсіз-шексіз ойдың тұңғиығы мен күнделікті күйбең тіршілік, рух өрлігі мен қайғыға 

салыну,  махаббат  пен  дүниеден  безіну  сияқты  қым-қиғаш  жағдайлар  -  суреткер  болмысына  тән. 

М. Жұмабаев адам баласының рухани жетілуіне кедергі келтіретін, оны жабайы қалпында ұстауға 

тырысатын таптық түсінікке қарсы көзқарасын ашық білдірді. 

М.  Жұмабаев  дүниенің  қарама-қайшылығын  сезінумен  қатар  бұл  болмыстың  заңдылығы 

екенін  түйсінді.  Оны  шытырман  жағдайлар  жалаң  күйінде  қызықтырмайды.  Ол  ақиқатқа  жету 

жолында  қарама-қарсы  категорияларды,  ұғымдарды,  ойларды  бір  арнаға  тоғыстырады. 

358 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Суреткердің  адам  болмысының,  оның  ішінде  әйел  табиғатының  күрделілігін,  қайшылығын  және 

жұмбақтығын:  тұлғаның  бір  мезгілде  асқақ  арман  биігіне  көтеріліп,  күнделікті  күйкіліктің 

қалыбынан  шыға  алмау  қабілетін,  діндар  және  күнәһар,  мейірімді  әрі  қатігез  бола  алатынын 

бейнелеуі  негізгі  шығармашылық  нысанға  айналды.  Осы  сипат  суреткер  туындыларына  жаңа 

штрих, романтикалық рең береді.  

Романтизмде жиі кездесетін тақырыптардың бірі – адам өмірінің трагедиялық сипаты, адам 

жалғыздығы, кемел емес, кем-кетігі көп әлемде адам өмірінің қайғы мен мұңға толы болуы. Қайғы 

мен түңілу сарыны романтизмге тән.  Алайда романтик үшін түңілуде өзіндік оң мазмұн бар. Ол 

арманмен  үндес.  Романтикалық  түсінік  бойынша,  ол  -  тылсымды  іштей  танудың  тәсілі,  өмірге 

деген ұлы махаббаттың ащы толғағы іспетті. Мағжан романтизмін де осы тұрғыдан таныған жөн. 

Кеңестік  заманның  алмағайып  өзгерістерін  қабылдай  алмау,  жаңа  қоғамға  көңілі  толмау  ақынға 

идеалды тек өткеннен іздетіп қоймайды, өзінің ішкі әлеміне үңілтеді. Көркем туынды суреткердің 

жанынан  терең  орын  алған  сезім-күйлерден,  өзін  айрықша  толғандырған  құбылыстардан  туады. 

Романтизм  ізіндегі  ақындар  болмысқа  наразы  болғандықтан,  ішкі  сезімін  көбірек  жырлайды. 

Оның шығармаларынан рухани үйлесімді, сұлулық пен жақсылықты ерте заманнан аңсауын, ал өз 

ортасына,  заманына  деген  сенімсіздігін,  қанағат  етпеген  мінезін  танимыз.  Ақын  жаңа  дүниемен 

келісе  алмағандықтан  жалғызсырайды.  Мағжан  бабалардың  байырғы  дәуірін,  өткен  күнді 

аңсайды, өйткені жаңаның кескіні оған анық емес. Бірақ ол бірыңғай тірліктің қызығынан түңіле 

бермейді.  Оның  шығармалары  терең  сыршылдығымен,  алысқа  меңзер  қиялшылдығымен,  нәзік 

саздылығымен,  түпсіз  мұңға  толы  өзгеше  бітімімен  ерекшеленеді.  Осы  қасиеттер  ақын 

дүниетанымының  көркемдік-эстетикалық  жүйесін  құрайды.  Романтизм  әдісі  ақынға  сырттан 

келген  жоқ,  оның  табиғи  дарыны  мен  ол  нәр  алған  ұлттық  сөз  өнерінің  тереңінен  бастау  алды. 

Мағжан дүниетанымына жақын бұл әдісті уақыттың өзі алға тартты, ХХ ғ. басындағы өтпелі дәуір 

ұсынды. 

Романтизм  тарихына  жіті  көз  жіберсек,  типологиялық  белгілерімен  қатар  әрбір  жеке  елде 

қалыптасқан  нақты  ұлттық  тарихи  жағдайларға  байланысты  жеке  ерекшеліктердің  болатынын 

байқаймыз. Мұндай ерекшелік қазақ романтизміне де тән: 

1)

 

Еуропалық  әдебиетте  романтизм  құбылысы  ағартушылыққа  қарсылық  нәтижесінде 

қалыптасса,  қазақ  романтиктерінің  дүниетанымында  ағартушылық  идеяның  іздері  байқалды, 

олардың ағартушылық ойларды насихаттады.  

2)

 

Қазақ романтизмінің ұлттық бояуын айқындауда фольклорлық эстетикаға арқа сүйейміз. 

ХХ  ғ.  басындағы  прозада  көркемдік  құралдарды  суреткер  идеалынан  туған  бас  қаһарманның 

қасиеттерін  дәріптеп,  кесек  іс-әрекеттерін  даралауда  қолдану  анық  аңғарылады.  Кейбір  Еуропа 

әдебиеттерінде  фольклорды  пайдалану  әдеби  тәсіл  деңгейінде  жүзеге  асса,  қазақ  әдебиетінде 

фольклор  күрделі  функцияларды  атқарды.  ХХ  ғ. басындағы  прозада фольклорлық  дәстүр  сюжет 

құруда  (М.  Дулатовтың  «Бақытсыз  Жамалы»),  суреткердің  дүниетанымын,  дүниеқабылдауын 

бейнелеуде  (Ш.  Құдайбердиев  «Әділ-Мария,  Ж.  Аймауытов  «Ақбілек»,)  кейіпкерлер  характерін 

сомдауда (С.Торайғыровтың Қамары мен Ахметі, М. Дулатовтың Жамалы т.б.), тіл өрнектерінде 

байқалады.  Фольклор  қазақ  романтизмінің  мазмұндық  және  форма  құрушы  факторы, 

қаламгерлердің  эстетикалық  ізденістеріндегі  көркемдік  және  рухани-философиялық  феномен 

ретінде көрінді. 

3)

 

Романтизм қазақ топырағында өзінің таза, еуропалық үлгісінде болған жоқ. Классикалық 

Еуропа  романтизмінде  романтикалық  қиялшылдық  белгілі  дәрежеде  уақыт  пен  кеңістік 

тұрғысынан  сол  тұстағы  өмірден  біршама  алыс  тұрды,  иррационалды,  мистикалық  сарындар 

басым  түсті.  Еуропа  әдебиетінде  романтикалық  кеңістік  ретінде  экзотикалық  алыс  елдер, 

мистериялық  биіктер,  абстракциялық  дүние  алынды.  Қазақ  романтизмінің  құрылымы  өз 

заманымен  орайлас  жатып,  кезеңмен  үндесіп  отырды.  Өз  заманына  көңілі  толмай,  қарсы  болған 

тұлғаның жинақталған  бейнесі жасалғанымен,  ол  өз  дәуірінің,  сол  ортаның  адамы  болды.  Оқиға 

алыс мекендер мен шалғай жерлерде емес, көбінесе таныс ортада, қазақ қоғамында өтеді.  

4)

 

Еуропада,  оның  ішінде  ағылшын  романтизмінде  тұлғаның  «байрондық»,  бүлікшіл, 

дарашыл,  күрескер  типі  қалыптасты.  Еуропа  романтизмінде  қоғамдағы  түңілу  ұлғая  келе 

«ғарыштық  пессимизмге»  әкеліп  соқты.  Қазақ  романтизмінің  ерекшелігі  шығармада  өмірдің 

дағдылы көрінісі, адам мінездері шындыққа жақын болып келеді және еуропадағыдай мистикалық 

сарын,  қорқынышты  құпиялылық  тән  емес.  Бірақ  қазақ  романтизмінде  трагедиялық  сарын  зар 

заман ақындарының рухани құндылықтардың азып-тозуына налудан, дәуірге наразылықтан туған 

359 

Prof. Dr. Kuralay T. JANUZAKOVA-Prof. M.a. B. S. SARBASOV/XX. Gasır Basındağı Kazak…  

көңіл-күйінде, М. Жұмабаев, Б. Күлеев туындыларының түпсіз мұңға толы жаратылыс-бітімінде, 

С.Торайғыровтың  «Адасқан  өмір»  шығармасындағы  лирикалық  кейіпкердің  шықпас  тұйыққа 

түсіп, мұң-қайғыға берілуінде кездеседі.  

5)

 

Романтизм  дамуының  алғышарттары  Еуропада  буржуазиялық  төңкерістермен 

байланысты қалыптасты. Қазақ топырағында буржуазиялық төңкерістер бола қойған жоқ. Алайда 

романтизмнің  өркендеуіне  буржуазиялық  қарым-қатынастардың орнығуы, ұлттық сана  мен  жеке 

тұлғаның сана-сезімінің оянуы, халық рухының, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі ықпал 

етті.  

Қазақ романтизмі, ең алдымен, қазақ әдебиетінің алдыңғы дәуірлерінен бастау алады, яғни 

романтизмді  көркемдік  ойлаудың  типі  ретінде  ұлттық  ойлау  жүйесінің  ерекшеліктерімен 

түсіндіруге  болады.  Қазақ  әдебиетіндегі  романтизм  әлемдік  романтизм  парадигмасымен 

жаңғырып, жалғасып  жатқанымен, суреттеу  тәсілдерінің  қай-қайсысы  болмасын  қазақы  бояумен 

көрінді.  

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: